Kini dunay duha ka dagkong kinulit nga nagpaila sa usa ka iladong hitabo sa kasaysayan. Pero gamay ray nahibalo nga konektado kini sa Bibliya—ang Arko ni Titus nagpamatuod sa pagkatukma sa tagna sa Bibliya.

Sa sayong bahin sa unang siglo C.E., ang teritoryo sa Imperyo sa Roma maoy gikan sa Britain ug Gaul (karon France) hangtod sa Ehipto. Mauswagon kaayo kini nga rehiyon ug malinawon. Pero naay usa ka hilit nga lugar nga pirmeng naghatag ug problema sa Roma—ang gubot nga probinsiya sa Judea.

Ang Encyclopedia of Ancient Rome nag-ingon: “Ang pipila ka lugar nga sakop sa Roma, sama sa Judea, naglagot sa pagmando sa Roma, maong gidumtan pod sila sa Roma. Ang mga Hudiyo suko sa ilang Romanong mga agalon kay wala tahora ang ilang mga tradisyon, ug ang mga Romano naglagot sa mga Hudiyo kay gahi silag ulo.” Daghang Hudiyo ang nangandoy ug lider nga magpahawa sa mga Romano nga ilang gidumtan ug magbalik sa himaya sa Israel. Pero sa 33 C.E., gitagna ni Jesus nga malaglag ang Jerusalem.

Si Jesus miingon: “Moabot ang mga adlaw nga palibotan ka sa imong mga kaaway ug dagkong talinis nga mga kahoy. Ug ila kang likosan ug atakehon gikan sa tanang direksiyon. Sila maglaglag kanimo ug sa imong mga anak, ug wala silay ibilin bisan usa ka bato nga nagpatong sa laing bato.”​—Lucas 19:43, 44.

Kini nakapalibog sa iyang mga tinun-an. Paglabayg duha ka adlaw, samtang nagtan-aw sa templo sa Jerusalem, usa kanila ang miingon: “Magtutudlo, tan-awa! Pagkadagko ug pagkanindot sa mga bato ug mga tinukod!” Gani, ang ubang bato sa templo giingon nga kapig 11 metros ang gitas-on, 5 metros ang gilapdon, ug 3 metros ang gihabogon! Pero, mitubag si Jesus: “Bahin niining mga butang nga inyong nakita, moabot ang mga adlaw nga wala unyay bato dinhi nga magpabiling nagpatong sa laing bato kay kining tanan pagalumpagon.”​—Marcos 13:1; Lucas 21:6.

Si Jesus dugang miingon kanila: “Inigkakita ninyo nga ang Jerusalem gilibotan sa nagkampong kasundalohan, mahibalo kamo nga hapit na kining laglagon. Busa kadtong anaa sa Judea kinahanglang moikyas ngadto sa kabukiran, ug kadtong anaa sa siyudad kinahanglang mamahawa, ug silang atua sa kaumahan kinahanglang dili na mosulod sa siyudad.” (Lucas 21:20, 21) Natuman ba ang gisulti ni Jesus?

Paglabayg 33 ka tuig, ang mga taga-Judea suko gihapon sa pagmando sa Roma. Pero sa 66 C.E., dihang ang Romanong gobernador sa Judea nga si Gessius Florus nangawat sa pondo sa sagradong panudlanan sa templo, ang naglagot nga mga Hudiyo wala na makapugong. Wala madugay, ang Hudiyong mga rebelde miadto sa Jerusalem, gipamatay ang Romanong mga sundalo didto, ug  mideklarar ug independensiya gikan sa Roma.

Mga tulo ka bulan sa ulahi, kapig 30,000 ka Romanong sundalo, nga gipangunahan ni Cestius Gallus, ang misulong sa Jerusalem aron hunongon ang rebelyon sa mga Hudiyo. Ang mga Romano dali rang nakasulod sa siyudad ug gilumpag ang paril sa gawas sa templo. Pero sa wala mahibaloing rason, ang mga Romano miatras. Nalipay ang Hudiyong mga rebelde ug ilang gigukod ang mga Romano. Kay ang Romanong mga sundalo ug ang Hudiyong mga rebelde wala na man sa siyudad, ang mga Kristohanon nga misunod sa pasidaan ni Jesus, mibiya sa Jerusalem ug miadto sa kabukiran tabok sa Suba sa Jordan.—Mateo 24:15, 16.

Pagkasunod tuig, gisulong pag-usab sa mga Romano ang Judea, nga gipangunahan ni Heneral Vespasian ug sa iyang anak nga si Titus. Pero wala madugay pagkamatay ni Emperador Nero niadtong 68 C.E., si Vespasian mibalik sa Roma ug nahimong emperador, ug si Titus na ang nanguna sa pag-atake sa Judea uban ang mga 60,000 ka sundalo.

Niadtong Hunyo 70 C.E., gisugo ni Titus ang iyang mga sundalo nga putlon ang mga kahoy sa hilit nga mga lugar sa Judea. Ila kining gigamit sa paghimog pader palibot sa Jerusalem nga miabot ug 7 kilometros. Pagka-Septiyembre, gisakop ug gisunog sa mga Romano ang siyudad ug ang templo niini ug gipulpog kini, sumala sa gitagna ni Jesus. (Lucas 19:43, 44) Base sa usa ka banabana, “mga 250,000 hangtod 500,000 ka tawo ang namatay sa Jerusalem ug sa tibuok nasod.”

Niadtong 71 C.E., mipauli si Titus sa Italy ug gipasidunggan siya sa mga Romano. Gisaulog sa tibuok siyudad ang usa sa kinadak-ang parada sa kadaogan sa ilang imperyo.

Ang mga tawo nahingangha sa daghan kaayong bahandi nga giparada diha sa mga dalan sa Roma. Nalingaw silag tan-aw sa nailog nga mga barko, sa dagkong mga float nga nagpakita sa mga esena sa giyera, ug sa mga butang nga nailog gikan sa templo sa Jerusalem.

Si Titus nahimong emperador puli sa iyang amahan nga si Vespasian niadtong 79 C.E. Pero paglabay lag duha ka tuig, kalit nga namatay si Titus. Ang iyang igsoon nga si Domitian ang mipuli sa trono ug nagtukod dayon siyag arko sa kadaogan agig pasidungog kang Titus.

Karon, libolibo ka turista kada tuig ang nakadayeg pag-ayo sa Arko ni Titus sa Roma. Giisip sa uban ang arko ingong obra maestra. Para sa uban, simbolo kini sa gahom sa Imperyo sa Roma o monumento sa kalaglagan sa Jerusalem ug sa templo niini.

Pero para sa sinserong mga tawo nga nagabasag Bibliya, ang Arko ni Titus importante kaayo. Kini maoy lig-ong pamatuod nga kasaligan ug tukma ang mga tagna sa Bibliya ug nga kini gikan sa Diyos.​—2 Pedro 1:19-21.