Guruka oze aha biriho

Guruka oze aha birimu

Okuraguza Enyonyoozi n’Okubuuza Abarangi—Nibitumanyisa eby’Omumaisho?

Okuraguza Enyonyoozi n’Okubuuza Abarangi—Nibitumanyisa eby’Omumaisho?

OKURAGUZA ENYONYOOZI

Okuraguza enyonyoozi n’omuringo gw’obufumu ogurikwegamira aha nyikiriza ngu enyonyoozi, okwezi n’ebindi bizinga nibikwata aha magara g’abantu abari omu nsi. Abarikuraguza enyonyoozi nibagira ngu ahu ebizinga birikuba biri omu bunaku bw’okuzaarwa kw’omuntu nibikwata aha mitwarize ye n’ebiro bye by’omumaisho.

N’obu okuraguza enyonyoozi kuraabe nikukomooka omuri Babulooni eya ira, na hati nikumanywa munonga. Kurugiirira aha kucondooza okwakozirwe 2012 omuri United States, kimwe kya kashatu ky’abantu abaabuuziibwe, bakagira ngu okuraguza enyonyoozi “kurimu saayansi nkye,” kandi ebicweka ikumi ahari igana bakagira ngu nikwegamira ahari “saayansi yenyini.” Mbwenu shi ekyo kihikire? Ngaaha. Ahabw’enshonga ezi:

  • Ebizinga n’enyonyoozi tibirikubaasa kwebembera okubaho kw’abantu nk’oku abarikuraguza enyonyoozi barikugira.

  • Obwire obwingi okuteebereza kwabo nikuba nikubaasa kuhikaana n’embeera ya buri muntu weena.

  • Embara yaabo ey’obunaku obu neehikaana n’enyikiriza ya ira ngu ebizinga ebindi nibyetoororera aha nsi. Kwonka buzima ebizinga nibyetoororera aha izooba.

  • Abarikuraguza enyonyoozi abatari bamwe ebi barikuteebereza aha muntu omwe nibiba bitarikushushana.

  • Abarikuraguza enyonyoozi nibakoresa obumanyiso bwa zodiyaaka 12, kurugiirira aha biro ebi omuntu arikuba azaariirweho. Kwonka ahabw’empindahinduka z’okwetoroora kw’ensi bwanyima y’emyaka mingi, ebiro ebyo hati tibyakihikaana n’obumanyiso bwa zadiyaaka.

Nibagira ngu obumanyiso bwa zodiyaka nibworeka emitwarize y’omuntu. Amazima gari ngu, abantu abarikuzaarwa aha izooba rimwe nibaba bataine mitwarize erikushushana, eizooba eri omuntu arikuzaarirwaho tiriine kakwate n’emitwarize ye. Abarikuraguza enyonyoozi omu mwanya gw’okureeba abantu nk’oku bari, nibabashoboororaho kurugiirira aha kuteebereza. Mbwenu shi oku t’okugamba ebi bataineho buhame?

OKUBUUZA ABARANGI

Kuruga ira, abantu batwire nibeebuuza aha barangi. Abarangi abamwe bakaba nibakoresa amara g’enyamaishwa n’ag’abantu nari barikureeba oku enshaaki erikurya enjuma. Abandi bakaba bateebereza ekirikwija kubaho barikwihirira aha ndeebeka y’amababi g’amagyani nari kaawa esiire. Obunaku obu nibakoresa engisha, bwakaada, obupiira n’ebindi kumanya ebiro by’omumaisho eby’omuntu. Mbwenu shi okuragura ebirikwija kuba aha muntu n’omuringo gurikwesigwa ogw’okumanya eby’omumaisho? Ngaaha buzima. Ka tureebe ahabw’enki.

Okutashushana kw’ebirikuragurwa. Emiringo y’okuteebereza ebirikuza kuba aha bantu neeyehakanisa. Nangwa n’obu baakukoresa omuringo nigwo gumwe, ebi barikuteebereza nibiba nibitaana. Nk’eky’okureeberaho, omuntu yaabuuza abaraguzi babiri ebirikwija kubaho omumaisho, barikukoresa kaada niyo emwe, bakaabaire nibagarukamu ebirikushushana. Kwonka obwire obwingi eby’okugarukamu byabo nibiba nibitaana.

Abarikuragura ebirikwija kubaho enkora yaabo nari ebigyendererwa byabo nibibangaanisibwaho. Abarikuhakanisa nibagira ngu bwakaada nari obupiira n’ebikoreso bukoreso, kandi ngu abarikuragura nibeetegyereza entwaza y’omuntu beitu bitari ebirikukoresibwa. Nk’eky’okureeberaho, omurangi omuhangu naabuuza ebibuuzo bya butoosha, reero ayetegyereza oku omuntu arikugarukamu nari oku arikutwaza n’obu yaakuba atagambire. Bwanyima omurangi naayeshushaniriza ngu niwe yaamanya embeera y’omuntu, kandi obwo omuntu niwe yaamugambira atakimanyire. Abarangi ku barikuheza kureetera abantu kubeesiga, nibaguma nibabaihamu sente nyingi.

EKI BAIBULI ERIKWEGYESA

Okuraguza enyonyoozi n’ebirikwija kubaho nibireetera abantu kuteekateeka ngu ebiro byaitu by’omumaisho bikatebeekanisibwa kare. Kwonka shi eki kihikire? Baibuli neeyoreka ngu nitubaasa kwecweramu eki turaikirize nari eki turikwenda kukora kandi ngu ebi turikucwamu nibikwata aha biro byaitu by’omumaisho.​—Yoshua 24:15.

Abaheereza ba Ruhanga baine enshonga endiijo erikubareetera kwanga kuraguza enyonyoozi nari ebirikwija kubaho. Ruhanga naayangira kimwe emiringo yoona ey’obufumu. Omu Baibuli nitushangamu ebigambo ebi: “Hatarigira omuntu weena omuriimwe . . . owaaba omufumu, nari orikuragura ebiribaho, nari omuteezi w’ebyatsi, nari omucecezi, nari omuhi w’engisha, nari orikubandwa emizimu, nari omurogi, nari orikubuuza abafu. Ahakuba orikukora ebyo weena n’ekirikunugwa ahari” Yehova. a​—Eky’Ebiragiro 18:10-12.

a N’eiziina ry’ogwo ori ahaiguru ya buri kimwe omu nsi.​—Zaaburi 83:18.