Ici icikuulwa caba ne fibumba fibili umo babuumba ifyacitike kale. Nomba ico abantu abengi bashaishiba ca kuti ifyaba pali ici icikuulwa fintu Baibolo yalandapo, kabili filanga ukuti amasesemo yaba muli Baibolo yalafikilishiwa.

Mu nshita ya batumwa, abena Roma baleteka ifyalo ukufuma ku Britain na ku Gaul (icalo ico beta nomba ukuti France) ukufika ku Egypt, kabili muli ici icitungu mwali sana umutende e lyo cali icikankaala. Nomba pa fyalo abena Roma baleteka, mu citungu ca Yudea e mwaleba sana ifimfulunganya.

Icitabo citila Encyclopedia of Ancient Rome cilanda ukuti: “Abaleikala mu citungu ca Yudea balipatene sana na bena Roma. AbaYuda balipatile abalebateka pantu tabacindike intambi shabo. Abena Roma nabo balipatile abaYuda pantu tabalebomfwila.” AbaYuda abengi balemona kwati mesia aali no kutamfya abena Roma apo balibapatile no kulenga abena Israele ukutendeka ukuiteka na kabili. Nomba mu 33 C.E., Yesu Kristu alisobele ukuti umusumba wa Yerusalemu wali no konaulwa.

Yesu atile: “Inshiku shileisa ilyo abalwani bobe bakakuula ilinga ilya fimuti ifyasongoka ukukushingulusha, kabili bakakushinguluka no kukusansa konse konse, kabili bakakuwisha pa nshi na bana bobe abali muli iwe, kabili tabakashe muli iwe ilibwe limo pa libiye.”—Luka 19:43, 44.

Ifyo Yesu alandile fifwile fyalipapwishe abasambi bakwe. Ilyo papitile inshiku shibili, abasambi ba kwa Yesu balimwene itempele lya mu Yerusalemu, kabili umo pa basambi bakwe atile: “Mwe Kasambilisha, moneni! ifimabwe ne fikuulwa!” Balanda ukuti ifimabwe bakuuliile itempele fimo fyali amamita 11 mu butali, amamita 5 mu kwina, e lyo na mamita yatatu ukuya mu muulu. Na lyo line, Yesu ayaswike ati: “Ifi fintu ifyo mulemona nomba, inshiku shileisa ilyo tapakashale ilibwe apa nakalya pa muulu wa libwe ilibiye ilishakaponene pa nshi.”—Marko 13:1; Luka 21:6.

Lyena Yesu abebele ukuti: “Ilyo mukamona abashilika bashinguluka umusumba wa Yerusalemu, mukeshibe ukuti uli mupepi no konaulwa. E lyo abakaba mu Yudea bakatendeke ukufulumukila ku mpili, na bakaba mu kati ka uko bakafumemo, na bakaba mu mpanga iyashingulukako bekengila mu kati ka uko.” (Luka 21:20, 21) Bushe ifyo Yesu asobele fyalifikilishiwe?

Imyaka 33 yalipitile abaYuda bacili batekwa fye na bena Roma abalebacusha. Na lyo line, mu 66 C.E. umwina Roma uwaleteka icitungu ca Yudea, Gessius Florus, alisendele indalama sha mwi tempele, kabili ici calengele abaYuda ukufulwa sana. Tapakokwele abaYuda abengi baingile mu Yerusalemu no kwipaya abashilika abena Roma kabili balandile ukuti nomba tabaali no kulatekwa na bena Roma.

Ilyo papitile imyeshi itatu, abashilika abena Roma ukucila pali 30,000, abaletungululwa na Cestius Gallus, balingiile mu Yerusalemu pa kuti  bacimfye abaYuda ababapondokele. Ukwabula no kupoosa inshita, abena Roma balingiile mu musumba kabili batendeke ukutoba icibumba ce linga lya ku nse ye tempele. Lyena ukwabula no kwishiba icalengele, balibwelelemo. Bacipondoka abaYuda balitemenwe kabili ilyo line fye batendeke ukubakunkunika. Ilyo abalelwishanya bafumine mu musumba, Abena Kristu balifulumwike mu Yerusalemu no kuya ku mpili shali kwi shilya lya Mumana wa Yordani, nga fintu Yesu abebele.—Mateo 24:15, 16.

Umwaka wakonkelepo, abena Roma balibwelele na kabili mu kulwisha abaYuda, kabili pali iyi inshita uwalebatungulula mukalamba wa bashilika Vespasian no mwana wakwe Titus. Na lyo line, pa numa ya mfwa ya kwa Nero uwali kateka wa bena Roma mu 68 C.E., Vespasian alibwelelemo ku Roma mu kupyana ubufumu. E ico ashilile umulimo wa kulwisha abaYuda ku mwana wakwe Titus, uwali na bashilika 60,000.

Mu June, mu 70 C.E., Titus aebele abashilika ukutema imiti ya mu citungu ca mu Yudea, kabili babomfeshe iyi imiti ukupanga icibumba ca miti yasongoka icalepele amakilomita 7 ukushinguluka Yerusalemu. Ilyo umweshi wa September walefika, ninshi abena Roma balisenda icuma icali mu musumba wa Yerusalemu na mwi tempele kabili balyocele no kubongolola itempele nga fintu Yesu asobele. (Luka 19:43, 44) Abafwailisha pa fintu balandile ukuti, “abantu nalimo 250,000 ukufika kuli 500,000 e bafwile mu Yerusalemu na mu misumba imbi.”

Mu 71 C.E., ilyo Titus abweleele ku Italy, balimusengele bwino sana ku bekashi ba mu Roma. Abantu bonse mu musumba balisefeshe ukucila ifyo balesefya ilingi line nga bacimfya ubulwi.

Abantu balipapile ilyo bamwene icuma balelangisha mu misebo ya mu Roma ico abashilika basendele ku Yudea. Abantu balitambile amato ayo bapokele, ifikope ifyalelanga ifyalecitika mu nkondo e lyo ne fintu fimbi ifyo basendele mwi tempele ilyali mu Yerusalemu.

Titus apyene wishi Vespasian pa bufumu mu 79 C.E. Na lyo line, ilyo papitile fye imyaka ibili, Titus alifwile ukwabula ukwenekela. Ndume inankwe Domitian, e wamupyene pa bufumu kabili ilyo line alikuulile icikuulwa ku kucindika Titus pa fyo acimfishe mu Yudea.

Pali ino nshita, abantu abengi nga nshi balaya ku Roma cila mwaka ku kumona ici icikuulwa. Abantu bamo balicindika sana ici icikuulwa, bambi bacimona nge cintu cimo icilanga ifyo ubuteko bwa bena Roma bwakwatishe amaka, na kabili abantu bambi nabo bacimona fye nge cintu cimo icilangilila ukuti kwali umusumba wa Yerusalemu ne tempele.

Ababelenga sana Baibolo bena bamona ukuti ici icikuulwa calicindama nga nshi. Pantu cilangilila ukuti ifyaba mu Baibolo fya cine, kabili amasesemo yabamo ya cine no kuti yafuma kuli Lesa.—2 Petro 1:19-21.