1, 2. Vbe umian nogie ihinrọn ne Zẹkaraia miẹn ghi sẹ ufomwẹ nẹ, de vbene emwi ye gha ye hẹ ne Ivbi e Ju vbe Jerusalẹm?

UMIAN nogie ihinrọn ne Zẹkaraia miẹn ghi sẹ ufomwẹ nẹ, iro keghi gba ẹko. Sokpan ẹrhiọn keghi lae Zẹkaraia iwu rhunmwuda ne Jehova na ya obọ sudu wẹẹ irẹn gha buohiẹn emwa dan ni taa ohoghe. Ọrheyerriọ, emwi rhọkpa ma he fiwerriẹ. Te emwa wa ye gha yin uyinmwẹ ọkhọ, ibiba ibeleku ne a fi. Ọ ma fo ye evba, Ọgua Osa ne a bọ ghẹghẹ ye rre otọ. Vbọ ghi zẹ ne Ivbi e Ju na rherhe yangbe iwinna ne Osanobua waa iran re? Ra ọghe enegbe iran ẹre iran do ru vbe Jerusalẹm?

² E Zẹkaraia wa rẹn wẹẹ Ivbi e Ju ni ke Babilọn gha die Jerusalẹm kegha re emwa ni mwẹ amuẹtinyan. Iran ọre emwa ne “orhiọn nọhuanrẹn guakpa.” Iran keghi sẹ owa iran kevbe iwinna iran rae gha die Jerusalẹm. (Ẹzra 1:2, 3, 5, NW ) Iran nibun keghi kpa hin ẹvbo ne iran na guẹ otọ kevbe ne a na biẹlẹ iran, gha rrie ehe ne iran ma he sẹ ẹdẹ. Akpawẹ iran ma ghee ubọmwẹ Ọgua Osa zẹvbe emwi nọ hiunsi, iran ghẹ kue gha die Jerusalẹm rhunmwuda ehe ne iran khian la sẹ ibiriki 1,000. Te iran vbe mu arrọọ ọghe iran ye ikpadede rhunmwuda ẹvbo eghian nibun ne iran la gberra.

3, 4. De isievẹn ne Ivbi e Ju ni rrie Jerusalẹm werriẹ aro daa?

 ³ De vbene okhian nii mobọ gha ye hẹ? Vbe iran khian vbe odẹ, ẹi mwẹ iran ma gha muẹn roro vbene Jerusalẹm khian ghi gha ye hẹ. Eniwanrẹn ni rre uwu ẹbu iran, ni rẹn vbene Jerusalẹm ka mose hẹ, ẹre ọ tama iran ni ma he ka rẹn e Jerusalẹm vbekpa re. (Ẹzra 3:12) Vbene ọ ta ye wẹẹ u deba iran vbe okhian nii, vbua te khian hẹ vbe u bẹghe Jerusalẹm? Orhiọn gha te gbe yọ ruẹ iwu ra vbe u bẹghe wẹẹ irunmwu sọn rhu avbe itowa ni ghi rre Jerusalẹm? Ughaghe u gha te ya egbe ekẹn ne ghete nọ lẹga e Babilọn gha gie ọghe Jerusalẹm nọ guọghua kevbe nọ we yotọ vbe ako ne orrẹ kevbe ẹkhu te ye. Vbọrhirhighayehẹ, iran ma gi orhiọn gbe ye iran iwu rhunmwuda, aro iran dae vbene Jehova ya gbaroghe iran do sẹ Jerusalẹm. Iran keghi gbe aka ye ehe ne Ọgua Osa te ye, ya gha zọese gie Jehova ẹdẹgbegbe vbe iran wa sẹ e Jerusalẹm. (Ẹzra 3:1, 2) Rhunmwuda izọghae ne iran gha mwẹ vbe omuhẹn, ọ na yevbe ne a miẹn wẹẹ emwi rhọkpa i sẹtin gbe orhiọn ye iran iwu.

⁴ Gberra iwinna Ọgua Osa ne iran ghaa ru, iran ye vbe gha mwẹ iwinna ọvbehe nọ bi ye iran izabọ, vbe na ghee owa obọ iran na dọlọyi, iwinna ugbo vbe rre evba, iran gha vbe rri evbare. (Ẹzra 2:70) Ẹi re iwinna nekherhe iran mu aro daa. Vbuwe ena hia, eghian na suẹn gha zẹ iran kpokpo. Ohan ma te mu iran vbe omuhẹn sokpan rhunmwuda ne eghian na kpokpo iran sẹ ukpo 15, orhiọn keghi gbe ye iran iwu. (Ẹzra 4:1-4) Isievẹn nọ ghi khọ sẹ ehia, ọre vbe ọba Pẹsia mu awua ye iwinna nọ ghaa khian vbe Jerusalẹm vbe ukpo 522 B.C.E. Ọna ghi sunu, ọ keghi yevbe ne a miẹn wẹẹ iwinna nọ khian vbe Jerusalẹm i khian ghi mwẹ uhunmwu ẹdẹ.—Ẹzra 4:21-24.

5. De vbene Jehova ya ru iyobọ ne emwa rẹn hẹ?

⁵ E Jehova wa rẹn wẹẹ igiọdu gha ru iyobọ ne emwa rẹn, ọna ẹre ọ zẹe ne ọ na ya umian nokiekie nọ mu ma e Zẹkaraia rhie ilẹkẹtin ne ivbi e Ju. Ọ keghi gi iran rẹn wẹẹ irẹn hoẹmwẹ iran kevbe wẹẹ, irẹn gbọyẹmwẹ ye iwinna ne iran he ru. Ọ na vbe rhie ilẹkẹtin ne iran wẹẹ irẹn gha gbogba ga iran vbe iran gha werriegbe ya suẹn iwinna ne irẹn waa iran re. E Jehova keghi yan ma iran wẹẹ: “Ena hia gha wa sunu fẹẹrẹ a deghẹ uwa họn ẹmwẹ ne Nọyaẹnmwa Ọsanobua.”—Zẹk. 6:15.

6. (a) De vbene umian nogie erẹnrẹn ne Zẹkaraia miẹn ya suẹn hẹ? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.) (b) Vbọzẹe ne avbe ẹsin nii na gha mwẹ ona ughughan?

⁶ Ọ khọ wẹẹ umian nokiekie ne Zẹkaraia miẹn ẹre ọ rhie igiọdu ne emwa Osanobua sẹ nikẹre. (Tie Zẹkaraia 6:1-3.) Hia ne u ya aro ekhọe ruẹ bẹghe umian na, vbe ne a ya gie ẹre: Ikẹkẹ okuo enẹ keghi vin dee vbe uwu ẹkpo oke oze eva, iran mu egbe okuo. Ẹsin ni mwẹ ona ughughan ẹre ọ ghaa si avbe ikẹkẹ na, nọ ghi zẹe ighẹ a rẹn emwa ughughan ni hin ẹnrẹn khian. E Zẹkaraia keghi nọ, “De emwi ne a ya avbe ikẹkẹ okuo nii kha yi?” (Zẹk. 6:4) Ma tobọ ima vbe hoo ne ima rẹn evbọ demu rhunmwuda ọ kaẹn ima.

7, 8. (a) De emwi ne oke eva na mudia yi? (b) Vbọzẹe ne oke eva na, na re ọghe oze yi?

⁷ Ugbẹnso, oke keghi mudia ye arriọba vbe Baibol. Emwi ọkpa ẹre oke eva ne Zẹkaraia miẹn vbe umian kevbe oke eva ne Daniẹl vbe miẹn vbe umian mudia yi. Ọkpa vbọ keghi mudia ye ọdakha ọghe Jehova ne ẹi mwẹ ufomwẹ vbene nọkẹre na mudia ye Arriọba e Mẹzaia ne Jesu kha yan. (Dan. 2:35, 45) Ke obọ ne Jesu ya suẹn gha kha vbe ukpo 1914, oke eva na,  ẹre ọ zẹe ighẹ a hoo ọghe Jehova mwẹ amusẹ vbe uhunmwu otagbọn mwa.

⁸ Vbọzẹe ne oke eva na, na re ọghe oze yi? Rhunmwuda te oze wa vbe fi wainwain vbe na ghee igoru. Ọna ẹre ọ zẹe ne Jehova na wẹẹ ne Ivbi Izrẹl ya oze kun owa ukpọn, ọ ghi sẹ ẹghẹ, ọ na wẹẹ ne iran vbe yae bọ Ọgua Osa vbe Jerusalẹm. (Ẹks. 27:1-3; 1 Ọba 7:13-16) Oke eva nọ re ọghe oze na, keghi rhiema wẹẹ ọdakha ọghe Jehova kevbe ọghe Mẹzaia keghi re nọ wa hiunsi. Ma gha miẹn afiangbe nọkhua kevbe agbẹkunsotọ vbe ototọ Arriọba na.

9. De emwa ni ghaa hin avbe ikẹkẹ okuo khian, de iwinna ne a waa iran re?

⁹ De emwi ne avbe ikẹkẹ okuo kevbe iran ni hin ẹnrẹn khian mudia yi? Avbe odibosa ẹre ọ hin avbe ikẹkẹ okuo na khian. (Tie Zẹkaraia 6:5-8.) Vbe iran ke dee? “Akharha e Nọyaẹnmwa ọghe otọ agbọn hia” ẹre iran ke dee. De uhunmwu nọ gie iran re? Te Osanobua gie iran gha rrie ehe ughughan vbe otagbọn ne iran ya gbogba ga emwa rẹn katekate, ne obọ emwa ni rre “odẹ okuọ” ghẹ vba iran. Ọna suigiẹ yọ wẹẹ e Jehova i ghi dọlegbe kue ne Babilọn mu emwa rẹn ye imu. U miẹn vbene ẹmwẹ igiọdu na ya rhie orhiọn ye Ivbi e Ju iwu hẹ! Iran ma ghi gha fian afiama wẹẹ eghian iran gha do mu idobo ye iwinna iran.

10. De ilẹkẹtin ne emwa ọghe Osanobua mwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ rhunmwuda ẹmwẹ akhasẹ ọghe Zẹkaraia nọ dekaan ikẹkẹ okuo kevbe emwa ni hin ẹnrẹn khian?

¹⁰ E Jehova ne okaolotu ọghe emwa iyokuo ye loo avbe odibo ọghẹe ya gbogba ga emwa rẹn, ọ vbe loo iran ya rhie igiọdu ne iran zẹ vbene ọ ru ẹre vbe ẹghẹ Zẹkaraia. (Mal. 3:6; Hib. 1:7, 14) Ke ne Jehova ya fan emwa rẹn hin imu Ọghe Babilọn Nọkhua rre vbe ukpo 1919, te ugamwẹ ẹmwata ghi wa vẹwae khian agharhemiẹn wẹẹ emwa Osanobua wa werriẹ aro daa isievẹn nibun. (Arhie. 18:4) Rhunmwuda avbe odibosa gbogba gae ima, esa i rrọọ ne ima ya gha fian afianma deghẹ otu e Jehova gha werriegbe de ye imu ọghe ugamwẹ ohoghe. Nọghayayerriọ, alaghodaro ẹre otu e Jehova khian gha mwẹ khian. Umian ne Zẹkaraia miẹn, keghi ya ima mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ma rre ototọ ugue ọghe oke eva na.

11. Vbọzẹe ne esa i na rrọọ ne ohan gha mu ima vbe ẹghẹ orueghe nọkhua?

¹¹ Vbe ne ẹi khian ghi kpẹ gbe, arriọba hia ni rre agbọn Esu gha si ivbiyokuo ọghe iran koko ne iran do dunmwu emwa Osanobua rua. (Ezik. 38:2, 10-12; Dan. 11:40, 44, 45; Arhie. 19:19) Vbe akhasẹ ọghe Ezikiẹl, ọ keghi gie ivbiyokuo na, zẹvbe okuku nọ gba iso hia, ni ya ohu hin ẹsin dee do guọghọ emwa Osanobua. (Ezik. 38:15, 16) * Esa rrọọ ne ohan ya gha mu ima ra? Hiehie! Ivbiyokuo ọghe Jehova rre ima iyeke. Vbe ẹghẹ orueghe nọkhua, avbe odibosa gha guọghọ emwa ni rhirhi gbodan ghee ọdakha ọghe Jehova. (2 Tẹs. 1:7, 8) Ẹdẹ ne ẹdẹrriọ gha yọn gbe! Sokpan, de ọmwa nọ khian gha re ọkaokuo ọghe ivbiyokuo e Jehova vbe ẹrinmwi?

12, 13. (a) De emwi ne Osanobua wẹẹ ne Zẹkaraia ru? (b) Vbe ima ya rẹn hẹ wẹẹ Jesu ẹre ọ ke uniẹn e Devid zọ ladian?

¹² Umian erẹnrẹn ẹre Zẹkaraia ọkpa miẹn. Emwi ne Nọyaẹnmwa ghi wẹẹ nọ ru  nia, nọ dekaan umian nọ miẹn, keghi rhie igiọdu ne emwa ni werriegbe suẹn gha bọ Ọgua Osa. (Tie Zẹkaraia 6:9-12.) E Heldai, Tobaija kevbe Jedaia keghi re Ivbi e Ju ni da ke Babilọn rre. Osanobua na wẹẹ ne Zẹkaraia viọ igoru kevbe esiliva ne Ivbi Izrẹl ya ru izọhẹ vbe obọ iran, nọ yae ru ẹrhu ẹde. (Zẹk. 6:11) Uhunmwu e Zẹrubabẹl ne Gọvina nọ ke uniẹn Devid rre ẹre Osanobua wẹẹ ne Zẹkaraia mu ẹrhu ẹde nii yi ra? Ẹo. Ẹi mwẹ ọ ma kpa emwa ni ghaa rre evba odin vbe ọ mu ẹrhu ẹde nii rhuẹ Ogiohẹn ighẹ Jọsua.

¹³ Ne Zẹkaraia na mu ẹrhu ẹde rhuẹ ogiohẹn ighẹ Jọsua rhiema wẹẹ te a ma re ọba ra? Hiehie! Ẹi re uniẹn ọba e Devid ẹre Jọsua la rre. Nọnaghiyerriọ, ukpo ọba ma khẹke ẹre. Sokpan ena hia keghi mwẹ emwi kpataki nọ demu. Ọ keghi ya ginna ọmwa na khian zẹ ye ukpo ọba kevbe ogiohẹn vbe ẹghẹ nọ dee vbe odaro. Ọmwa na khian zẹ ye ukpo ogiohẹn keghi re ọmwa nọ khian zọ ke uniẹn e Devid ladian. E Baibol wa gima rẹn wẹẹ e Jesu nọ.—Aiz. 11:1; Mat. 2:23.

14. De iwinna nọ bi ye izabọ ọghe Jesu zẹvbe Ọba kevbe Ohẹn?

¹⁴ Ne Jesu na re Ọba kevbe Ohẹn, irẹn ọre ọkaokuo ọghe ivbiyokuo e Jehova vbe ẹrinmwi. Nọnaghiyerriọ, ọ keghi hia vbe odẹ ke odẹ ne emwa Osanobua gha mwẹ ọfunmwegbe kevbe agbẹkunsotọ vbe agbọn nọ lighua na, ne aro emwa na kpannọ ugiọnmwẹ erhẹn. (Jer. 23:5, 6) Vbe ne ẹi khian ghi kpẹẹ gbe, Jesu Kristi ẹre ọ khian mu asanikaro ya guọghọ agbọn Esu nọ mieke na sinmwi oseghe ne ọdakha ọghe Jehova kevbe emwa rẹn. (Arhie. 17:12-14; 19:11, 14, 15) Sokpan vbene Jesu te buohiẹn emwa nagbọn, ọ mwẹ iwinna kpataki nọ gha ru.

15, 16. (a) De iwinna ne kpataki nọ he rhiegbe ma vbe otu e Jehova vbe ẹdẹnẹrẹ? Gha winna iwinna na? (b) De vbene emwi khian gha ye hẹ vbe ufomwẹ Ukpo Arriaisẹn Ọkpa ne Kristi khian ya Kha?

¹⁵ Ẹi re iwinna Ọba kevbe ọghe Ohẹn ọkpa ẹre ọ bi ye izabọ ọghe Jesu, irẹn ẹre ọ khian vbe ‘bọ Ọgua Osa.’ (Tie Zẹkaraia 6:13.) Vbe ẹdẹnẹrẹ, iwinna Ọgua Osa ne a bọ ne Jesu ru, keghi re ne ọ na fan emwa ọghe Jehova hin imu e Babilọn Nọkhua rre, ọ na vbe werriegbe mu iko ọghe Ivbiotu e Kristi gbọọ vbe ukpo 1919. Ukpo 1919 nii, ẹre ọ vbe ru emwamwa ne “ọguọmwadia esi kevbe nọ wan” gha dia iwinna ne kpataki nọ khian vbe owa ugamwe nọkhua ọghe orhiọn vbe uhunmwu otagbọn mwa. (Mat. 24:45) E Jesu wa ye kpe emwa Osanobua huan vbe odẹ ọghe orhiọn, ne ugamwẹ ne iran rhie ne Jehova gha re nọ huanrẹn.—Mal. 3:1-3.

¹⁶ Vbe Ukpo Arriaisẹn Ọkpa ne Kristi khian ya Kha, irẹn vbe emwa 144,000 ni khian deba re kha zẹvbe ọba kevbe ohẹn gha ya emwa nagbọn khian enọ gbae. Vbe iyeke ọni, emwa ni ga Osanobua vbe odẹ ọghe ẹmwata ẹre ọ khian ghi gha rre agbọn ọgbọn. Ẹghẹ nii, ugamwẹ ẹmwata ghi do gba ehe hia vbe uhunmwu otagbọn!

17. De ilẹkẹtin ne Jehova ghi rhie ne Ivbi e Ju? Vbọ ya ru iyobọ ne iran hẹ?

¹⁷ De vbene ẹmwẹ akhasẹ ọghe Zẹkaraia ya ru iyobọ ne Ivbi e Ju hẹ? E Jehova yan rẹn wẹẹ irẹn gha gbaroghe iran ne iran mieke na sẹtin ru iwinna iran sẹ ufomwẹ. Ẹmwẹ igiọdu na keghi rhie ẹrhiọn ye iran iwu. Sokpan, de vbene ibozẹghẹ emwa khian ya sẹtin ru iwinna ọrhẹnrhẹn vberriọ hẹ? Ẹmwẹ ne Zẹkaraia ghi tama iran keghi rhie igiọdu ne iran. Iran ma ghi gha gbawawẹ deghẹ iran gha  sẹtin winna iwinna nii sẹ ufomwẹ. Gberra Heldai, Tobaijah kevbe Jedaia ni wa ru iyobọ ye iwinna Ọgua Osa ne a bọ na, e Jehova na vbe tama iran wẹẹ, “emwa ni rre urria gha rre, iran ghi do ru iyobọ ye ubọmwẹ Ọgua Osa e Nọyaẹnmwa.” (Tie Zẹkaraia 6:15.) Ne Ivbi e Ju na gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ e Jehova rre iran iyeke, iran na ya udinmwẹ ya werriegbe suẹn Ọgua Osa ne a bọ agharhemiẹn wẹẹ a mu awua yọ. Vbe ọ ma he kpẹ vba, idobo ne arriọba e Pẹsia te mu ye iwinna nii keghi lahin odẹ rre. Ukpo 515 B.C.E. ẹre ubọmwẹ ọghe Ọgua Osa ghi sẹ ufomwẹ. (Ẹzra 6:22; Zẹk. 4:6, 7) Sokpan, ẹmwẹ akhasẹ na keghi kaẹn emwi nọ hiunsi nọ sunu vbe ẹdẹnẹrẹ.

18. De vbene Zẹkaraia 6:15 ya mwẹ amusẹ hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁸ Vbe ẹdẹnẹrẹ, ẹbu emwa nibun ẹre ọ ga Osanobua vbe odẹ ọghe ẹmwata. Iran keghi ya ekhọe hia, ẹghẹ, orhiọn kevbe emwi ewe ne iran mwẹ ya ru izọhẹ nọ ghi “maan sẹ” gie Jehova. (Itan 3:⁠9) Vbe ima ya rẹn hẹ wẹẹ e Jehova gbọyẹmwẹ ye iwinna ima? Yerre wẹẹ, e Heldai, Tobaijah kevbe Jedaia ẹre ọ viọ emwi rre, ne Zẹkaraia ya ru ẹrhu ẹde. Ẹrhu ẹde nii keghi do gha re “ayere” ọghe izọhẹ ne iran ru ye ugamwẹ ẹmwata. (Zẹk. 6:14) E Jehova i khian vbe mianmian hiehie emwi esi ne ima ru vbe ugamwẹ ọghẹe. (Hib. 6:10) Te ọ khian gha ya aro nọ ghaan ghee ẹre vbe etẹbitẹ.

19. De vbene umian ne Zẹkaraia miẹn ya kaẹn ima hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁹ Emwi hia na he fiangbua vbe ugamwẹ ẹmwata vbe ẹdẹ okiekie na keghi suigiẹ yọ wẹẹ, e Jehova kevbe Jesu ẹre ọ dia re. Ma keghi re ọkpa vbe otu e Jehova ne emwa rẹn na mwẹ agbẹkunsotọ kevbe ọfunmwegbe. Te otu na khian gha rrọọ vbe etẹbitẹ. Emwamwa ọghe Jehova nọ dekaan ugamwẹ nọ hianrẹn “gha wa sunu.” Nọnaghiyerriọ, gha sọyẹnmwẹ rhunmwuda ne u na rre uwu ẹbu emwa ọghe Jehova, u vbe gha “họn ẹmwẹ” nẹẹn. Odẹ vbenian, u do gha rre ototọ igbaroghe ọghe Ọba kevbe Ogiohẹn ọghomwa kẹ kevbe avbe odibosa. Hia vbe odẹ ke odẹ ne u rhiegba ye ugamwẹ ẹmwata. U ghaa ru ọna, e Jehova gha ya ugue gue ruẹ la uwu ẹghẹ nọ ghi kẹ vbe agbọn ọwiẹyi na, ya sẹ etẹbitẹ!