Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Kudianjila kumanyisha malu atshilualua

Kudianjila kumanyisha malu atshilualua

Ukadiku mudiebeje tshiakufikila wewe ne dîku diebe mu matuku atshilualua anyi? Newikale mubanji anyi midimu yebe neyinyanguke? Nebakunange anyi newikale nkaya? Neulale matuku a bungi peshi neufue lufu lua tshikoso? Kukadi bidimu bipite bungi bidi bantu ne mmuenenu mishilashilangane bua nkonko ya nunku.

Lelu bamanyi batu bakonkonona mudi malu enda pa buloba ne badianjila kuamba tshikala mua kulua kuenzeka. Nansha mudi malu a bungi adibu bamanyisha alua kuenzeka, amue kaatu enzeka to, ne makuabu atu apangila bibi be! Tshilejilu, mu 1912 bakambulula mêyi a Guglielmo Marconi muenji wa tshiamu tshia telegrafe tshia katshiyi nshinga avuaye mudianjile kuamba ne: “Tshikondo tshia biamu kabiyi nshinga tshidi tshilua netshienze bua mvita ijike.” Muena mudimu kampanda wa kumpanyi wa dikuata mêyi wa Decca uvua mubenge tshisumbu tshia bimbi ba misambu tshia Beatles mu 1962 uvua wela meji ne: bisumbu bia bimbi ba kidare bikavua pa kukepa.

Bantu ba bungi badi banyemena ku malu atu kaayi enzeka ku buntu bua kumanya malu atshilualua. Kudi badi bakebela mibelu kudi bena lubuku lua mitoto; mu bibejibeji ne bikandakanda bia bungi batu bafunda tshienzekela bantu bilondeshile muvua mitoto mimane tshikondo tshivuabu babalele. Bakuabu badi baya kudi bena mbuku anyi bena manga badi bamba mudibu mua kumanya malu atshilualua ku diambuluisha dia tuarte tua lubuku, bishiferi, anyi mishonyi ya mu tshianza tshia muntu.

Ku kale bantu bakuabu bavua baditatshisha bua kumanya malu atshilualua bavua baebeja kudi bakuidi; bakuidi aba bavua babambila malu a kudi nzambi yabu. Tshilejilu, batu bamba ne: Crésus mukalenge wa Ludia wakatumina muakuidi wa ku Delphes mu Grese bintu bia mushinga mukole bia bungi bua amuambile tshivua ne bua kuenzeka yeye muluangane ne Kolesha mukalenge wa Pelasa. Muakuidi au wakamba ne: Crésus uvua ne bua kubutula “bukalenge bunene” yeye muluangane ne Kolesha. Bu muvua Crésus mushindike ne: neatshimune, wakaya ku mvita ayi, kadi bukalenge bunene buvua bubutuke buvua buende yeye muine!

Bualu buvua kabuyi butokesha bimpe buvua muakuidi muambe ebu kabuvua ne mushinga to; buvua mua kumueneka bulelela nansha nganyi wa kudibu mutshimune mvita ayi. Crésus wakajimija bionso bua bualu bua dishima buvuabu bamuambile buvua bumukebele kabutu. Bantu badi banyemena ku mishindu ya didianjila kumanya malu atshilualua idi mitambe kumanyika lelu, malu abu adi enda bimpe anyi?