1, 2. Kakɔna kakɛnyi anto lo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa?

ANTO efula wamboshihodia dia Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ anto wa laande. Ɛnyɛlɔ, ofundji Anton Gill akandola waonga w’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo Allemagne Nazi. Nde akafunde ate: “Ase Nazi wakahetsha Ɛmɛnyi wa Jehowa efula. . . . Oya lo 1939 Ɛmɛnyi wa Jehowa 6 000 wakadjama lo [mpango ya lokanu].” Nde akakotsha ate kaanga mbakadiɛnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa l’asui wa wolo, vɔ wakeyama oko anto wakokawɔ mbɛkɛ otema, wakatshikala ki la ntondo ka tɔsɛngiya, waki la kɔlamelo le Nzambi kawɔ ndo waki kaamɛ.

² Atete edja, ase Afrique du Sud wakɛnyi nto dui dimɔtshi dia laande lo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa. L’etena kɛmɔtshi, Ɛmɛnyi wa Jehowa wele la nkoho yotshikitanyi wa lo wodja ɔsɔ komonga la lotshungɔ la sangana kaamɛ. Koko, Lushi la lomingu, Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 18, 2011, Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana 78 000 wele la nkoho yotshikitanyi wa l’Afrique du Sud ndo wedja wele suke, wakasangana dia ndjela ekongelo kɛmɔtshi ka laande lo sɛkɛ dia ponde dioleki woke dia la Johannesburg. Owandji ɔmɔtshi wa sɛkɛ sɔ akate ate: “Ɔnɛ ekɔ leemba l’anto wele la waonga woleki amɛna wahamatɛnaka lo sɛkɛ nɛ. Vɔ tshɛ wakalɔtshi dimɛna. Ndo vɔ wakɛdia  sɛkɛ sɔ dimɛna efula. Koko kɛnɛ koleki tshɛ ele, vɔ wekɔ la nkoho yotshikitanyi.”

3. Kakɔna ketɛ nkumbo kaso k’onto l’ɔnango nkumbo ka laande?

³ Diakɔ diele kaanga anto wele bu Ɛmɛnyi wa Jehowa koka mɛna hwe dia nkumbo kaso k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo kekɔ nkumbo ka laande. (1 Pe. 5:9, nɔtɛ.) Lande na kotshikitanyiso l’atshunda akina tshɛ? Nɛ dia l’ekimanyielo ka Bible ndo ka nyuma k’ekila kaki Nzambi, sho salaka la wolo dia ntshikitanya kɛnɛ tshɛ kahangɛnyangɛnya Jehowa lo lonto laso. Sho “[kololaka] lonto l’edjedja,” ndo sho “[ndɔtaka] lonto l’oyoyo.”​—Kɔl. 3:9, 10.

4. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ? Lande na?

⁴ L’ɔkɔngɔ wa sho nkolola lonto l’edjedja, hatohombe lilɔta nto. Lo sawo nɛ, tayeya ntondo woho wakokaso nkolola lonto l’edjedja ndo lande na kele dui sɔ ohomba. Tayɛna dia onto kokaka nsala etshikitanu wa weke lo lɔsɛnɔ lande oyadi woho akɔna wakandayashaka dia nsala awui wa kɔlɔ. Oma laasɔ, tayɔsɛdingola kɛnɛ kakoka wanɛ wambeyaka akambo wa mɛtɛ aya ɛnɔnyi efula nsala diaha nyomɔlɔta lonto l’edjedja. Lande na kahombaso nsɛdingola dui sɔ? Lonyangu ko, anto amɔtshi wakakambɛka Jehowa kotetemala monga la shɛnɔdi. Vɔ wakatatɛ nkanyiya ndo nsala akambo woho wakawasalaka ntondo ka vɔ mbeya Jehowa. Sho tshɛ pombaka mbohɔ ɔhɛmwɛlɔ wata ɔnɛ: “Ɔnɛ lafɔnya ate nde memala, ayalame diaha nde nkɔ.”​—1 Kɔr. 10:12.

5. a) Sha ɛnyɛlɔ kɛnya lande na kele sho pombaka nkolola lonto l’edjedja aha la ntshimbatshimba. (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.) b) Akambo akɔna wa lo lonto l’edjedja woshilami lo Kɔlɔsayi 3:5-9?

⁵ Kakɔna kayoyosala naka wɛ ambɛna di’ahɔndɔ ayɛ waya mindo efula ndo wopɔ wotshu? Wɛ ayowakolola aha la ntshimbatshimba. Woho akɔ waamɛ mbele, naka tamboshihodia dia tekɔ lo nsala awui wahetsha Jehowa, sho pombaka nsala etshikitanu aha la ntshimbatshimba. Dia ntɛkɛta dikambo di’awui wa kɔlɔ asɔ, Pɔɔlɔ akate ate: “Nyu pombaka minya akambo [asɔ tshɛ].” Nyɛsɔ tɔsɛdingole akambo ahende anɛ: Awui wa mindo wa dieyanelo ndo akambo wa mindo.​—Adia Kɔlɔsayi 3:5-9.

6, 7. a) Ngande wɛnya ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ dia sho pombaka mbidja welo dia nkolola lonto l’edjedja? b) Yoho ya lɔsɛnɔ ya ngande yaki la Sakura? Kakɔna kakawosha wolo wa nsala etshikitanu?

⁶ Awui wa mindo wa dieyanelo. Lo ndjela Bible, “awui wa mindo wa dieyanelo” mendanaka la dieyanelo dia lam’asa anto wahatatshukana lo yoho yetawɔma l’ɛlɛmbɛ. Pɔɔlɔ akate dia Akristo pombaka ‘ndjaka tenyi’ diawɔ “dia demba” lo kɛnɛ kendana la awui wa mindo wa dieyanelo. Dui sɔ nembetshiyaka dia sho pombaka nsala la wolo dia minya nsaki ya kɔlɔ. Dui sɔ koka monga wolo, koko sho kokaka ntondoya!

⁷ Sho koka mɛna dui sɔ oma l’ɛnyɛlɔ ka Sakura, * kadiyɛso ka la Japon. Etena kakayolaka Sakura, mbala efula nde akayaokaka ompoko ndo aki la lonyangu. Diaha ndjaoka ompoko, nde akasale awui wa mindo wa dieyanelo etena kakinde l’ɛnɔnyi 15. Sakura akasale dieyanelo l’anto efula ndo akatondja waemi asato. Nde akate ate: “L’etatelo, lakayaokaka l’ekokelo etena kakamasalaka awui wa mindo wa dieyanelo ndo lakafɔnyaka di’anto wekɔ lo nyangami ndo wekɔ lo nangami. Koko etena kakamatalekaka nsala awui wa mindo wa dieyanelo mbakamatalekaka ndjaoka dia dimi bu l’ekokelo.” Sakura akatetemala la yoho ya lɔsɛnɔ shɔ polo lam’akinde l’ɛnɔnyi 23. Oma laasɔ, nde akatatɛ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo nde akangɛnangɛnaka kɛnɛ kakandekaka. Jehowa akookimanyiya dia ntshika lɔsɛnɔ la  mindo, diaha ndjaɛndja onongo ndo monga la sɔnyi. Ɛlɔ kɛnɛ, Sakura ekɔ lo kambɛ Jehowa oko ombatshi mboka wa pondjo ndo nde hayoyaoka ompoko. Nde mbutaka ate: “Lekɔ mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wamboka Jehowa ngandji lushi tshɛ.”

8. Naa akambo amɔtshi wakoka tokonya dia Nzambi tɔsa oko akanga wa mindo?

⁸ Akambo wa mindo. Lo ndjela Bible, “akambo wa mindo” mendanaka l’akambo efula aha tsho awui wa mindo wa dieyanelo. Vɔ koka mendana la ɔnwɛlɔ wa mfɔka kana tɔsɛkɛsɛkɛ t’awui wa nsɔnyi. (2 Kɔr. 7:1; Ɛf. 5:3, 4) Vɔ koka mendana nto l’awui wa kɔlɔ wakoka anto nsala lo woshɛshɛ, ɛnyɛlɔ mbadiaka abuku wemula nsaki yawɔ ya dieyanelo kana mendaka esato wɛnyawɔ anto etakataka. Awui asɔ koka nkonya onto dia nsala esuse, etshelo ka mindo.​—Kɔl. 3:5. *

9. Kakɔna kakoka ntomba naka onto ɔmɔtshi monga la “nsɔngu ka dieyanelo kambotamba elelo”?

⁹ Anto wenda esato wɛnyawɔ anto etakataka mbala la mbala mongaka la “nsɔngu ka dieyanelo kambotamba elelo” ndo mongaka mfumbe k’awui wa mindo wa dieyanelo. Anyangiyangi wakashihodia ɔnɛ monga mfumbe k’esato wɛnyawɔ anto etakataka ekɔ oko monga mfumbe ka wanu kana ka didjoyadjoya. Diakɔ diele, hatokoke mamba dia mbekelo ka mendaka esato wɛnyawɔ anto etakataka kekɔ l’etombelo wa kɔlɔ efula. Ɛnyɛlɔ, onto mongaka la nsɔnyi k’efula, honge l’etombelo w’ɛlɔlɔ l’olimu, honge la nkumbo kele l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndjaka diwala ndo kaanga ndjadiaka. L’ɔkɔngɔ wa pami kɛmɔtshi ntshika monga mfumbe k’esato wɛnyawɔ anto etakataka l’edja k’ɔnɔnyi, nde akate ɔnɛ l’ekomelo nde akayokoka ndjalɛmiya nto.

10. Ngande wakatshike Ribeiro dia monga mfumbe k’esato wɛnyawɔ anto etakataka?

¹⁰ Le anto efula, ekɔ tshondo ya ta dia ntshika esato wɛnyawɔ anto etakataka. Koko onto kokaka mbidja otshumba lo ta sɔ. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Ribeiro lele la Brésil. Etena kakinde mangase, nde akamɔ oma lakawɔ ko akatshu tokamba olimu lo izinɛ wakawalɔngɔsɔlaka akatshi w’emusu dia nyomokamba la wɔ. Nde akatɛna tojurnalɛ tele l’esato wɛnyawɔ anto etakataka lɛkɔ. Ribeiro akate ate: “Yema yema, lakayokoma mfumbe kawɔ. Laki handjokoka kaanga nkonga dia womoto lakadjasɛka la mi mimɔ la ngelo dia dimi ntatɛ menda tovidɛo tɛnyawɔ anto etakataka.” Oma laasɔ lushi lɔmɔtshi l’olimu, Ribeiro akende l’olui w’abuku wakawahombe nɔngɔsɔla ndo akɛnyi dibuku Sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo. Nde akadiɔshi ndo akadiadia. Kɛnɛ kakandadia kakookonya dia mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Koko akahombama etena k’otale dia Ribeiro ntshika monga mfumbe k’esato wɛnyawɔ anto etakataka. Kakɔna kakookimanyiya? Nde mbutaka ate: “Lo tshimbo ya dɔmbɛlɔ, wekelo wa Bible ndo nkana yimba lo kɛnɛ kakameke, lakayoleka ngɛnangɛna waonga wa Nzambi woho wele ngandji kakamokaka Jehowa kakayoleka nsaki kami ka menda esato wɛnyawɔ anto etakataka.” L’ekimanyielo ka Bible ndo nyuma k’ekila ka Nzambi, Ribeiro akayokolola lonto lande l’edjedja, akabatizama ndo ɛlɔ kɛnɛ nde ekɔ ekumanyi l’etshumanelo.

11. Kakɔna kayokimanyiya onto diaha menda esato wɛnyawɔ anto etakataka?

¹¹ Tolembete ɔnɛ dia ntshika esato wɛnyawɔ anto etakataka, Ribeiro akahombe nsala akambo efula lo dihole dia mbeka tsho Bible. Nde akahombe nkana yimba efula la kɛnɛ kakandadiaka lo Bible ndo mbetawɔ dia tɔ munanda otema ande. Nde akahombe nɔmba Jehowa ndo mbɔsɛngasɛnga dia nde mbokimanyiya.  Awui asɔ wakakimanyiya Ribeiro dia mboka Nzambi ngandji k’efula, polo ndo tɔ ndjahemɛ nsaki kande ka menda esato wɛnyawɔ anto etakataka. Diaha menda esato wɛnyawɔ anto etakataka, sho la wɔ pombaka mboka Jehowa ngandji k’efula ndo mpetsha kɛnɛ kele kɔlɔ.​—Adia Osambo 97:10.

12. Kakɔna kakakimanyiya Stephen dia minya nkɛlɛ ndo ntɛngɔ?

¹² Anto amɔtshi wekɔ tomalomala, tondjanɛka efata ndo tɛnganaka. Etena kasalema awui asɔ, nkumbo k’otondo sowaka. Stephen, ombutshi wa pami wa l’Australie aki yomalomala ndo akomalaka efula kaanga l’ɔtɛ wa towuiwui t’anyanya. Nde mbutaka ate: “Dimi la wadɛmi takakakitɔna mbala shato ndo taki suke la ndjaka diwala.” Oma laasɔ, vɔ wakatatɛ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo Stephen akasalaka la wolo dia nkamba la kɛnɛ kakandekaka. Nde mbutaka dia ntondo ka nde mbeya Jehowa, nde akomalaka efula etena kakawosalɛka dui dia kɔlɔ ndo nde akongaka oko bɔmbɛ kayanga nkamɔ. Koko l’ɔkɔngɔ wa Stephen ntatɛ ndjela alako wa lo Bible, akambo wakayolowana. Nde mbutaka ate: “Lɔsɛnɔ laso la lo nkumbo lakalowana lo yoho ya diambo efula. Ɛlɔ kɛnɛ, l’ekimanyielo ka Jehowa laya la wɔladi ndo laya ki.” Ɛlɔ kɛnɛ, Stephen ekɔ okambi wakimanyiya ndo wadɛnde aya ombatshi mboka wa pondjo l’edja k’ɛnɔnyi efula. Dikumanyi dia l’etshumanelo ka Stephen wakate ɔnɛ: “Stephen ekɔ ɔnangɛso la ki, lakamba olimu efula ndo lele l’okitshakitsha.” Vɔ wakate nto ɔnɛ ndooko lushi lakawawɛnyi ambomala. Stephen hate dia nde akasale etshikitanu ɛsɔ oma lo wolo ande hita. Nde mbutaka ate: “Dimi kokoka nkondja ɛtshɔkɔ ɛsɔ tshɛ lo lɔsɛnɔ lami otondonga dimi kombetawɔ dia Jehowa kimanyiyami dia ntshikitanya lonto lami tshɛ lo tshɛ.”

13. Lande na kele nkɛlɛ kekɔ waale? Kakɔna katɔhɛmɔla Bible?

¹³ Bible tɔhɛmɔlaka diaha monga tomalomala, tondjanɛ efata ndo mpangwɛ anto akina. (Ɛf. 4:31) Awui asɔ konyaka mbala efula l’awui wa ngala. Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wa l’andja w’otondo fɔnyaka dia nkɛlɛ ndo awui wa ngala wekɔ dimɛna. Koko nsala akambo lo yoho shɔ mɔnyɔlaka Otungi aso. Anangɛso efula wakatshikitanya lɔkɛwɔ lawɔ ndo wakalɔtɛ lonto l’oyoyo.​—Adia Osambo 37:8-11.

14. Onde kanga ngala koka monga kanga memakana?

¹⁴ Ɔnangɛso Hans ekɔ ekumanyi l’etshumanelo kɛmɔtshi ka l’Autriche. Ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi wa l’etshumanelo ka Hans akate ate: “Nde ekɔ l’atei w’anangɛso wele la memakana wakombola anto mɛna.” Koko aha mbala tshɛ mbaki Hans la memakana. Etena kakinde mangase, nde akatatɛ nnɔ wanu efula ndo akayonga kanga ngala. Mbala kɛmɔtshi kakandadjɔ wanu, nde akomala efula polo lo ndjaka oseka ande. Wakafundɛ Hans lokanu l’ɛnɔnyi 20, koko lɔsɛnɔ la lo lokanu kotshikitanya lonto lande. Oma laasɔ, nyango akalɔmbɛ ekumanyi kɛmɔtshi dia nde towembola ndo Hans akatatɛ mbeka Bible. Nde akate ate: “Aki tshondo ya ta le mi dia nkolola lonto lami l’edjedja. Avɛsa wa lo Bible wakakeketsha ele Isaya 55:7, diata ɔnɛ: ‘Kanga kɔlɔ atshike mboka kande,’ ndo 1 Kɔrɛtɔ 6:11, diata lo dikambo dia wanɛ wakatshike mboka yawɔ ya kɔlɔ ɔnɛ: ‘Ngasɔ mbaki amɔtshi wa l’atei anyu.’ L’edja k’ɛnɔnyi efula, Jehowa akakimanyiya la solo dia lotutsha tshɛ lo tshimbo ya nyuma kande k’ekila dia ndɔta lonto l’oyoyo.” Hans akabatizama eke lo lokanu ndo nde akatondjama l’ɔkɔngɔ wa mbɔtɔ lokanu ɛnɔnyi 17 l’etenyi. Nde akate ate: “Lekɔ la lowando l’ɔtɛ wa kɛtshi k’efula ndo edimanyielo ka Jehowa.”

15. Naa dui dikina dia lo lonto l’edjedja? Kakɔna kata Bible lo dikambo sɔ?

 ¹⁵ Kashi ekɔ dui dimɔtshi dia lo lonto l’edjedja. Ɛnyɛlɔ, anto efula mbutaka kashi diaha mfuta elambo kana diaha mɛmba wotsho wa munga yawɔ. Koko Jehowa ekɔ “Nzambi k’akambo wa mɛtɛ.” (Os. 31:5) Diakɔ diele nde nɔmbaka atɛmɔdi ande tshɛ dia ‘mbutaka mɛtɛ’ ndo ɔnɛ ‘tanyotake kashi.’ (Ɛf. 4:25; Kɔl. 3:9) Mbokɛmaka hwe dia, sho pombaka mbuta mɛtɛ oyadi dui sɔ diayotosha sɔnyi kana diekɔ wolo.​—Tok. 6:16-19.

16. Kakɔna kayotokimanyiya dia nkolola lonto l’edjedja?

¹⁶ Onto hakoke nkolola lonto l’edjedja la wolo ande hita. Sakura, Ribeiro, Stephen, ndo Hans, vɔ tshɛ wakasale la wolo dia ntshikitanya yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ y’edjedja. Kɛnɛ kakawakimanyiya ele wolo wele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nyuma kande k’ekila. (Luka 11:13; Hɛb. 4:12) Dia nkondja wahɔ oma lo wolo ɔsɔ, sho pombaka mbadiaka Bible lushi tshɛ, kanaka yimba lɔkɔ ndo nɔmbaka l’etete dia nkondja lomba ndo wolo wa nkamba la kɛnɛ kekaso. (Jas. 1:8; Os. 119:97; 1 Tɛs. 5:17) Sho kondjaka nto wahɔ oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nyuma kande k’ekila etena kalɔngɔsɔlaso ndo kɔtɔso nsanganya ya l’etshumanelo. (Hɛb. 10:24, 25) Ndo sho nangaka nkamba la dihomɔ dikina efula diatosha okongamelo wa Jehowa, ɛnyɛlɔ periodikɛ, JW Télédiffusion, JW Library, ndo jw.org.​—Luka 12:42.

17. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

¹⁷ Tambɔsɛdingola ditshelo dia kɔlɔ efula diahomba Akristo nkolola ndo aha nyomɔlɔta dia ngɛnyangɛnya Jehowa. Koko ekɔ akambo akina efula wahombaso nsala. Sho pombaka ndɔta lonto l’oyoyo ndo ntetemala monga la lɔ lo lɔsɛnɔ laso. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola woho wakokaso nsala dui sɔ.