An Arko ni Tito igwa nin duwang dakulang inukit na eskultura na nagsasaysay manungod sa sarong bantog na pangyayari sa kasaysayan. Pero, an dai aram kan dakul, an arkong iyan may interesanteng koneksiyon sa Bibliya—an Arko ni Tito sarong silensiyong patotoo sa sarong propesiya sa Bibliya na eksaktong nautob.

Sa kapinunan kan inot na siglo C.E., huminiwas an sakop kan Imperyo nin Roma, puon Britania asin Gaul (Pransia na ngunyan) sagkod sa Ehipto, asin nakamtan kan rehiyon an katiwasayan saka kaginhawahan na dai pa nangyari kan panahon na idto. Pero may sarong lugar na parating pinoproblema kan Roma—an rebelyosong probinsiya nin Judea.

An Encyclopedia of Ancient Rome nagsabi: “An nagkapirang teritoryo na sakop kan Roma midbid sa grabeng kaanggutan, sa lambang lado, arog kan Judea. Anggot an mga Judio sa namamahalang mga Romanong daing respeto sa saindang mga tradisyon, asin an mga Romano man, ikinakauyam an pagigin sobra kapanatiko kan mga Judio.” Dakul na Judio an naglalaom nin sarong lider na masalbar sa sainda laban sa mga Romano asin mabalik kan kamurawayan kan Israel. Pero kan 33 C.E., sinabi ni Jesu-Cristo na maabot sa Jerusalem an sarong grabeng kapahamakan.

Sinabi ni Jesus: “Maabot sa saimo an mga aldaw na an saimong mga kaiwal mabugtak sa palibot mo nin kudal nin mapapanas na taldok, asin sasalikupan ka ninda saka biyo kang lalaumon. Pupulbuson ka ninda pati an saimong mga aki na nasa laog mo, asin mayo sindang itatada sa saimo na gapo sa ibabaw nin gapo.”—Lucas 19:43, 44.

Siguradong ikinangalas kan mga disipulo ni Jesus an mga sinabi niya. Pakalihis nin duwang aldaw, mantang minamasdan an templo sa Jerusalem, an saro sa sainda nagsabi: “Paratukdo, hilinga! pambihira nanggad na mga gapo asin edipisyo!” Iyo, an pira sa mga gapo sa templo sinasabing mga 11 metros an laba, 5 metros an hiwas, saka 3 metros an langkaw! Pero, nagsimbag si Jesus: “Kun manungod sa mga bagay na ini na nahihiling nindo ngunyan, maabot an panahon na mayo nin matatadang gapo sa ibabaw nin gapo; gabos iyan ibabagsak.”—Marcos 13:1; Lucas 21:6.

Sinabi pa ni Jesus sa sainda: “Pag nahiling nindo an Jerusalem na napapalibutan nin nagkakampong mga hukbo, isipon nindong madali na an saiyang pagkagaba. Kaya an mga nasa Judea dumulag na pasiring sa kabukidan, an mga yaon sa laog kan siyudad na iyan maghali na, asin an mga yaon sa mga lugar sa palibot kaiyan dai na maglaog diyan.” (Lucas 21:20, 21) Nagkatotoo daw an sinabi ni Jesus?

Naglihis an 33 na taon, asin anggot pa man giraray an Judea sa pamamahala kan Roma. Pero kan 66 C.E. kan an Romanong prokurador kan Judea na si Gessius Florus kumpiskaron an pondo hali sa sagradong kaha kan templo, dai na napugulan kan mga Judio an saindang kaanggutan asin napano na. Kaya dai nahaloy, inatake kan mga parapakilaban na Judio an Jerusalem, ginaradan an mga Romanong suldados, asin idineklarar an saindang independensiya sa Roma.

 Pakalihis nin mga tulong bulan, labing 30,000 na Romanong suldados, na pinanginginutan ni Cestio Gallo, an nag-atake para tapuson an rebelyon. Marikas na nakalaog sa siyudad an mga Romano asin linabot an lanob na nasa luwas kan templo. Dangan, sa dai maipaliwanag na dahilan, uminatras an mga Romano. Nag-ugma an mga rebeldeng Judio asin tulos-tulos na linapag sinda. Asin huling mayo an mga Romano asin mga rebelde sa siyudad, an mga Kristiyano sa Jerusalem na nagdangog sa patanid ni Jesus, nagdurulag pasiring sa kabukidan sa balyo kan Salog nin Jordan.—Mateo 24:15, 16.

Kan sunod na taon, ipinadagos kan Roma an kampanya laban sa Judea, sa panginginot ni Heneral Vespasiano asin kan saiyang aki, si Tito. Kaso, kan magadan si Emperador Nero kan 68 C.E, nagbalik si Vespasiano sa Roma para magtukaw sa trono, asin an kampanya laban sa Judea ipinagkatiwala sa aki niyang si Tito kaiba an sarong hukbo nin mga 60,000 na suldados.

Kan Hunyo 70 C.E., ipinagbuot ni Tito sa saiyang mga suldados na putulon an mga kahoy sa nakapalibot na probinsiya sa Judea para gumibo nin mga 7 kilometrong kudal nin matatarom na taldok sa palibot kan Jerusalem. Kan Setyembre, sinalakat asin sinulo kan mga Romano an siyudad saka an templo kaiyan asin ginaraba an kada gapo na yaon diyan, siring kan patiinot nang ihinula ni Jesus. (Lucas 19:43, 44) Sigun sa konserbatibong pagkarkulo, “mga 250,000 sagkod 500,000 katawo an nagadan sa Jerusalem asin sa ibang parte kan nasyon.”

Kan 71 C.E., nagbalik si Tito sa Italia asin magarbo an nagin pagsabat saiya kan mga Romano. Isinelebrar kan bilog na siyudad an saro sa pinakadakulang parada nin kapangganahan na ginibo kasuarin man sa kapitolyo.

Nagngaralas an mga tawo mantang ipinaparada sa mga tinampo sa Roma an nasamsam na grabeng kayamanan. Ugmahon sinda na pighihiling an nakuang saradit na barko, mga dakulang karosa na nagpapahiling nin mga eksena sa ralaban, asin mga kagamitan na nasamsam sa templo sa Jerusalem.

Kan 79 C.E., sinalidahan ni Tito an saiyang ama na si Vespasiano bilang emperador. Pero pakalihis sana nin duwang taon, biglang nagadan si Tito. Si Domiciano, na tugang niya, an sunod na nagtukaw sa trono asin tulos na nagpagibo nin arko na simbolo nin kapangganahan para tawan nin onra si Tito.

Sa ngunyan, an Arko ni Tito hinahangaan kan dakul na tawong nagbibisita sa Roma kada taon. Ibinibilang kan iba an arko na sarong kahanga-hangang obra maestra, para man sa iba iyan simbolo kan pagigin makapangyarihan kan imperyo nin Roma, pero para sa iba estruktura iyan na nagpapagirumdom sa nalaglag na Jerusalem asin templo kaiyan.

Alagad, labi pa diyan an paghiling kan maingat na mga parabasa nin Bibliya. Ibinibilang ninda an Arko ni Tito na sarong silensiyong patotoo kan pagigin masasarigan asin eksakto kan mga propesiya sa Bibliya asin pinapatunayan kaiyan na an Bibliya ipinasabong nin Diyos.—2 Pedro 1:19-21.