1. ¿Ti tuk pëky nmëbëjkëm diˈib nanduˈun jëjpˈam?

KO PËN xyyajtëˈëwëm tijaty nmëbëjkëm, ¿wiˈix nˈatsoˈowëm? Seguurë ko nˈanmäˈäyëm ko nmëbëjkëmë Jyobaa ets ko yëˈë xymyoˈoyëmë jukyˈäjtën. Nan nˈanmäˈäyëm ko nmëbëjkëmë Jesukristë diˈib kyuˈoˈkë nbokyˈäjt ngaytyeyˈäjtëm. Ets waˈan nˈanmäˈäyëm ko jukyˈatäˈänëm mä ja it lugäär diˈibë nety të jyëmbity jantsy tsuj. Per ¿nigäjpxëm ko nmëbëjkëm ko jukypyëkandëbë oˈkpë?

2, 3. Ko oˈkpë jyukypyëkäˈäny, ¿tiko yëˈëjëty tuˈugë tukniˈˈijxën diˈib jëjpˈam? (Ixë dibujë).

² Oy njaˈˈawijxëm ntsokwëˈëmäˈänëm mä ja mëj ayoˈon ets njukyˈatäˈänëm winë xëëw yä Naxwiiny, taaˈäjtp tiko jyëjpˈamëty nmëbëjkëm ko oˈkpë jyukypyëkäˈändë. Apostëlë Pablo nyigäjpx tiko jyëjpˈamëtyë tyäˈädë tukniˈˈijxën, jyënany: “Pes pën kyajpë jikypyëjkën mä yëˈë oˈkën, nan kyajpë dëˈën ja Jesukristë jyikypyejky”. Koxyëp kyajjukypyejkyë Jesus, kyajxyëp tyam jam yˈaneˈemy ets ninuˈunxyëp kyatsobääty ko nimaytyakëm ja yˈAnaˈam Kyutujkën (käjpxë 1 Korintʉ 15:12-19). Per ijtëm seguurë ko Jesus jukypyëjk. Kyaj nduˈunˈäjtëm extëm ja saduseety, diˈib mëktaˈaky  jënandë ko kyaj mbäädë oˈkpë jyukypyeky. Ëtsäjtëm, nmëbëjkëm ko oˈkpë jantsy jukypyëkandëp oyë jäˈäy xytyukxikëm (Mar. 12:18; Apos. 4:2, 3; 17:32; 23:6-8).

³ Pablo tkujäˈäyë ko tuk pëky “diˈibë të nyajtukniˈˈijxëm ko Kristë nmëbëjktsoˈonëm”, yëˈë ko “ja oˈkpë jyikypyëktët” (Eb. 6:1, 2). Ets yëˈë myëbëjkypyë nety ko oˈkpë jyukypyëkäˈäny (Apos. 24:10, 15, 24, 25). Tyäˈädë yëˈë ja “tëyˈäjtën diˈibë kyaj tsyipëty mä Diosë yˈayuk”, ets yëˈë diˈib tim jawyiin ojts nnijäˈäwëm, per kyaj yëˈë tˈandijy ko kyaj jyëjpˈamëty (Eb. 5:12). ¿Tiko?

4. ¿Tijaty mbäät nnayajtëˈëwëm mä oˈkpë jyukypyëkäˈändë?

⁴ Ko jäˈäy tˈëxpëjktsondaˈagyë Biiblyë, ta tkajpxy mä yajnimaytyaˈaky ko oˈkpë jukypyëjktë, extëm ja Lázaro. Nan jap tnijawë ko Abrahán, Job etsë Daniel, ijttë seguurë ko jukypyëkandëbë oˈkpë mä tiempë myiny kyëdaˈaky. Per ¿wiˈix xyˈatsowët tuˈugë jäˈäy ko mˈanëˈëmxëdët parë xytyukˈixët mëdë Biiblyë tiko yajmëbëky ko jukypyëkandëbë oˈkpë oy tëëyëp ojts yajnaskäjpxë? Ets ¿jyantsy nyigajpxypyë Biiblyë näˈä ja oˈkpë jyukypyëkäˈändë? Yajkëktëkëyaambyë mëbëjkën ko nnijäˈäwëm wiˈix yaˈˈatsoowëmbity.

5. ¿Ti diˈib jawyiin nimaytyäˈägäˈänëm?

⁵ Waˈan pojënë nmëbëjkëm ko mbäät tuˈugë oˈkpë jyukypyeky diˈib näämnëm oˈkp (Fwank 11:11; Apos. 20:9, 10). Per ¿mbäädëdaa nmëbëjkëm ko jukypyëkäämp diˈib të yˈijnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt? ¿Mbäädëdaa jyukypyëktë diˈib näämnëm të yˈooktë o diˈib të yˈijnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt? Niˈamukë nmëbëjkëm ko jukypyëjk tuˈugë oˈkpë diˈibë nety tëëyëp të yajnaskäjpxë. ¿Pën duˈun jukypyëjk? Ets ¿ti tyäˈädë xytyukniˈˈijxëm mä oˈkpë jyukypyëkäˈäny?

6. ¿Wiˈixë Jesus dyaˈˈadëëyë Salmo 118?

⁶ Minë net nˈokˈijxëm wiˈix ojts yajnaskäjpxë ko jyukypyëkäˈäny tuˈugë oˈkpë. Waˈan yëˈë David tjääyë Salmo 118, mä jyënaˈany: “Wintsën, tun yë mëyajtën, yajtsoktëkës. [...] Kënuˈkxy mëjjawë yë jäˈäy yˈity mëtiˈipë miinpën mëët ja Wintsën ja xyëëw”. Ko Jesus tyëjkë jam Jerusalén, 9 äämbë nisán, mä nety wyingoonë ja yˈoˈkën, ta ja jäˈäyëty tnikäjpxëmbijttë tyäˈädë Salmo diˈibë nety të yajnaskäjpxë mä Mesías (Sal. 118:25, 26, Tios yˈaaw yˈayuk [TY]; Mat. 21:7-9). Per ¿tiko njënäˈänëm ko tyäˈädë Salmo yëˈë myaytyakypy mä nety jyukypyëkäˈäny tuˈugë oˈkpë ets ko kanäk mëgoˈpx jëmëjt nyajxy parë yˈadëëy? Jaˈko nanduˈun jyënaˈany, “ja tsää mëtiˈipë ojts ja tëjk kojpë kaˈap tsoktën, yëˈë të yˈawinpity tsaakopk mëtiˈipë ja tëjk myëtënääpyën” (Sal. 118:22, TY).

7. ¿Wiˈix ja judiyëtëjk kyaj tkupëjktë Jesus?

⁷ Ja “pojtspëtëjk” diˈib kyaj tkupëjktë Jesus, ja Mesías, yëˈë duˈun yajtijtëp ja anaˈambëtëjk diˈib judiyëty. Kyaj tkupëkandë ko Jesus yëˈë duˈun ja Kristë, axtë nimay jyënandë ets yˈoogët (Luk. 23:18-23). Pääty njënäˈänëm ko yëˈë nyikëjxmˈäjttë ja yˈoˈk tyëgoˈoyën.

8. ¿Wiˈixë nety mbäädë Jesus jyaˈty extëm ja tsää diˈib ja tëjk yˈëjxˈatëp?

⁸ Pënë Jesus kyaj yajkupëjky ets yaˈoˈkë jäˈäy, ¿wiˈixë nety yëˈë “ja tëjk tˈëjxˈatët”? Mbäädë nety duˈun tyuny pën jukypyëjkp. Jesus nyimaytyakë tyäˈädë ko tpëjtaky tuˈugë ijxpajtën mä tuˈugë kugam diˈib kyajx ja kyugäjpxpëty mä ja tyuumbëtëjk. Perë tyäˈädë tuumbëtëjk axëëk ttuundë ja kugajpxyëty extëmë nety të yˈadëˈëtstë ja israelitëty ko Dios tyuknigajxë kyugajpxyëty. Ok, ta ja kugam tkejxy ja yˈuˈunk diˈib jyantsy tsyojkypy, diˈibë nety myëwëˈëmëyaampy ja kumäˈäyën, mët ko wyinmääy ko kyaj wiˈix yajtunët. Per ja tuumbëtëjk, ta dyaˈoˈktë. Ko duˈunë Jesus tmaytyaktääy, ta ojts tnigajpxy diˈib ojts yajnaskäjpxë mä Salmo 118:22 (Luk. 20: 9-17). Apostëlë Pedro nan tyukkäjpxpajtë tyäˈädë tekstë mä nety jam tmëtmaytyaˈaky ja anaˈambëtëjk, mëjjäˈäytyëjk ets ja wintsëndëjk diˈibë nety të tyuˈukmuktë jam Jerusalén. Yëˈë nyimaytyak ja “Jesus nazarenë” diˈibë nety të tkëxwoptë kepykyëjxy “esë Dios yajjikypyëjk jatëgok”. Ta net tˈanmääytyë: “Yëˈë tsää diˈibë miitsëty pojtspëtëjk xyˈëxtijtë, yëˈë tyäˈädë tsää tyamë net nyëjxäˈäny mä ja tëjk tˈëjxˈatët” (Apos. 3:15; 4:5-11; 1 Peed. 2:5-7).

9. ¿Ti ojts yajnaskäjpxë mä Salmo 118:22 diˈib nety tunan jatanëp?

⁹ Extëm të nˈijxëm, mä Salmo 118:22 ojts yajnaskäjpxë ko jyukypyëkäˈäny tuˈugë oˈkpë mä nety tyëgoyˈaty kanäk mëgoˈpx jëmëjt. Ja Mesías kyaj netyë jäˈäy kyupëkäˈänyëty ets yaˈooganëp, per jukypyëkäämbë nety ets yëˈë nety tunäämp extëm diˈib yˈëjxˈäjtypy ja tëjk. Ko jyukypyejkyë Jesus, ta “kyaj ni pën mbäädë wiinkpë xyajnitsokëm, mët ko mä tëgekyë naxwinyëdë jeˈeyë ja Jesus tiˈigyë mbäät xyajnitsokëm” (Apos. 4:12; Éfes. 1:20).

10. 1) ¿Ti ojts yajnaskäjpxë mä Salmo 16:10? 2) ¿Tiko njënäˈänëm ko tyäˈädë Salmo kyaj yëˈë dyaˈˈadëëyë David?

¹⁰ Min nˈokˈijxëm ja tuˈugë tekstë diˈib nyaskäjpxë ko tuˈugë jäˈäy jyukypyëkäˈäny, ets ja yˈadëëy ko nety të nyäjxnë tuk mil jëmëjt. Tyäˈädë yëˈë yajkëktëkëyaambyë mëbëjkën ko mbäät tuˈugë jäˈäy jyukypyeky oy tëëyëp të yajnigajpxy. Waˈanë Salmo 16 nan yëˈë tjääyë David, mä jyënaˈany: “Mët ko kyajts ja niniˈkx xyyajwëˈëmäˈäny jutoty. Kyaj xynyasˈixëyaˈany parë wyëˈëmët jutoty ja diˈib kyaj mmastuˈutyëty” (Sal. 16:10). David kyaj yëˈë tmaytyäˈägany ko yëˈë ninäˈä kyaˈoogäˈäny o ko ninäˈä kyanaxtëkëyaˈany. Pesë Diosë yˈAyuk jyënaˈany ko David ojts myëjjäˈäyë ets yˈoˈky, ta nyaxtëjkë mä ja “yˈaptëjk nyaaxtëjkëtyën, ma yajtijyën David ja kyajpn” (1 Rey. 2:1, 10, TY). Pääty, ¿pën yajmaytyak mä Salmo 16:10?

11. ¿Wiˈixë Pedro tnimaytyakyë Salmo 16:10?

¹¹ Të nety nyaxy tuk mil jëmëjt mä duˈunë David tkujäˈäyë, ets näämnëmë netyë Jesus yˈooky ets jyukypyeky, ko apostëlë Pedro ttukmëtmaytyaky milˈamë judiyëtëjk pënën yajmaytyakp mä Salmo 16:10 (käjpxë Apostʉlʉty 2:29-32). Yëˈë tyukmëtmaytyak diˈibë nety ja judiyëtëjk nyijäˈäwëdëp, ko David oˈk ets naxtëjkë. Ta net tˈakˈanmääytyë ko “pääty ja Davit jyënany ko jikypyëkëp ja Kristë”, ets nipën ojts tkajëjpkugäjpxë.

12. 1) ¿Wiˈix yˈadëëyë Salmo 16:10? 2) ¿Wiˈixë tyäˈädë dyajtëyˈäjtëndëkë ko jantsy jukypyëkandëbë oˈkpë?

¹² Parë niˈigyë dyajtëyˈäjtëndëjkë, ta ojts ttukäjpxpety ja yˈääw yˈayukë David diˈib mä Salmo 110:1 (käjpxë Apostʉlʉty 2:33-36). Ko duˈun dyajtuuny ja Diosë jyaaybyajtën, ta ja mayjyaˈay tmëbëjktë ko Jesus yëˈë “Wintsën esë Kristë”. Niˈamukë ja jäˈäy tˈëxkäjptë ko Salmo 16:10 ja yˈadëëy ko Jesus jyukypyejky. Ok, apostëlë Pablo nan yajtuunë tyäˈädë ääw ayuk ko tmëtmaytyaky ja judiyëtëjk diˈib tsënääytyëp Antioquía de Pisidia. Jyantsy yˈoymyëdoowdë ets yˈanmääytyë Pablo parë niˈigyë yˈaktukmëtmaytyäˈägëdët (käjpxë Apostʉlʉty 13:32-37, 42). Tyäˈädë nan yëˈë diˈib mbäät xyyaˈijtëm seguurë ko jantsy jukypyëkäämbë oˈkpë extëm ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, oy të nyäjxnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt.

13. ¿Tijaty mbäät tuˈugë jäˈäy nyayajtëyëty mä ja oˈkpë jyukypyëkäˈändë?

¹³ Xyjyotkujkmoˈoyëm ko nnijäˈäwëm jyukypyëkäˈändë oˈkpë oy të nyäjxnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt mä ojts yajnaskäjpxë. Per mbäät pën nyayajtëyëty: “¿Yëˈë tyäˈädë yˈandijpy ko jantsy jekyëtsë net nˈawixët parëts nˈixët ja njiiky nmëguˈuk diˈib të yˈooky? ¿Näˈä jyukypyëkäˈändë?”. Nˈokjamyajtsëm ko Jesus tˈanmääy ja yˈapostëlëty  ko tamë nety diˈib kyaj tnijawëdë ets ko kyajnëm ttiempëty parë tnijawëdët. Ta diˈib kyaj nnijäˈäwëm “näˈä ja Dios Teety ti ttunäˈäny” (Apos. 1:6, 7; Fwank 16:12). Perë tyäˈädë kyaj yëˈë tˈandijy ko kyaj nnijäˈäwëm näˈä oˈkpë jyukypyëkäˈändë.

14. ¿Wiˈix tyëgatsyëty ko Jesus jyukypyejky mët pënaty jukypyëjktë mä yëˈë kyajukypyëkynyëm?

¹⁴ Biiblyë myaytyakypy ko kanäägë oˈkpë jyukypyëjktë, per diˈib mas jëjpˈam, yëˈë mä Jesus jyukypyejky. Pes koxyëp kyajukypyejky, nipënxyëp mbäät tkaˈˈawixy tkajëjpˈixy etsë jyiiky myëguˈuk jyukypyëkët. Pënaty jukypyëjktë mä jyukyˈajtyë Elías mëdë Eliseo, kyaj jyukyˈäjttë winë xëëw. Ojts jatëgok yˈooktë, nyaxtëjkëdë ets jyëmbijttë naxway naxpuˈxm. Perë “Jesukristë të jyikypyeky” ets “ninäˈä kyanakyˈoogäˈäny” mët ko “kyaj ja oˈkën ja mëkˈäjtën tˈokmëdäjnë es myëmadäˈägëdët”. Tam tyam jyukyˈaty tsäjpotm “winë xëë winë tiempë” (Rom. 6:9; Diˈibʉ Jat. 1:5, 18; Kol. 1:18; 1 Peed. 3:18).

15. ¿Tiko Jesus yajtijy “ja pëjtaˈaky diˈibë jawyiin tëëmˈäjtp”?

¹⁵ Jesus yëˈë diˈib tim jawyiin jukypyëjk extëmë anklës parë jyukyˈatët jam tsäjpotm, per kyaj nety yëˈëyë duˈun jyukypyëkäˈäny (Apos. 26:23). Pes tyukwandak ja yˈapostëlëtëjk ko nan nëjkxandëp tsäjpotm parë mëët yˈanaˈamäˈändë (Luk. 22:28-30). Per parë tˈaxäjëdët ja kyumäˈäyën, tsojkëp yˈooktët ets jyukypyëktët extëmë anklës, duˈun extëmë Jesus jyukypyejky. Pablo naduˈundëkë tnimaytyaky: “Jesukristë jyikypyejky ko yˈeˈky. Dëˈën jaˈa extëm ja pëjtaˈaky diˈibë jawyiin tëëmpˈäjtp. Päätyë dëˈën mët yëˈë xytyuknijäˈäm ko yëˈë diˈibaty të yˈoˈknëdë jikypyëktëp”. Per ta net jyënany ko ok jukypyëkandëbë wiinkpë parë jyukyˈatäˈändë tsäjpotm, jyënany: “Niduˈuk niduˈuk extëm pyäädëdë: Jesukristë dëˈën jikypyëjk tim jawyiin; es oknëm ko yëˈë Jesukristë myinët [o ko nety “jam yajpääty”, TNM] diˈibaty yëˈë jyaˈäjtypy nandëˈën jyikypyëktët” (1 Kor. 15:20, 23).

16. ¿Wiˈixë Biiblyë xytyuknijäˈäwëm näˈä jyukypyëktë pënaty nëjkxtëp tsäjpotm?

¹⁶ Extëmë Pablo jyënany yëˈë xytyuknijäˈäwëm ko pënaty nëjkxandëp tsäjpotm ja jyukypyëktë ko Jesukristë “jam yajpääty”. Tamë tiempë nyëjkxnë mä Jyobaa tyestiigëty tnimaytyäˈäktë mëdë Biiblyë ko desde 1914 Jesus jam yajpatnë, diˈib axtë tyambäät ndukjukyˈäjtëm, ets ko wingon yˈijnë mä jyëjptëgoyaˈanyë tyäˈädë axëëkpë jukyˈäjtën.

17, 18. Desde ko Jesus “jam yajpääty”, ¿wiˈix jyukypyëktë pënaty nëjkxtëp tsäjpotm?

¹⁷ Biiblyë yˈaknimaytyakypy wiˈix jyukypyëktë pënaty nëjkxtëp tsäjpotm. Pablo tkujäˈäyë: “Kyajts ntseky es kyaj xynyijawëdët wiˈix jyaty mët ja diˈibë myëbëjktëbë naty ja Jesukristë ko yˈoˈktë [...]. Nmëbëjkëm  yajxon ko dëˈën extëmë Jesukristë jyikypyejky mä yˈeˈky, nandëˈën nmëbëjkëm ko Dios yajjikypyëkaampy ja oˈkpëty diˈibaty të tmëbëktë ja Jesus [...]. Diˈibaty ëtsäjtëm ak jikyˈäjtëm ko jyäˈtët jatëgokë Nintsënˈäjtëm [o ko nety “jam yajpääty”, TNM], kyaj ëtsäjtëm njoˈomëm jawyiin es oknëm ja oˈkpëty. Mët ko yëˈë Nintsënˈäjtëm Jesukristë këˈëm këdäˈägäämp tsäjpotm, yajmëdowëp ko tuˈuk mëk kyäjxäˈäny mët ja kutujkën, [...] net ja diˈibaty myëbëjktë ja Kristë ko yˈoˈktë, jikypyëktëp jawyiin; oknëm diˈibaty të nwëˈëmëm jikyˈäjtpë nyajmëjoˈomëm tiˈigyë mët yëˈëjëty yootsoty, es nbatëm ja Nintsënˈäjtëm pojjoty, es dëˈën nˈijtëm mët ja Nintsënˈäjtëm winë xëë winë tiempë” (1 Tes. 4:13-17).

¹⁸ Desde ko Jesus “jam yajpääty”, ta jyukypyëjktsondaktë pënaty nëjkxtëp tsäjpotm. Ets pënaty ak jukyˈäjttëp yä Naxwiiny mä tyunäˈäny jyatäˈänyëty ja mëk ayoˈon, yajmënëjkxäˈändë “yootsoty”. Biiblyë jyënaˈany ko pënaty yajmënëjkxtëp kyaj yˈoogäˈändë, jaˈa njënäˈänëm, ko kyaj jeky yˈitäˈändë ooky, pesë Pablo jyënany: “Nidëgekyë ndëgatsäˈänëm tuk pojën, dëˈën extëm ko nwimbiˈtsëm es nˈijxwäˈxëm jatëgok, ko yajmëdowët yajtukxuˈuxy ja trompetë oknëmbë” (1 Kor. 15:51, 52; Mat. 24:31).

19. ¿Tiko tˈaxäjëyäˈändë mas oybyë jukyˈäjtën pënaty pëdëˈëgandëp?

¹⁹ Nimaybyë Dios mëduumbë kyaj nyëjkxtë tsäjpotm ets nan kyaj të yajwinˈixtë yˈanaˈamdët mëdë Jesus. Yëˈë yˈawijx jyëjpˈijxtëp ja Jyobaa myëj xëëw, diˈib nipën tkanijawë näˈä jyäˈtäˈäny, per nyijäˈäwëdëp ko wingon yˈijnë (1 Tes. 5:1-3, TNM). Ok, ta ja tuk pëkyë oˈkpë jyukypyëkäˈändë, miyonkˈam pyëdëˈëgäˈändë ets jyukyˈatäˈändë mä lugäärë tsujpë yä Naxwiiny. Mbäät nëjkx jyëmbittë wäˈäts jäˈäy ets ninäˈä jatëgok kyanekyˈooktët. Seguurë ko “Dios nëjx yajjikypyëkëdë mët ja waanë oybyë jikyˈäjtën” ets kyaj dyuˈunëty pënaty tëëyëp jukypyëjktë diˈib oˈktë jatëgok (Eb. 11:35).

20. ¿Tiko mbäät nˈijtëm seguurë ko duˈun jyukypyëkäˈändë ja oˈkpë “niduˈuk niduˈuk extëm pyäädëdë”?

²⁰ Biiblyë jyënaˈany ko tsäjpotm jyukypyëkäˈändë “niduˈuk niduˈuk extëm pyäädëdë”, jaˈa njënäˈänëm, ko tam diˈib jawyiin ets tam diˈib ok (1 Kor. 15:23). Pääty mbäät nˈijtëm seguurë ko yä Naxwiiny nanduˈun ja oˈkpë jyukypyëkäˈändë. Pën duˈun, mbäädë net nnayajtëˈëwëm: “¿Näˈä jyukypyëkäˈändë pënaty oˈktëp mä ndiempëˈäjtëm? ¿Jadaa mä netyë Kristë yˈanaˈamtsondaˈaky Tuk Mil Jëmëjt parë yˈagëˈë yˈaxäjëdët ja jyiiky myëguˈuk etsë myëtnaymyaayëbë? ¿Ets näˈädaa jyukypyëkäˈäny pënaty tëëyëp oy nyiwintsënˈäjttë Diosë kyäjpn? ¿Waˈan yëˈë jayëjp pyëdëˈëgäˈändë parë dyaktëdë naybyudëkë wiˈix tijaty yajtukniwitsët? Ets pënaty kyaj tmëduundë Jyobaa, ¿näˈä ets mää jyukypyëkäˈändë?”. Ta jantsy kanäk pëky diˈib mbäät nnayajtëˈëwëm, per kyaj tyam tiempëty parë nmëmäˈäy nmëdäjëm. Mas oy ko nmaˈkxtujkëm etsë nety nˈijxëm ti tuun jäjtëp. Seguurë ko jantsy jotkujk nnayjawëyäˈänëm ko nety nˈijxëm wiˈixë Jyobaa tijaty ttuny.

21. ¿Ti diˈib niˈamukë nˈawijx njëjpˈijxëm?

²¹ Diˈib tyam mbäät nduˈunëm, yëˈë nyajkëktëjkëmë mëbëjkën mä Jyobaa. Yëˈë xyˈanmäˈäyëm mët yëˈëgyëjxmë Jesus ko yajjukypyëkaampy pënaty yaˈijtypy wyinmäˈänyoty (Fwank 5:28, 29; 11:23). Etsë Jesus ojts dyaˈixyëty ko Dios mbäät dyajjukypyekyë oˈkpë ko jyënany ko parë Dios jukyˈäjtpë Abrahán, Isaac etsë Jacob (Luk. 20:37, 38). Pääty extëm të nˈijxëm, taaˈäjtp kanäk pëky tiko mbäät nanduˈun njënäˈänëm extëmë Pablo: “Nmëbejkypyëts [...] ko yëˈë Dios dyajjikypyëkäˈäny tëgekyë oˈkpë” (Apos. 24:15).