A ku hlahluva tinyeleti i ndlela ya kuvhumba yi seketelwako ka kukholwa ku a tinyeleti, ni n’weti, ni tiplaneta zva khumba nguvhu a wutomi ga vanhu misaveni. A vahlahluvi va tinyeleti va wula lezvaku laha a zvivangwa lezvo zvi woniwako kona kutani zvi kumekako kona loku munhu a pswaliwa zvi khumba wumunhu gakwe ni wumandziko gakwe gontlhe. Hambu lezvi a ku hlahluva tinyeleti zvi sangulileko le Bhabhuloni wa kale, zva ha tiveka nguvhu inyamutlha. Hi 2012 ku mahilwe kambisiso le Estados Unidos hi mhaka leyi. A vokari va nga wutisiwa va wa alakanya ku a ku hlahluva tinyeleti i “ndlela yo kari ya siyensiya;” a van’wani va ringanako 10 wa tipursentu va te a kuhlahluva loko i “siyensiya futsi.” Lisine lezvo? Ahihi. Hikuyini?

• A tiplaneta ni tinyeleti a ti na ntamu wa ku khumba wutomi ga vanhu hi ndlela leyi yi alakanyelwako hi vahlahluvi va tinyeleti.

• A kutala ka zvikhati lezvi va zvi wulako zvi nga khumba vanhu vo tala, na ku nga hi munhu mun’we basi.

• A makalkulu ma mahiwako nyamutlha hi ku tirisa tinyeleti, ni n’weti, ni tiplaneta ma seketelwa ka kukholwa ka kale kaku a tiplaneta ti rendzelekela misava. Kanilezvi, hi lisine a tiplaneta ti rendzelekela a gambo.

• Lezvi zvi wuliwako hi vahlahluvi vo hambanahambana va tinyeleti xungetano hi wumandziko ga munhu yaloyi wa mun’we a zvi kotlani.

• A vahlahluvi va tinyeleti va avanyisa vanhu hi 12 wa mitlawa, kutani hi zvifananiso zva zodíaco, hi ku ya hi siku legi va nga pswaliwa hi gona. Kota lezvi a misava yi cicako a wutshamu ga yona hi kufamba ka malembe, a masiku ya kupswaliwa ka munhu ma zwananisiwako ni zvifananiso zva zodíaco a ma ha kotlani ni lawa a gambo gi hundzako hi wona ka tinyeleti leti ti nga tirisiwa kasi ku zvi nyika mavito.

Ku wuliwa lezvaku a zvifananiso zva zodíaco zvi nyika masemanyana ya matshamela ya munhu a pswaliwako. Kanilezvi hi lisine a vanhu va pswaliwako siku gin’we a va na matshamela man’we; a siku ga kupswaliwa ka munhu a gi wuli nchumu hi ku wumunhu gakwe. Wutshan’wini ga ku wona munhu hi kuya hi ciyimo cakwe, a vahlahluvi va tinyeleti va alakanyela mahanyela ya munhu ni matshamela yakwe hi kudhumbela. Xana lezvo a hi ku alakanyela zva hava hi vanhu?

Kale ni kale a vanhu va kari va wutisa ka vavhumbi. A vavhumbi vo kari va lava mitlhamuselo ya zvilo hi ku kambisisa marumbu ya vanhu ni ya zvihari kutani hi ku cuwukisa lezvi a kuku wu jokotisako zvona. A van’wani va wa dhumba zva mandziko hi ku cuwuka a tshamela ga makamba ya caya kutani a tshamela ga misava yi milisako a kafe. Inyamutlha va tirisa zvibholana, tihlolo ni tin’wani tindlela ta ku vhumba kasi ku “tiva” wumandziko ga munhu. Xana a kuvhumba i ndlela yo tsumbeka ya ku tiva zva mandziko ke? Ahihi. A hi ehleketeni hi lezvi:

Ehleketa hi mhaka ya kuzwanana ka lezvi zvi wuliwako. Ka zvikhati zvo tala a zvilo lezvi zvi wuliwako hi ku tirisa tindlela to hambanahambana ta kuvhumba a zvi kotlani. Hambu loku va tirisa a ndlela yaleyi ya yin’we ya kuvhumba, lezvi va zvi wulako zva hambana. Hi cikombiso, loku a munhu a maha ciwutiso ca leci ca cin’we ka vavhumbi vambiri va tirisako mavhumbela yo fana, i wa ta rindzela ku kuma mihlamulo yo fana kambe. Kanilezvi a kutala ka zvikhati a mihlamulo ya hambana.

A tindlela ti tirisiwako hi vavhumbi ni makungo yabye zva kanakanisa. A vahloli va zvilo va wula lezvaku a zvibholana ni zvin’wani zvi tirisiwako kuvhumbeni a zvi na ntiro; a muvhumbi i cuwuka a nghohe ya munhu wutshan’wini ga zvibya lezvo. Hi cikombiso, a muvhumbi wo tlhariha i maha zviwutiso zvo toloveleka a guma a cuwuka khwatsi a nghohe ya munhu ni lezvi a zvi wulako kasi a kuma ca ku mu byela. Hikwalaho a muvhumbi loye i woniwa kota munhu a tivako zvilo kuveni lezvi a zvi wulako i byeliwa hi munhu yaloyi a tileko kasi ku ta tiva zva mandziko. Loku makunu va kari va tsumbiwa hi vanhu, a vavhumbi lavo va teka mali yo tala ka lava va yako va ya wutisa.

A kuhlahluva tinyeleti ni ku vhumba zvi nyika maalakanyo yaku a wumandziko ga hina gi sina gi tiveka. Lisine lezvo? A Bhibhiliya gi hi byela lezvaku hina ha zvi kota ku hlawula lezvi hi lavako ku zvi kholwa kutani lezvi hi lavako ku zvi maha. Gi tlhela gi hi byela lezvaku lezvi hi zvi hlawulako zvi khumba wumandziko ga hina. — Joxuwa 24:15.

A vakhozeli va Nungungulu va na ni zvigelo zvo tala zva ku ala ku hlahluva tinyeleti ni ku vhumba. Nungungulu wa venga tixaka tontlhe ta ku hlahluva. A Bhibhiliya gi li: ‘Ngha ku nga kumiwi ni munhu mun’we ka wena . . . loyi a tirako wutumbe, kutani mungoma, ni mulori, ni noyi, ni loyi a fembako, ni loyi a vhumbako, ni loyi a wutisako tinguluve. Hakuva kani hi wihi a mahako lezvi zvilo, cinyenyeko ka Jehovha.’ * — Dhewuteronome 18:10-12.