1, 2. Vyuma muka vyalingiwile ku Vayunda vaje vakele mu Yelusalema ku mamanethelelo a chimona cha Zakaliya cha vu 7?

KAPOLOFWETO Zakaliya wakele na vyuma vyavingi vya kuthinganyekethetha munima ya kumumwetha chimona cha vu 7. Yehova wakulahethele ngwendi akana kashitiko vanu vaje vatwalelelaho kulinga vuvi. Echi chikulahetho chatakamethele Zakaliya. Oloni vyuma kuvyatengulukile. Vanu vatwaleleleho kupwa va kujeneka kulongwa, cho vilinga vyavivi vyalithalele. Cho lalo, chipangi cha kutungulula tembele mu Yelusalema nacho chemanene. Vika vyanenethele ngwavo Vayunda vechele vwathi chipangi chavo cha kutunga tembele? Kuma vanu va Njambi velukile ku Yelusalema mukukalinga vipangi vyavo vya ku muvila ndi?

² Zakaliya wathzivukile ngwendi vaje Vayunda vaile ku Yelusalema vakele na likulahelo lya kukanyama. Vakevo vaje “wakathumwithile Njambi vimbunge vyavo” kuthethza membo avo na mingotho yavo. (Ezela 1:2, 3, 5) Vathethzele lifuti lyavo lya vundambo na kuya ku lifuti lije kanda vamoneho laja. Chipangi cha kutungulula tembele ya Yehova chapwile cha theho manene, chikecho  chavalingithile vende vungendthzi vwavulaha vwa makilomita akweta ku 1,600 na kwita mu minkinda na vyana vya kutewetha.

3, 4. Vukalu muka vuvakaliwanene navwo Vayunda vaje vaile ku Yelusalema?

³ Vungendthzi vwavo vwafwile vati? Omwo Vayunda vakele na kuya, hamo vathinganyekele vya limbo lyavo lyaliha. Vavalekele ngwavo nganda ya Yelusalema yapwile yaivwa manene. Vakulunu mukati kavo vamweneho laja tembele yaivwa ivatungile ha kulivanga. (Ezela 3:12) Ngwe neni mwendele navo ngwe mwalingile vati ha kweta mu Yelusalema? Ngwe mwaluvalele ha kumona vivumbe vije vyathiwukile na shaku ije yakupukile mu nganda ndi? Kuma ngwe mwethekethele vivumbe vyakama vya mu Mbambilone ku vivumbe vya kuthiwuka vya mu Yelusalema na vikolo na tuposhi tuje twathiwukile ndi? Oloni vanu va Njambi vathimpile. Valimwenenene kwovola kwa Yehova omwo vakele na kuya ku Yelusalema. Chuma cha kulivanga chivakalingile omwo vaketele chapwile kutungulula mutula ha mwela uvatungilile tembele ya kulivanga, cho vashangumukile kukombelela kuli Yehova ha litangwa na litangwa. (Ezela 3:1, 2) Ku maputukilo chasholokele ngwe vyuma vivendela lika mwamuvwa.

⁴ Vaisalele vakele lalo na chipangi cha kutungulula membo avo. Vapandele kutungulula vinjuvo vyavo na kulima mahya na kunyunga vinanga vyavo. (Ezela 2:70) Vakele na vipangi vyavingi vivapandele kulinga. Kukapwa muje, vanu vashangumukile kuvalwitha. Nameme ku maputukilo valikolethele, oloni omwo vavapakethele manene ha myaka 15, vathzeyele. (Ezela 4:1-4) Vukalu vwakama vwakatukile mu 522 B.C.E. omwo mwene wa Vapelesha washokele chipangi cha kutunga mu Yelusalema. Vanu va Njambi kuvakulahelele ngwavo tangwa ije nganda ikapwa lalo mwamuvwa.—Ezela 4:21-24.

5. Yehova walingile vati omwo vanu vendi vathzeyele?

⁵ Yehova wathzivukile vyuma vije vitakametha vanu vendi. Njambi wamwethele Zakaliya chimona cha mamanethelelo chije chakwathele Vayunda vamone ngwavo wavathzema, cho wakandelelele ku vipangi vivalingile na kuvakulahetha lalo ngwendi nga veluka kuli ikeye na kushangumuka vipangi, cho avanyungilila. Yehova wendekele awa majwi kukundama ku chipangi cha kutungulula tembele ngwendi: “Vyoshe evi vikalingiwa nga mwononoka mwamuvwa mashiko a Shukulu Kalunga Njambi yeni.”—Zaka. 6:15.

6. (a) Vika vyalivangele kumona Zakaliya mu chimona chendi cha vu 8? (Kengeni chikupulo ha liputa 26.) (b) Mwafwa vika vaje tuvalu vali na mavala ya kulithethza?

⁶ Chimona cha Zakaliya cha vu 8 mpamo chikecho chatakamethele manene likulahelo lya vanu va Njambi. (Tandeni Zakaliya 6:1-3.) Achilingeni ngwe muli na kumona matemba awana a ndthzita afwanyuka “mukati ka minkinda ivali ya vunengu”. Tuvalu vaje vakoka aje matemba vali na mivala ya kulithethza. Echi chimikwatha kwangununa vaje vanalondo ha tuvalu. Zakaliya wehwile ngwendi: “Awa matemba alumbununa chuma mukajo?” (Zaka. 6:4) Netu tunapande kuthzivuka muchinatukundamena echi chimona.

7, 8. (a) Minkinda ivali imanena vika? (b) Mwafwa vika ije minkinda yapwile ya vunengu?

⁷ Mu Mbimbiliya minkinda inatha kwimanena vumwene nambe vifulumende. Minkinda ya mu chimona cha Zakaliya inalifu na minkinda ya mu vupolofweto vwa Ndanyele. Munkinda umo wimanena chiyulo cha Yehova cha kulitila na Vumwene vwendi vwa myaka yoshe. Munkinda ukwavo wimanena Vumwene vwa Mesiya vuje vuli mu mavoko a Yesu. (Ndanye. 2:35, 45) Eyi minkinda ivali inatwalelelaho kukalako  kushwa lika hashangumukilile kuyula Yesu mu 1914, cho inakwatha mu kushulithilila chithzango cha Njambi hano hathi.

⁸ Mwafwa vika ije minkinda yapwile ya vunengu? Ngechi lika mwa ngolinde, vunengu navwo vwakala na ndando yakama. Yehova washikile ngwendi vunengu vavupangethe mu kutunga mbalaka na tembele ije yakele mu Yelusalema. (Kutu. 27:1-3; 1 Vimye. 7:13-16) Ngechi, eyi minkinda ya vunengu ivali itwanukitha kulitila kwa chiyulo cha Yehova na Vumwene vwa Mesiya vuje vukanena vivethzikitho vyavingi ku vanu voshe hano hathi.

9. Vaje vanalondo mu matemba vanapu veya, cho vanavana chipangi muka?

⁹ Tuchithimutwiyeni kamandondo ha matemba a mu chimona. Aje matemba na vanu vanalondoho vimanena vika? Vaje vanalondo ha matemba vanapu tungelo vaje vali mu vivunga vya kulithethzathethza. (Tandeni Zakaliya 6:5-8.) Vali na “kutunda ku mesho a Shukulu Kalunga wa hano hathi hoshe” mangana vakalinge chipangi chakama. Chipangi muka chivavanene? Vaje valondele mu matemba vavatumine kwakwilula mitamba ya hano hathi. Chipangi chavo chakama chapwile cha kunyungilila vanu va Yehova, maneneni ku vanu va “ku kunto, ku Mbambilone.” Yehova wakulahethele ngwendi Mbambilone kuikafungulula lalo vanu vendi. Echi hamo chathzembelekele vanu va Njambi va mu thimbu ya Zakaliya vaje vakele na kutungulula tembele. Kuvapandele kulishoshomwena lalo ngwavo vitothzi vavo vavayandetha.

10. Vupolofweto vwa Zakaliya vwa matemba na vaje vanalondomo vutakametha vati vanu va Njambi ano matangwa?

¹⁰ Ngechi mukwafwile mu thimbu ya Zakaliya, tungelo va Yehova vachili na kunyungilila na kutakametha vanu va Njambi ano matangwa. (Mala. 3:6; Vahe. 1:7, 14) Kutunda lika havapatukilile Vaisalele va ku sipilitu mu vundthzinda vwa Mbambilone Wakama wa chifwitha mu 1919, vulombelo vwa vuthunga vunatwalelelaho kukanyama nameme vanavulwitha manene. (Kujo. 18:4) Kutwapandele kulishoshomwena lalo ngwetu munga ya Yehova ikovela lalo mu vundthzinda vwa ku sipilitu mwafwa tungelo vali na kutunyungilila. (Myatho 34:7) Oloni twakulahela ngwetu vangamba va Njambi va mu kaye koshe vatwalelelaho kutakama ku sipilitu. Kuthinganyekethetha ha chimona cha Zakaliya kutulingitha tumone ngwetu vanatunyungilila mukati ka minkinda ivali.

11. Mwafwa vika kutwapandele kulishoshomwena ha tuyando tuvanavandamena vanu va Njambi?

¹¹ Ololo vivunga vya vaka-vupolitiki vya muno mu kaye ka Satana vilikwatathana hamo lika mu kulwitha vanu va Njambi. (Ezeki. 38:2, 10-12; Ndanye. 11:40, 44, 45; Kujo. 19:19) Vupolofweto vwa Ezekiyele vumwetha ngwavo ava mashwalale vaka-kulonda tuvalu vakaija na kutulwitha ngwe kankumba kaje kanafwiki lifuti lyoshe. (Ezeki. 38:15, 16) * Kuma tunapande kuthziva lyova ndi? Embwe mwane. Tuli na vaka-kutulwila. Ha thimbu ya ñavava yakama, vivunga vya tungelo va Yehova vakalwila vanu va Njambi na kunyongetha vaje valwitha chiyulo cha Njambi. (2 Tesa. 1:7, 8) Eli likapwa litangwa lya kulitila. Oloni iya akatwamenena vivunga vya tungelo va Yehova?

12, 13. (a) Zakaliya vamulekele kulinga vika? (b) Vika twendekela ngwetu uje munango wa mu vupolofweto watalethele kuli Yesu Kilisitu? Lumbununeni.

¹² Zakaliya wamwene vimona vya kupwa 8 likalyendi. Evi vimona vyakwathele Zakaliya atakamethe vanu va Njambi vaje vatungulwile tembele. (Tandeni Zakaliya 6:9-12.) Zakaliya vamulekele ngwavo atambule siliva na ngolinde kuli Helendayi na Toviya na Yendaya, vanalume vaje vatundile ku vundthzinda mu Mbambilone mangana apangeho “chilongo.” (Zaka. 6:11) Kuma Zakaliya vamulekele kuthzika chije chilongo ku mutwe wa Nguvulu Zelumbambele wa ku chikota cha Yunda uje wapwile mutekulwila wa Ndaviti ndi? Embwe. Vanu mpamo vakathamene omwo vamwene Zakaliya athzika chije chilongo ku mutwe wa Kapilisitu Wakama Yoshwa.

¹³ Kuma Kapilisitu Wakama Yoshwa wapwile mwene omwo vamuthzikile chije chilongo? Embwe, Yoshwa katundile ku chikota cha vumwene vwa Ndaviti, cho kapandele kupwa mwene. Kumuthzika chilongo kwapwile vupolofweto vuje vwatalethele kuli mwene na kapilisitu wa myaka yoshe. Kapilisitu wakama uje ivakathzika chilongo vamutumbwile ngwavo munango. Vithoneka vimwetha ngwavo ou munango unapu Yesu Kilisitu.—Isaya 11:1; Mateo 2:23.

14. Chipangi muka chali nacho Yesu ha kupwa Mwene na Kapilisitu Wakama?

¹⁴ Yesu ha kupwa ntwama ya tungelo va Yehova va mwilu, ikeye nafwila kupwa Mwene na Kapilisitu Wakama. Ngechi, ali na kupanga na ndthzili mu kunyungilila vanu va Njambi mangana vakale mu kwoloka nameme vali muno mu kaye ka kukaluwa. (Njele. 23:5, 6) Ololo Kilisitu ahyana vaka-kulwitha chiyulo cha Njambi na kwamena vanu va Yehova. (Kujo. 17:12-14; 19:11, 14, 15) Oloni thimbu kanda ahithe vaka-kulwitha Njambi, Yesu achili na chipangi chakama chanapande kulinga.

15, 16. (a) Chipangi muka chinalingiwa mu kwilwitha na kujeletha vanu va Njambi mu thimbu ino, cho iya nachilingi? (b) Vika vikalingiwa ku mamanethelelo a chiyulo cha Yesu cha myaka 1,000?

¹⁵ Ha kupwa Mwene na Kapilisitu Wakama, Yesu vamwanene lalo chipangi cha ‘kutunga’ tembele ya Yehova. (Tandeni Zakaliya 6:13.) Mu vithimbu vimo, Yesu walingile chipangi cha kutunga omwo wapatwile vaka-kulemetha Njambi mu vuthunga ku Mbambilone Wakama na kwilwitha chikungulukilo cha Vaka-Kilisitu mu 1919. Wangwile lalo “ndungo wa kulongwa na kunyanyama” mangana atwamenene chipangi cha kushuka vanu va Njambi va hathi ku sipilitu. (Mateo 24:45) Yesu nalingi chipangi chakama mu kujeletha vanu va Njambi mangana vamulemethe mu vuthunga.—Mala. 3:1-3.

¹⁶ Ha myaka 1,000 yakayula Yesu na vathamba vendi va kupwa 144,000, vaje vakapwa vimyene na tupilisitu vakakwatha vanu va kulongwa vapwe va kulumbunuka. Munima ya kutundithako futithi yaivi, vaka-kulemetha Njambi mu vuthunga vakevo vakakala hano hathi. Cho lalo vulombelo vwa vuthunga vakavwilwitha mu kushula.

17. Yehova wakulahethele Vayunda vyuma muka, cho echi chavakwathele vati?

¹⁷ Vayunda va mu thimbu ya Zakaliya valithzivile vati ha muthzimbu wavalekele? Yehova wavakulahethele ngwendi avatakametha na kuvanyungilila. Vatakamene omwo Njambi wavakulahethele ngwendi tembele vakaitungulula lalo. Vanu vavandondo vatha kupanga vati chipangi chakama ngocho? Majwi avalekele Zakaliya avathimpithile vimbunge.  Kutundoho, kethi Helendayi na Toviya na Yendaya lika vavakwathele, oloni Njambi wavalekele ngwendi vanu vavangi “vakaija na kukwatha mu kutungulula njuvo ya Shukulu Kalunga.” (Tandeni Zakaliya 6:15.) Vayunda vathimpile na kukulahela Njambi, cho oho vene vashangumukile chipangi cha kutunga nameme vavashokelele. Munima ya thimbu yaindondo, Yehova wakwathele vanu vendi vatunde mu vukalu omwo vavatavethele kutunga lalo, cho chije chipangi chahwile mu 515 B.C.E. (Ezela 6:22; Zaka. 4:6, 7) Oloni Yehova nakulahetha kukatulingila vyuma vyakama manene kulutwe.

18. Mukanda wa Zakaliya 6:15 uli na kulishulithilila vati ano matangwa?

¹⁸ Ano matangwa maundthzi a vanu vali na kwija ku vulombelo vwa vuthunga, cho vali na kulambwila Njambi na vimbunge vyavo vyoshe “vyuma vyoshe vyavivwa” vya kufwa ngwe thimbu na ndthzili na vufuko mangana vakundwiye chipangi cha kutunga tembele ya Yehova ya ku sipilitu. (Vithi. 3:9) Tuthzivuka vati ngwetu Yehova akakandelela ku vipangi vitukamupangela mu kulongwa? Anukeni ngweni Helendayi na Toviya na Yendaya valambwile vyuma vije vyapangethele Zakaliya chilongo. Chije chilongo chikecho chapwile “chanukitho” cha vyuma vivalambwile ku vulombelo vwa vuthunga. (Zaka. 6:14) Mu ngila imo lika, vipangi na chithzemo chetu kuli Yehova kuvikayi mwangocho. (Heve. 6:10) Yehova akanuka vipangi vyetu vyoshe vitunamulingila mu kulongwa.

19. Vimona vya Zakaliya vinapande kutushongangeya kulinga vika ano matangwa?

¹⁹ Vyuma vyoshe vinalingiwa mu vulombelo vwa vuthunga mu matangwa ano a kukotoka, vimwetha ngwavo Yehova natuvethzikitha, cho lalo Kilisitu ali na kututwamenena mwamuvwa. Tuli mu munga ya vuthunga ije ikakalako myaka yoshe. Chithzango cha Yehova ha vulombelo vwa vuthunga ‘chikalingiwa.’ Twaleleniho kulikwatathana na vanu va Yehova na “kwononoka mwamuvwa mashiko a Shukulu Kalunga Njambi.” Nga mulinga ngocho, cho Mwene yetu uje wapwa Kapilisitu Wakama na vaje vaka-kulonda matemba vatwalelelaho kuminyungilila. Kundwiyeni vulombelo vwa vuthunga na mbunge yeni yoshe. Nga mulinga ngocho, cho Yehova wa vivunga aminyungilila mu thimbu ino na ku myaka yoshe