Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Meze Kɛ Ɔbadwazo”

“Meze Kɛ Ɔbadwazo”

“Yɛ gɔnwo Lazalɛse ɛlafe, na mekɔ ɛkɛ ne meahɔdunwue ye.”​—DWƆN 11:11.

EDWƐNE: 142, 129

1. Anyelazo boni a ɛnee Maata lɛ ye wɔ ɔ diema nrenyia ne anwo a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

ƐNEE Gyisɛse ɛdoavolɛ nee ɔ gɔnwo kpalɛ Maata ɛlɛdi alɔbɔlɛ. Ɛnee ɔ diema Lazalɛse ɛwu. Asoo debie bahola ade ye nyanelilɛ ne azo? Ɛhɛe. Gyisɛse zele ye kɛ: “Ɛ diema ne badwazo.” Bie a yemɔ ammaa yeangyakyi nyanelilɛ; noko Maata liele Gyisɛse arɛlekyekyelɛ ne dole nu. Ɔhanle kɛ: “Meze kɛ ɔbadwazo wɔ ewudwazo ne anu wɔ mekɛ mɔɔ li awieleɛ la.” (Dwɔn 11:20-24) Ɛnee ɔze kɛ ɛhye bara nu kenle bie. Akee Gyisɛse yɛle nwanwane debie. Ɔdwazole Lazalɛse ɔrale ngoane nu kenle ko zɔhane ala.

2. Kɛmɔti a ɛkulo kɛ ɛnyia Maata anwodozo ne bie ɛ?

2 Ɛnɛ, yɛnlɛ debie mɔɔ yɛbagyinla zo yɛamaa yɛ nye ala kɛ Gyisɛse nee ɔ Ze bayɛ nwanwane debie zɛhae amaa yɛ a. Asoo ɛlɛ Maata diedi ne bie kɛ kenle bie wɔ kulovolɛ bie badwazo ara ngoane nu ɔ? Bie a ɔbayɛ ɛ ye, ɛ hu, wɔ mame, wɔ papa, wɔ nana anzɛɛ wɔ nenyia bie mɔɔ ɛkulo ye mɔɔ yewu la. Anzɛɛ bie a ɛ ra bie mɔɔ ɛwu la ɛlɛmaa wɔali nyane. Ɛ nye la kɛ ɛbayɛ wɔ kulovolɛ zɔhane atuu, ɛ nee ye adendɛ na bɛabɔ nu bɛazele. Kɛ mɔɔ Maata yɛle la, ndelebɛbo kpalɛ bie ati, ɛkola ɛka kɛ, ‘Meze kɛ me kulovolɛ ne badwazo wɔ ewudwazo ne anu.’ Noko, ɔbayɛ kpalɛ kɛ Kilisienenli biala badwenledwenle deɛmɔti yɛlɛ anwodozo ɛhye la anwo.

3, 4. Kɛzi mɔɔ Gyisɛse yɛle la maanle Maata nyianle anwodozo kpole ɛ?

3 Maata de bikye Gyɛlusalɛm, ɔti bie a yeanwu kɛ Gyisɛse ɛlɛdwazo kunlavolɛ raalɛ bie mɔɔ de bikye Neeyen mɔɔ wɔ Galeli la ara nrenyia. Noko, bie a ɔdele nwolɛ edwɛkɛ. Na zɔhane a ɔde wɔ mekɛ mɔɔ Gyisɛse dwazole Gyeeyaelɛse ara raalɛ ne la a. Ɛnee menli mɔɔ wɔ kakula raalɛ ne sua nu ɛkɛ la ‘ze kɛ yewu.’ Noko, Gyisɛse zɔle ɔ sa na ɔhanle kɛ: “Kakula, dwazo!” Na ɛkɛ ne ala, ɔdwazole. (Luku 7:11-17; 8:41, 42, 49-55) Ɛnee Maata nee ɔ diema raalɛ Mɛle ze kɛ Gyisɛse kola yɛ wuliravolɛma ayile. Ɔti bɛdele nganeɛ kɛ saa ɛnee Gyisɛse wɔ ɛkɛ a, anrɛɛ Lazalɛse anwu. Noko, kɛkala mɔɔ Gyisɛse agɔnwo kpalɛ ɛwu la, duzu a Maata anye la ye ade a? Yɛ ye nzonlɛ kɛ Maata hanle kɛ Lazalɛse bara ngoane nu kenle bie, wɔ “mekɛ mɔɔ li awieleɛ la.” Kɛmɔti a ɔnyianle diedi zɔhane a? Na duzu ati a ɛbahola wɔalie wɔali kɛ bɛbadwazo menli mɔɔ bie a wɔ kulovolɛma boka nwo la kenle bie ɛ?

4 Ndelebɛbo kpalɛ bie ati a ɔwɔ kɛ ɛnyia anwodozo ɛhye a. Nɔhalɛ nu, bie a ɛbanwu ninyɛne bie mɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu mɔɔ ɛnda ɛndwenle nwo noko ɔkola ɔmaa ɛnyia diedi kpole kɛ ɛbanwu wɔ alɔvolɛ bieko la.

EDWƐKƐ MƆƆ MAA BƐNYIA ANYELAZO!

5. Duzu a maanle Maata nyianle anwodozo kɛ bɛbadwazo Lazalɛse ɛ?

5 Yɛ ye nzonlɛ, Maata anga kɛ: ‘Melɛ anyelazo kɛ me diema ne badwazo.’ Ɔhanle kɛ: “Meze kɛ ɔbadwazo.” Ɛnee Maata lɛ anwodozo ɔlua nwanwane ninyɛne mɔɔ ɔzukoale nwolɛ debie kolaa na Gyisɛse abɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne abo la ati. Wɔ ye ngakula nu, ɔzukoale ninyɛne ɛhye mɔ wɔ sua nu nee nyianu sua ne anu. Bie a ɛhye maa yɛkakye Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ nsa bie.

6. Nwanwane debie boni a Yilaegya yɛle a? Na kɛzi ɔhanle Maata ɛ?

6 Ewudwazo mɔɔ limoa la rale nu, wɔ mekɛ mɔɔ Nyamenle maanle Yilaegya tumi kɛ ɔyɛ nwanwane gyima bie mɔ la. Zalefate kunlavolɛ raalɛ ehyianli bie mɔɔ wɔ Fonehyea suakpole mɔɔ la nyevile nloa la liele ngapezonli ne ɛyɛvolɛ. Nyamenle ammaa ye esamo nee ye nwole ne abo andu, amaa ɔ nee ɔ ra nrenyia ne anyia aleɛ ali dahuu. (1 Arl. 17:8-16) Nzinlii, ɔ ra nrenyia ne anwo dole ye na ɔwule. Yilaegya boale ye. Yilaegya vale ɔ sa hanle funli ne na ɔzɛlɛle kɛ: “Nyamenle, maa kakula ye ɛrɛla ngoane nu bieko.” Na ɔyɛle zɔ! Nyamenle diele Yilaegya na kakula ne ziale rale ngoane nu. Ewudwazo mɔɔ limoa wɔ Baebolo ne anu la ɛne. (Kenga 1 Arelemgbunli 17:17-24.) Maata dele zɔhane azibɛnwo edwɛkɛ ne.

7, 8. (a) Ka mɔɔ Yilaehya yɛle kyekyele ralɛ ne arɛle la. (b) Duzu a nwanwane debie mɔɔ Yilaehya yɛle la maa yɛnwu ye wɔ Gyihova anwo a?

7 Yilaehya mɔɔ lile Yilaegya agyakɛ anu la a dwazole awie mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Ngɛlɛlera ne anu a. Yizilayɛnli raalɛ bie mɔɔ wɔ Hyunɛm la liele Yilaehya ɛyɛvolɛ kɛnlɛma kpalɛ. Nyamenle luale ngapezonli ne anwo zo maanle raalɛ ɛhye nee ɔ hu mɔɔ ɛyɛ kpanyinli la nyianle ralɛ nrenyia. Ɛvolɛ ekyi pɛle nu la, kakula nrenyia ne wule. Nea kɛzi ye mame bali nyane a. Ɔzɛlɛle ɔ hu na ɔdule adenle kɛyɛ mayɛlɛ 19 (km 30) ɔhɔyiale Yilaehya wɔ Kamɛle Boka ne azo. Ngapezonli ne zoanle ye Sonvolɛ Gɛheezae maanle ɔlimoale bɛ nyunlu wɔ Hyunɛm. Gɛheezae angola andwazo kakula nrenyia ne anvi ewule nu. Akee raalɛ ne mɔɔ ɛlɛdi nyane la nee Yilaehya radwule sua nu.​—2 Arl. 4:8-31.

8 Yilaehya hɔle sua ne anu ɛleka mɔɔ funli ne la wɔ Hyunɛm, na ɔyɛle asɔne. Kakula nrenyia ne rale ngoane nu, na ɔ nee ye mame mɔɔ anye ɛlie la dɛnlanle bieko! (Kenga 2 Arelemgbunli 4:32-37.) Bie a ɔhakyele Hana mɔɔ ɛnee ɔnwo la asɔneyɛlɛ ne wɔ mekɛ mɔɔ ɔmaa Samoɛle ahɔzonle wɔ ndanlɛsua ne anu la: “[Gyihova] . . . maa menli kɔ mɔwuamra sua zo, na ɔfa bɛ ɔsia ɔba file zo.” (1 Sa. 2:6) Ɔda ali kɛ, Nyamenle luale Hyunɛm kakula nrenyia ne mɔɔ ɔdwazole ye la azo ɔhilele kɛ Ɔkola ɔdwazo mowuamra.

9. Ka ewudwazo mɔɔ tɔ zo nsa mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anwo edwɛkɛ.

9 Noko tɛ Yilaehya edwɛkɛ mɔɔ yɛ azibɛnwo la awieleɛ ɛne? Ɔvale ɛvolɛ mɔɔ bo 50 la ɔzonlenle kɛ ngapezonli, na “anwonyane mɔɔ rale Nyamenle kpɔmanvolɛ Yilaehya ɛhunlɛ la bɔle ye.” Nzinlii, Yilaehya wule na bɛziele ye la, ɔhale ye mbowule ne ala. Kenle ko bie, ɛnee Yizilayɛma bie mɔ ɛlɛkɔ ahɔzie nrenyia bie mɔɔ ɛwu la. Arɛlevilɛ nu ala bɛnwunle kɛ bɛ agbɔvolɛ ɛlɛba bɛ nwo zo. Kɛmɔ ɛnee bɛkulo kɛ bɛnriandi bɛ agbɔvolɛ ne mɔ la ati, bɛvuandinle funli ne bɛdole Yilaehya nla ne anu, na ɔdɔle Yilaehya mbowule ne azo. Yɛkenga kɛ: “Funli ne dɔle Yilaehya mbowule ne azo ala la ɔdunwuele na ɔdwazole ɔgyinlanle.” (2 Arl. 13:14, 20, 21) Dwenle kɛzi zɔhane ewudwazo nwo edwɛkɛ ne mɔ bahola anyia Maata anwo zo tumi la anwo nea! Nyamenle amgba lɛ ewule nwo zo tumi. Dwenle kɛzi ɔwɔ kɛ bɛboa ɛdawɔ noko la anwo. Ɔwɔ kɛ bɛmaa ɛnyia anwodozo kɛ Nyamenle tumi le kpole, ɔnlɛ ye ɛweɛne.

EDWƐKƐ MƆƆ SISILE WƆ ƐVOYA MƆƆ LIMOA LA

10. Kɛzi Pita boale Kilisienenli raalɛ bie mɔɔ ɔwule la ɛ?

10 Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne maa yɛnwu kɛ Nyamenle luale ɔ gyakɛ anu gyinlavolɛma anwo zo dwazole menli. Yɛkola yɛnwu ɛhye wɔ menli mɔɔ Gyisɛse dwazole bɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔbikye Neeyen yɛɛ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔwɔ Gyeeyaelɛse sua nu la anwo. Ɛzoanvolɛ Pita noko dwazole Kilisienenli raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Dɔkase (Tabeta) la. Pita hɔle ɛleka mɔɔ bɛdeda funli ne la. Pita bikyele funli ne na ɔyɛle asɔne. Akee ɔhanle kɛ: “Tabeta, dwazo!” Ɛkɛ ne ala, ɔrale ngoane nu, na Pita vale Tabeta mɔɔ “yedwazo” la maanle ɔ gɔnwo mɔ Kilisienema. Edwɛkɛ zɔhane maanle menli “dɔɔnwo liele Awulae lile.” Bɛlile Awulae anwo daselɛ, titili Gyihova, kɛ ɔkola ɔdwazo mowuamra.​—Gyi. 9:36-42.

11. Duzu a ayileyɛvolɛ Luku hanle kɛ yedo kpavolɛ ne a? Kɛzi mɔɔ hɔle zo la hanle awie mɔ ɛ?

11 Menli gyɛne noko lile ewudwazo fofolɛ nwo daselɛ. Kenle ko bie, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle edwɛkɛ ne hilele menli bie mɔɔ bɛwɔ ɛbolɔnsam bie azo wɔ Tulowase mɔɔ ɛnɛ wɔ Turkey sɔlɔ adɔleɛ la. Pɔɔlo dendɛle dedee nɔɔzo bulu nee nwiɔ. Ɛnee kpavolɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yutekɛse la de nvɛnzɛlɛ ne anloa ɔlɛtie ye. Noko nafelɛ vale ye na ɔvi ɛbolɔnsam nzɛzo nsa ne azo ɔdɔle aze. Bie a ayileyɛvolɛ Luku a limoale dwule Yutekɛse anwo ɛkɛ a, na Luku nleanle ye la ɔnwunle kɛ: Tɛ kɛ Yutekɛse ɛboda anzɛɛ ɔ nye zo a ɛbulu ye a​—ɛnee yewu! Pɔɔlo dwule aze hɔbutule funli ne anwo zo na ɔhanle kɛ: “Ɔtɛwule.” Nea kɛzi ɛhye nyianle menli mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ la anwo zo tumi a! Kɛmɔ bɛnwunle kɛ kpavolɛ ne wule na bɛdwazole ye la ati, “bɛ rɛle kyekyele kpole.”​—Gyi. 20:7-12.

ANYELAZO MƆƆ GYI PI

12, 13. Saa ɛnea ewudwazo nwo edwɛkɛ mɔɔ yɛzuzu nwo la a, kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo a?

12 Kɛlɛtokɛ ngakyile mɔɔ yɛzuzu nwolɛ la ɔwɔ kɛ maa ɛnyia Maata anwodozo ne bie. Yɛ Nyamenle nee Ngoane-Maavolɛ ne kola maa awie mɔɔ ɛwu la ba ngoane nu bieko. Noko, ɔyɛ anyelielɛ kɛ mekɛ mɔɔ Gyihova ɛlɛyɛ nwanwane ninyɛne ɛhye mɔ biala la, ɛnee Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ le kɛ Yilaegya, Gyisɛse nee Pita anu ko wɔ ɛkɛ. Noko, duzu a yɛbahola yɛaha ye wɔ menli mɔɔ bɛwule wɔ mekɛ gyɛne wɔ tetedwɛkɛ nu la anwo a? Saa Nyamenle andwazo mowuamra wɔ mekɛ bie anu a, asoo mrenyia nee mraalɛ nɔhavoma bahola amaa bɛ nye ala kɛ Nyamenle badwazo mowuamra kenle bie? Asoo bɛbahola bɛade nganeɛ kɛ Maata mɔɔ hanle kɛ: “Meze kɛ [me diema nrenyia ne] badwazo wɔ ewudwazo ne anu wɔ mekɛ mɔɔ li awieleɛ la” ɔ? Kɛmɔti a ɔliele ɔlile ɛ, na duzu ati a ɛdawɔ noko ɛbahola wɔalie wɔali ɛ?

13 Baebolo ne anu edwɛkɛ dɔɔnwo maa yɛnwu kɛ ɛnee Gyihova nɔhalɛ azonvolɛ ze kɛ kenle bie bɛbadwazo mowuamra. Suzu nuhua ekyi bie anwo.

14. Ewudwazo nwo debie boni a yɛsukoa yɛfi Ebileham edwɛkɛ ne anu a?

14 Dwenle mɔɔ Nyamenle zele Ebileham kɛ ɔva ɔ ra Ayezeke, agyadivolɛ ne mɔɔ ɔ nye ɛla ye ade mekɛ tendenle ɔyɛ la anwo nea. Gyihova hanle kɛ: “Fa ɛ ra nrenya ne, ɛ ra kokye Ayezeke, mɔɔ la wɔ ahonle nwo la, . . . bɔ azu.” (Mɔl. 22:2) Dwenle kɛzi mɛla ɛhye bamaa yeade nganeɛ la anwo nea. Gyihova bɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔlua Ebileham abozoamra anwo zo maanle maanle kɔsɔɔti bɛanyia nyilalɛ. (Mɔl. 13:14-16; 18:18; Wlo. 4:17, 18) Eza, Gyihova hanle kɛ nyilalɛ ne balua “Ayezeke” anwo zo. (Mɔl. 21:12) Na saa Ebileham ku Ayezeke bɔ afɔle a kɛ ɔkɛyɛ na ɛhye ara nu ɛ? Sunsum ne maanle Pɔɔlo hilehilele nu kɛ, ɛnee Ebileham lɛ diedi kɛ Nyamenle kola dwazo Ayezeke fi mowuamra anu. (Kenga Hibuluma 11:17-19.) Baebolo ne ɛnga kɛ ɛnee Ebileham te nganeɛ kɛ saa ɔyɛ tieyɛ dɔnehwele ekyi bie, kenle ko anzɛɛ dapɛne ko anu a, Ayezeke bazia ara ngoane nu bieko. Ɛnee Ebileham ɛnze mekɛ mɔɔ bɛbadwazo ɔ ra ne bɛara ngoane nu bieko a. Noko ɛnee ɔlɛ anwodozo kɛ Gyihova badwazo Ayezeke.

15. Anyelazo boni a ɛnee tete selɛ Dwobu lɛ a?

15 Ɛnee tete selɛ Dwobu noko lɛ anyelazo kɛ bɛbadwazo menli kenle bie. Ɔnwunle kɛ baka lɛ anyelazo, kɛ bɛpɛ ye bɔbɔ a, ɔbafifi bieko. Noko ɔnle zɔ wɔ sonla afoa nu. (Dwobu 14:7-12; 19:25-27) Saa sonla wu a, ɔdaye mumua ne ɔnrɛhola ɔnrɛdwazo ɔnrɛvi nla ne anu ɔnrɛdɛnla aze bieko. (2 Sa. 12:23; Edw. 89:48) Nɔhalɛ nu, yemɔ ɛngile kɛ Nyamenle ɛnrɛhola ɛnrɛdwazo awie mɔɔ ɛwu la. Ɛnee Dwobu lɛ diedi kɛ, Gyihova lɛ mekɛ mɔɔ ɔbahakye ye a. (Kenga Dwobu 14:13-15.) Noko ɛnee Dwobu ɛnze mekɛ holɛ ko ne. Ɛnee ɔlɛ anwodozo kɛ, Ahenle ne mɔɔ bɔle sonla la, bahola yɛɛ ɔbahakye ye na yeadwazo ye.

16. Kɛzi anwumabɔvolɛ bie maanle Daneɛle anwosesebɛ ɛ?

16 Daneɛle noko le nrenyia nɔhavo mɔɔ yɛkenga ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu a. Ɔvale ɛvolɛ dɔɔnwo ɔzonlenle Nyamenle nɔhalɛ nu, na Gyihova boale ye. Mekɛ bie, anwumabɔvolɛ ko zele Daneɛle kɛ, “Nyamenle kulo wɔ kpole,” ɔti “anzodwolɛ ɛha wɔ,” na “si wɔ ahonle.”​—Dan. 9:22, 23; 10:11, 18, 19.

17, 18. Ɛwɔkɛ boni a bɛbɔle Daneɛle a?

17 Ɛnee Daneɛle ɛnyia asɛɛ ɛvolɛ 100 yɛɛ ɛnee yebikye ye ewule mekɛ. Ɔti bie a ɔdwenlenle ye kenle bie nwo. Asoo Daneɛle badɛnla aze bieko? Ɛhɛe! Wɔ Daneɛle buluku ne awieleɛ, yɛkenga anwodozo edwɛkɛ ɛhye kɛ: “Na wɔmɔ, Daneɛle, di nɔhalɛ kɔ awieleɛ. Ɛbawu.” (Dan. 12:13) Ɛnee Daneɛle mɔɔ anye ɛvi la ze kɛ menli mɔɔ ɛwu la ɛlɛdie bɛ ɛnwomenle, na “ndwenlenwo anzɛɛ adwenle anzɛɛ nrɛlɛbɛ biala ɛnle Ɛbolɔ.” Ɛnee ɔnrɛhyɛ na Daneɛle ahɔ ɛkɛ. (Nol. 9:10) Noko yemɔ ɛnrɛyɛ ye awieleɛ. Bɛbɔle ye ɛwɔkɛ.

18 Edwɛkɛ mɔɔ bɛhanle bɛhilele ngapezonli Daneɛle la toa zo kɛ: “Na awieleɛ mekɛ ne dwu a, ɛbagyinla ɛleka mɔɔ bɛhyehyɛ bɛmaa wɔ la.” Bɛammaa ye mekɛ. Ɛnee Daneɛle mekɛ badwu na yeawu. “Ɛbagyinla ɛleka mɔɔ bɛhyehyɛ bɛmaa wɔ la,” ɛwɔkɛ mɔɔ kile kɛ, kenle bie bɛbadwazo ye wɔ ye ewule nzi la. Yemɔ bayɛ “awieleɛ mekɛ ne.”

Ɛbahola wɔanyia anyelazo kɛ ewudwazo ne bara nu kɛ Maata la (Nea ɛdendɛkpunli 19, 20)

19, 20. (a) Kɛzi mɔɔ yɛzuzu nwo la fale edwɛkɛ mɔɔ Maata hanle hilele Gyisɛse la anwo ɛ? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ bieko anu a?

19 Ndelebɛbo wɔ nu kɛ Maata nyianle anwodozo kɛ, ɔ diema nrenyia Lazalɛse mɔɔ ɛnee di nɔhalɛ la ‘badwazo wɔ mekɛ mɔɔ li awieleɛ la.’ Ɛwɔkɛ mɔɔ bɛbɔle Daneɛle yɛɛ anwodozo mɔɔ Maata vale buale Gyisɛse la, ɔwɔ kɛ maa Kilisienema nyia anwodozo ɛnɛ. Ewudwazo ne bara.

20 Yɛnwu kɛ ninyɛne mɔɔ sisile wɔ tete ne la kile kɛ ewudwazo bara​—bɛbadwazo mowuamra bɛara ngoane nu bieko. Na mrenyia nee mraalɛ mɔɔ zonlenle Nyamenle la ɛnee lɛ anyelazo kɛ kenle bie bɛbadwazo mowuamra. Noko asoo yɛlɛ daselɛ bie mɔɔ kile kɛ ewudwazo bara, ɔnva nwo kɛ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la yehyɛ la ɔ? Saa ɔle zɔ a, yɛdayɛ noko yɛbahola yɛava anwodozo yɛanlea mekɛ mɔɔ ewudwazo ne bara la ade, kɛ mɔɔ Maata yɛle la. Noko, kenlenzu a ɛhye bara nu a? Bɛmaa yɛzuzu ɛhye mɔ anwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.