Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Kulaya bya Kumeso

Kulaya bya Kumeso

Lelo kashā kweipangwile pa mukekadila būmi bobe ne bwa kyobe kisaka mu mafuku āya kumeso? Le bukekala buyampe’ni nansha bwa makambakano, mu buswe’ni nansha mu bushiyena? Le būmi bobe bukekala bulampe’ni nansha bukepipa mu kitulumukila? Bantu bavule baletanga malondololo a kufwatakanya ku bino bipangujo mu bula bwa myaka tununu ne tununu.

Dyalelo bashayuka befundanga myanda itala kushinta kwa bintu pa ino ntanda ne kulaya bintu bya kumeso. Kyaba kimo byobalayanga bifikidilanga, pakwabo byatunya kufikidila, kyaba kikwabo byaleta musala. Kimfwa, mu 1912, Guglielmo Marconi, wapungile kingidilwa kya kwisambulwila’ko misapu kyampikwa nshinga, ne kulaya’mba: “Kwikala’ko kwa kingidilwa kya kwisambulwila’ko misapu kyampikwa nshinga kukapwija mavita.” Kadi mwingidi umo wa mu Decca Record Company, mwine wapelele kisumpi kya batuimba kitwa bu Beatles mu 1962, wadi ukulupile amba bañomba ba bindadi basa kujimankana.

Bantu bavule bengidijanga majende pa kuyuka bya kumeso. Bamo nabo bepangula babuka na ñenyenye; kadi oloshikope isambilwanga’po bininge mu mapepala ne mu majulunale mavule. Bakwabo nabo bepangulanga babilumbu nansha bañanga, bamweka bu “bashintulula” bya kumeso na miloto, bibalwa, nansha mishīko ya mu bikasala.

Pa kusaka kuyuka bya kumeso, bantu bamo ba pa kala bādi bepangula babwana-vidye​—babitobo bana-balume nansha bana-bakaji bene bādi basapwilwa myanda na leza obengila nandi. Kimfwa, bimweka’mba Mulopwe Kelesusa wa Lidya wātumine byabuntu bivule kudi bwana-vidye wa mu Delphes, mu Ngidiki, mwanda wa kuyuka mukapityila divita dyobādi bakalwa na Kilusa mulopwe wa Peleshia. Bwana-vidye wālombwele Kelesusa amba ukonakanya “umbikalo mukatampe” shi ende kukalwa na Kilusa. Kelesusa pa kukulupila’mba usa kunekenya, wāenda kukalwa nandi, ino umbikalo mukatampe wāonakanibwe i wandi!

Kulaya kwa bwana-vidye kwampikwa kupotoloka kwādi kwa bituputupu; byādi bya kumweka bu bya bine shi ou mutamba nansha mukwabo ubanekenya. Kelesusa wājimije bintu bivule pa mwanda wa ino misapu ya bubela mine yāmuletele musala. Lelo bantu bavule banyemena ku manwa engidijibwa dyalelo pa kulaya bya kumeso bibendekelanga biyampe?