1, 2. N̄kpọ eketie didie ye nditọ Israel ke Jerusalem ke Jehovah ama okowụt Zechariah ọyọhọ n̄kukụt itiaba?

KE Jehovah ama okowụt prọfet Zechariah ọyọhọ n̄kukụt itiaba ama, prọfet oro ama ekere ediwak n̄kpọ. Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ iditreke-tre ndisobo ndiọi owo. Un̄wọn̄ọ oro ama ọsọn̄ọ Zechariah idem. Edi se Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde ikosụhu kan̄a. Mme owo ẹkesụk ẹnanam idiọkn̄kpọ, nditọ Israel ikonyụn̄ ikpetke-kpet ndibọp temple ke Jerusalem n̄kụre. Nso ikpanam nditọ Israel ẹsọsọp ẹtre utom oro Jehovah ọkọdọn̄de mmọ? Ndi mbubehe idemmọ akada mmọ ọnyọn̄ edi Jerusalem?

² Zechariah ama ọfiọk ke nditọ Israel oro ẹkenyọn̄de ẹdi Jerusalem ẹma ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Abasi. Mmọ ẹma ẹkpọn̄ ufọk mmọ ye mbubehe mmọ ke Babylon. Spirit Abasi akan̄wam mmọ ẹkeme ndikpọn̄ Babylon. (Ezra 1:​2, 3, 5) Babylon ama emehe mmọ, edi akananam ediwak mmọ idụn̄ke ke Jerusalem oro mmọ ẹnyọn̄de ẹka mi. Tọn̄ọ ke Babylon sịm Jerusalem ekedi n̄kpọ nte itiat 1,000 m̀mê kilomita 1,600, usụn̄ ama ọdiọk onyụn̄ etie obot obot. Nso ikpakanam mmọ ẹnyịme ndisan̄a  utọ anyan usụn̄ oro ekpedi mmọ ikadaha ndibọp temple Jehovah ke akpan n̄kpọ!

3, 4. Nso ikpakanam uwem odorode nditọ Israel oro ẹkenyọn̄de ẹdi Jerusalem?

³ Nte nditọ Israel ẹkesụk ẹsan̄ade ke utọ anyan usụn̄ oro, mmọ ẹma ẹkere nte Jerusalem editiede. Ikpọ owo oro ẹketan̄de ke Jerusalem ẹka Babylon ẹma ẹtịn̄ ẹnọ mbon oro ẹkemande ke Babylon nte Jerusalem ye temple esie ẹkeyede. (Ezra 3:12) Ekpedi afo akasan̄a ye mmọ, ekpeketie fi didie ke idem akpa ini emi adade okụt Jerusalem? Ndi akpakatua ini okụtde mme n̄wụre ufọk emi ikọt ama ọkọkọri ofụk? Ini okụtde mme ibibene Jerusalem, mme inuaotop esie, ye mme tọwa emi mbon ukpeme ẹkesidorode emi ẹma ẹkewụre ẹma, ndi akpakada do eti ikpọ adiana-iba ibibene Babylon? Kpukpru emi ikanamke nditọ Israel ẹkere ndifiak nnyọn̄ Babylon. Mmọ ẹma ẹti nte Jehovah ekekpemede mmọ emen edisịm Jerusalem. Nso ke mmọ ẹkebem iso ẹnam ndondo oro mmọ ẹsịmde Jerusalem? Mmọ ẹkebọp itieuwa ke itie oro akani temple okodude ẹsinyụn̄ ẹfọp uwa do kpukpru usen ẹnọ Jehovah. (Ezra 3:​1, 2) Owo okpokụt utọ ifịk oro mmọ ẹkemende ẹtọn̄ọ utom ke Jerusalem, ekpekere ke idụhe se ikemede ndinam mmọ ẹtre utom oro.

⁴ Idịghe temple kpọt ke akana nditọ Israel ẹfiak ẹbọp. Akana mmọ ẹfiak ẹbọp ufọk emi mmọ ẹdidụn̄de, ẹdiọn̄ obio, ẹnyụn̄ ẹtọ in̄wan̄ man ẹnyene se ẹdade ubọk ẹka inua. (Ezra 2:70) Idịghe ekpri utom ekedi oro. Ikebịghike mme asua ẹma ẹdisịn mmọ ntịme ke idem man ẹtre utom oro. Mmọ ikefeheke mme asua ke nsonso oro. Edi ke mme asua ẹma ẹkefịna mmọ uwem ke ofụri isua 15, ubọk ama emem mmọ. (Ezra 4:​1-4) Kpukpru n̄kpọ ama ọtọ etịmede ke 522 B.C.E. Isua oro ke edidem Persia ọkọdọhọ mmọ ẹtre ndibọp Jerusalem. Eketie nte owo idifiakke ibọp Jerusalem aba.​—Ezra 4:​21-24.

5. Nso ke Jehovah akanam man an̄wam ikọt esie ẹfiak ẹtọn̄ọ ndinam utom oro enye ọkọdọn̄de mmọ?

⁵ Jehovah ama ọdiọn̄ọ se idin̄wamde ikọt esie. Enye ama owụt Zechariah ọyọhọ n̄kukụt itiaita man anam nditọ Israel ẹfiọk ke imọ imama mmọ inyụn̄ ima kpukpru se mmọ ẹnamde ẹnọ imọ. Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ iyekpeme mmọ edieke mmọ ẹfiakde ẹtọn̄ọ ndinam utom oro ikọdọn̄de mmọ. Enye ama onyụn̄ ọdọhọ ke mmọ ẹyebọp temple imọ ẹma ‘edieke mmọ ẹkopde uyo imọ.’​—Zech. 6:15.

6. (a) Nso ke Jehovah okowụt Zechariah ke ọyọhọ n̄kukụt itiaita? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.) (b) Nso inam mme enan̄-mbakara oro ẹnyene nsio nsio kọlọ?

⁶ Etie nte ọyọhọ n̄kukụt itiaita oro Jehovah okowụtde Zechariah ọsọn̄ọ owo idem akan. (Kot Zechariah 6:​1-3.) Zechariah ama okụt “chariot inan̄” emi etiede nte ẹyom ndimen n̄ka ekọn̄ ẹtode ‘ufọt obot iba ẹwọn̄ọ ẹdi, mme obot oro ẹkedi obot okpoho.’ Mme enan̄-mbakara oro ẹkedụride mme chariot oro ẹkedi nsio nsio kọlọ. Mme kọlọ oro anam ẹdiọn̄ọ mbon emi ẹwatde enan̄-mbakara kiet kiet. Zechariah ama obụp angel emi ekenemede nneme ye enye ete: “Ọbọn̄ mi, mmọ emi ẹdi nso?” (Zech. 6:4) Ọdọn̄ nnyịn n̄ko ndifiọk sia n̄kukụt emi ebehe nnyịn.

7, 8. (a) Obot iba oro Zechariah okokụtde ke n̄kukụt ada aban̄a nso? (b) Ntak emi obot iba oro ẹdide okpoho?

⁷ Ndusụk ini emi Bible etịn̄de aban̄a obot, enye esida aban̄a ukara. Obot iba oro Zechariah okokụtde ke n̄kukụt  onyụn̄ ẹbiet obot iba oro prọfet Daniel okokụtde ke n̄kukụt. Obot kiet ada aban̄a ukara Jehovah; ukara emi edidu ke nsinsi. Enye eken ada aban̄a Obio Ubọn̄ Messiah, emi Jesus Christ edikarade. (Dan. 2:​35, 45) Tọn̄ọ Jesus ọkọtọn̄ọ ndikara ke heaven ke 1914, obot iba oro ẹka iso ẹn̄wam ẹnam uduak Abasi osu ke isọn̄.

⁸ Ntak emi obot iba oro ẹdide okpoho? Okpoho edi ata eti n̄kpọ ukem nte gold. Jehovah ama akam ọdọhọ ẹda okpoho ẹbọp tent utuakibuot ye temple ke Jerusalem. (Ex. 27:​1-3; 1 Ndi. 7:​13-16) Sia obot iba emi ẹdide okpoho, oro owụt ke ukara Jehovah ye eke Messiah ọfọn etieti. Ukara mmọ ayanam mme owo ẹdu ke ifụre ẹnyụn̄ ẹbọ ediwak edidiọn̄.

9. Mmanie ẹwat mme chariot oro Zechariah okokụtde, ndien nso utom ke ẹkedọn̄ mmọ?

⁹ Mme chariot oro ye mbon oro ẹwatde mmọ ẹda ẹban̄a nso? Mmọ ẹda ẹban̄a mme angel, ndien etie nte ẹbahade mme angel oro ẹdọn̄ ke otu ke otu. (Kot Zechariah 6:​5-8.) Mmọ ẹto “iso Ọbọn̄ ofụri isọn̄” ẹwọrọ ẹka ndinam akpan utom oro ẹdọn̄de mmọ. Nso utom idi oro? Ẹdọn̄ mmọ ẹkeda ke nsio nsio itie ẹkpeme mbak mme asua ididi idinam nditọ Israel n̄kpọ. Ata akpan itie oro ẹdọhọde mmọ ẹkeda ẹkpeme edi “isọn̄ edem edere,” oro edi, Babylon. Emi ọwọrọ ke Jehovah idiyakke Babylon ẹfiak ẹsịn ikọt esie ke ufụn. N̄kukụt emi ama enen̄ede ọdọn̄ nditọ Israel oro ẹkesụk ẹbọpde temple do esịt. Idem ikenyekke mmọ aba ke mme asua ẹyefiak ẹdinam mmimọ itre ndibọp temple.

10. Didie ke n̄kukụt oro aban̄ade mme chariot ye mme andiwat mmọ ọsọn̄ọ nnyịn idem?

¹⁰ Jehovah mme udịm osụk adada mme angel esie ekpeme onyụn̄ ọsọn̄ọ ikọt esie idem nte enye akanamde ke eyo Zechariah. (Mal. 3:6; Heb. 1:​7, 14) Tọn̄ọ ikọt Abasi ẹkewọrọ ke ufụn Akwa Babylon ke 1919, mme asua ikemeke nditre utom mmọ kpa ye ofụri se mmọ ẹtịmede. (Edi. 18:4) Mme angel ke ẹkpeme esop Abasi, ntre ikpanaha idem enyek nnyịn ke Akwa Babylon ayafiak esịn ikọt Abasi ke ufụn. (Ps. 34:7) Ikọt Abasi ẹyeka iso ẹkop inemesịt ẹnyụn̄ ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi. Obot iba oro Zechariah okokụtde ke ẹkpeme nnyịn.

11. Ntak emi idem mîkpenyekke nnyịn iban̄a en̄wan emi ukara ererimbot ẹdimende ibịne ikọt Abasi?

¹¹ Ukara ererimbot ẹmọn̄ ẹsọsọp ẹdiana kiet ẹyom ndisobo ikọt Abasi. (Ezek. 38:​2, 10-12; Dan. 11:​40, 44, 45; Edi. 19:19) Ke n̄kukụt oro Jehovah okowụtde Ezekiel, enye ama okụt ukara ererimbot emi ẹfụkde isọn̄ nte obubịt enyọn̄. Mmọ ẹwat ke enan̄-mbakara ẹnyụn̄ ẹsan̄a ye akwa ifụtesịt ẹdi ndisobo ikọt Abasi. (Ezek. 38:​15, 16) * Ndi akpana emi anam idem enyek nnyịn? Ikpanaha idem enyek nnyịn. Udịm mme angel ẹdodu ẹkanade nnyịn ẹkụk. Ke ini mme ukara ererimbot ẹdidomode ndisobo ikọt Abasi ke ini akwa ukụt, mme angel Jehovah ẹyedi ẹdinyan̄a ikọt Abasi ẹnyụn̄ ẹsobo mbon oro ẹsọn̄de ibuot ye Jehovah. (2 Thess. 1:​7, 8) Inua ikemeke nditịn̄ nte esịt edinemde  nnyịn! Edi anie edida mme angel Jehovah usụn̄ ikan̄wana ye mme asua Abasi?

12, 13. (a) Nso ke Jehovah ọdọhọ Zechariah anam? (b) Inam didie idiọn̄ọ ke Jesus Christ edi Nsehe oro ẹdọhọde ẹyara anyanya ke Zechariah 6:​9-12?

¹² Nditọ Israel iketieneke ikụt ofụri n̄kukụt itiaita oro Jehovah okowụtde Zechariah. Idahaemi Jehovah ọdọhọ enye ananam se enye okokụtde ke ọyọhọ n̄kukụt itiaita owụt nditọ Israel man ọsọn̄ọ mmọ idem ẹka iso ẹbọp temple. (Kot Zechariah 6:​9-12.) Heldai, Tobijah, ye Jedaiah ẹto Babylon ẹdisịm Jerusalem. Jehovah ọdọhọ Zechariah ọbọ mmọ silver ye gold ada anam “ediye anyanya.” (Zech. 6:11) Anie ke ẹdọhọ ẹyara anyanya emi? Ndi edi Zerubbabel emi akarade Judah onyụn̄ otode ubon David? Idịghe enye. Zechariah emen anyanya oro ayara Joshua emi edide akwa oku. Idụhe eke ekpekerede ke ẹdiyari Joshua!

¹³ Ndi ndiyara Joshua emi edide akwa oku anyanya ọwọrọ ke ẹmek enye edidem n̄ko? Iwọrọke ntre. Joshua idotke ndidi edidem sia enye itoho ubon David. Anyanya oro ẹkeyarade enye okowụt ke enyene owo emi edidide edidem afiak edi oku ke nsinsi. Ẹkot akwa oku emi ẹmekde edidem do Nsehe. Bible owụt ke Jesus Christ edi Nsehe oro.​—Isa. 11:1.

14. Nso ke Jesus anam idahaemi, ndien nso ke enye edinam ke ini iso?

¹⁴ Jesus edi Edidem afiak edi Akwa Oku. Enye ada mme angel usụn̄. Jesus okụt ete ke ikọt Abasi ẹdu ke ifụre ke idiọk ererimbot emi. (Jer. 23:​5, 6) Jesus ọmọn̄ ososobo mme idụt onyụn̄ anyan̄a ikọt Abasi man owụt ke Jehovah kpọt odot ndikara. (Edi. 17:​12-14; 19:​11, 14, 15) Mbemiso emi etịbede, enye osụk enyenyene akwa utom ndinam.

15, 16. (a) Nso ke Jesus akanam ke 1919? (b) N̄kpọ editie didie ke isọn̄ ke Christ ama akakara ke isua tọsịn kiet okụre?

¹⁵ Ke Jehovah ama ekemek Jesus Edidem ye Akwa Oku, enye ama ọdọn̄ Jesus ‘ọbọp temple.’ (Kot Zechariah 6:13.) Ke 1919, Jesus ama anam se Abasi ọkọdọn̄de enye ini enye okosiode ikọt Abasi ke ufụn Akwa Babylon. Enye ama anam esop Abasi asana isua oro, onyụn̄ emek “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄.” Ofụn emi ese enyịn ke utom oro ẹnamde ke ndamban̄a akwa temple Jehovah ke isọn̄. (Matt. 24:45) Jesus aka iso anam ikọt Abasi ẹsana onyụn̄ an̄wam mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi nte Abasi oyomde.​—Mal. 3:​1-3.

¹⁶ Jesus ye owo 144,000 ẹyeda isua tọsịn kiet emi mmọ ẹdikarade nte ndidem ye mme oku ẹnam mme owo ẹfọn ẹma. Ke mmọ ẹma ẹkekụre utom mmọ, kpukpru owo oro ẹdidude ke isọn̄ ini oro ẹdituak ibuot inọ Jehovah kpọt. Owo ndomokiet idikpọn̄ke Jehovah ikokpono n̄kpọ en̄wen.

17. Nso ke Jehovah ọkọdọhọ nditọ Israel ke Zechariah 6:​15, ndien oro akanam mmọ ẹnam nso?

¹⁷ Didie ke n̄kukụt oro Jehovah okowụtde Zechariah akan̄wam nditọ Israel? Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ iyan̄wam mmọ inyụn̄ ikpeme mmọ ẹbọp temple oro ẹkụre. Oro ama ọsọn̄ọ mmọ idem. Edi mmọ ẹma ẹkere m̀mê mmimọ n̄kpata owo ifan̄ iyekeme ndinam utọ akwa utom oro mma. N̄kpọ en̄wen emi Jehovah ọkọdọhọde Zechariah etịn̄ ama anam mmọ ẹnịm ke mmimọ iyekeme  ndinam utom oro mma. Heldai, Tobijah, ye Jedaiah ẹma ẹtoto Babylon ẹdi Jerusalem ẹditiene ẹn̄wam ke utom oro. Edi Jehovah ama ọdọhọ Zechariah ọdọhọ mmọ ke ediwak mbon en̄wen “ẹyedi ẹdibọp temple” ẹnọ imọ. (Kot Zechariah 6:15.) Ikọ emi ama anam nditọ Israel ẹfiọk ke Jehovah do ye mmimọ. Mmọ ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndibọp temple inikiet inikiet kpa ye oro edidem Persia ekenịmde ibet ete mmọ ẹtre. Ibet edidem Persia eketie nte akamba obot emi ọwọrọde ọbiọn̄ọ usụn̄. Edi ẹtise Jehovah ama abiat utọ ibet oro efep, ndien mmọ ẹma ẹbọp temple oro ẹkụre ke isua 515 B.C. E. (Ezra 6:22; Zech. 4:​6, 7) Se Jehovah eketịn̄de ke Zechariah 6:15 enen̄ede ebehe nnyịn mfịn.

18. Didie ke Zechariah 6:15 osu mfịn?

¹⁸ Ediwak miliọn owo ẹdi ẹdituak ibuot ẹnọ Jehovah mfịn. Enenem mmọ ndida ini, odudu, ye inyene mmọ nnam n̄kpọ Jehovah. Ndinam ntem ọwọrọ ke mmọ ẹda “ọsọn̄urua inyene” mmọ ẹnam n̄kpọ ẹnọ Jehovah ke ndamban̄a akwa temple esie. (N̄ke 3:9) Isan̄a didie ifiọk ke Jehovah ama se inamde inọ enye? N̄kọ emeti ke Heldai, Tobijah, ye Jedaiah ẹkenọ Zechariah silver ye gold ada anam anyanya? Anyanya oro ama esinam ẹti se mmọ ẹkenamde ẹnọ Jehovah. (Zech. 6:14) Oro owụt ke tutu amama Jehovah idifreke kpukpru se inamde inọ enye ye adan̄a nte imade enye.​—Heb. 6:10.

19. Nso ke mme n̄kukụt oro Jehovah okowụtde Zechariah akpan̄wam nnyịn inam?

¹⁹ Kpukpru se ikemede ndinam mfịn man mme owo ẹdituak ibuot ẹnọ Jehovah ke mme akpatre usen emi owut ke Jehovah ọdiọn̄ nnyịn, ke Jesus Christ onyụn̄ ada nnyịn usụn̄. Enem nnyịn ndidu ke esop Abasi. Esop emi edidu ke nsinsi. Jehovah oyom mme owo ẹnam n̄kpọ ẹnọ imọ nte imọ iyomde, emi iditreke-tre nditịbe. Sọn̄ọ du ke esop Abasi, kûdedei uyak n̄kpọ ndomokiet anam fi etre ndikop “uyo Jehovah Abasi.” Emi ayanam Edidem ye Akwa Oku nnyịn ye mme angel ẹkpeme fi. Sịn ofụri ukeme fo nam n̄kpọ Jehovah. Jehovah eyekpeme fi ke mme akpatre usen emi, oyonyụn̄ ekpeme fi ke nsinsi nsinsi.