Palɩzɩ ɖɩ-yɔɔ anjaʋwaa mba pawɩlɩɣ mbʋ pɩɩlabɩ caanaʋ taa yɔ, nɛ ɖɩwɛnɩ hɔɔlɩŋ sɔsɔŋ naalɛ. Ɛlɛ mbʋ ɛyaa sakɩyɛ ɩɩsɩŋ yɔ lɛ se, nɔɔ kʋɖʋmaɣ nakɛyɛ wɛ tilimiye nɖɩ nɛ Bibl pɛ-hɛkʋ taa: Titisi wabɩtʋ tilimiye wɩlɩɣ kpayɩ kpayɩ se Bibl natʋ tɔm kɛ toovenim.

Kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa, Roma kewiyaɣ walanzɩ wɛ kpaɣnɩ Aŋgletɛɛrɩ nɛ puwolo Gaul (yaa Fransɩɩ) nɛ pɩtalɩ Ejipiti. Pɩɩkɛ ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩwɛnɩ ñɩm nɛ ɖɩwɛɛ pɛɛyɛ taa yɔ. Ɛlɛ Roma ñɩma nɛ Yuuda ñɩma pataanɩɣnɩ ɖama.

Takayaɣ nakɛyɛ (Encyclopedia of Ancient Rome) yɔɔdaa se: “Roma ñɩma kaawɛnɩ ɖoŋ tɛtʋ sakɩyɛ yɔɔ, tɩ-taa lɛɛtʋ lɛ Yuuda ñɩma tɛtʋ, ɛlɛ pa nɛ paba pataanɩɣnɩ ɖama kaaʋ. Yuuda ñɩma paɖaɣ Roma ñɩma mbʋ pʋyɔɔ yɔ, paba taañaŋ pɔ-sɔnzɩ, nɛ Roma ñɩma ñamaɣzɩɣ se Yuuda ñɩma kɩlɩ ñʋʋ taa ɖoŋ nɛ panazɩɣ-wɛ siŋŋ.” Yuuda ñɩma sakɩyɛ kaawɛnɩ lidaʋ se Mesiya nɔɔyʋ kaɣ kɔm nɛ ɛtɩŋnɩ politiki nʋmɔʋ nakʋyʋ yɔɔ nɛ eholi-wɛ Roma ñɩma nesi tɛɛ nɛ piyele nɛ Izrayɛɛlɩ hiɣ pɛɛyɛ. Ɛlɛ pɩnaɣ 33 taa, Yesu Krɩstʋ yɔɔdaa se Yeruzalɛm kaɣ sʋʋ asɛyʋʋ nakʋyʋ taa.

Yesu yɔɔdaa se: “Kɩyakʋ nakʋyʋ kaɣ kɔm, ño-koyindinaa kaɣ-ŋ cɔʋ kulam, pohuyi pɔŋ pɩcɔɔ pɩtamɩ-ŋ, nɛ potuzi-ŋ pɔlɔ tataa, ña nɛ ña-taa piya nɛ paakaɣ yebu pɩyɛ pɩyɛ lɛɛɖɛ yɔɔ.”​—Luka 19:43, 44.

Paa pɩɩla ɛzɩma, Yesu tɔm ndʋ tɩɖɩɣzɩ ɛ-wayɩ tɩŋɩyaa. Ɛyɔɔdɩ tɔm ndʋ nɛ pɩla kɩyakɩŋ naalɛ lɛ, pana Yeruzalɛm Templo nɛ pɔtɔ se: “Tɔm wɩlɩyʋ, na pɛɛ ana yɔ. Pacʋnɩ kuduyuu kʋnɛ yɔ kɩ-matʋ mbʋ suwe?” Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, pɛɛ wena pamanɩ Templo yɔ, a-taa naayɛ ɖaɣlaa nɛ pɩc ɛzɩ mɛtanaa 11, awalɩ nɛ pɩcɛzɩ mɛtɛnaa 5 nɛ akʋyɩ nɛ pɩcɛzɩ mɛtɛnaa 3. Ɛlɛ Yesu heyi-wɛ se: “Mbʋ ɩnaɣ nɛ ɩñɔkʋʋ yɔ, kɩyakɩŋ nɩɩyɩ kaɣ kɔm, nɛ pɩɩtasɩɣ kazʋʋ pɩyɛ lɛɛɖɛ lɛɛɖɛ yɔɔ, pakaɣ pɩtɩŋa yɔkʋʋ.”​—Maarkɩ 13:1; Luka 21:6.

Yesu heyi-wɛ pʋwayɩ se: “Wiye nɖɩ ɩkaɣ naʋ sɔɔjanaa wadɩ Yeruzalɛm yɔɔ lɛ, iɖiɣzini se kɩ-yɔkʋʋ ñɔtɩ kpam. Ðɩnɛ ɛlɛ, mba pakaɣ wɛʋ Yuudee taa yɔ, pese pakpa pʋŋ taa, mba pakaɣ wɛʋ tɛtʋ taa yɔ, palɩɩ nɛ pese, nɛ mba pakaɣ wɛʋ nɛ tɛyɛ yɔ, pataakpe.” (Luka 21:20, 21) Yesu tɔm ndʋ tɩlabɩ toovenim na?

Pɩnzɩ niidozo nɛ naadozo ɖɛwa, ɛlɛ Roma ñɩma wɛɛ nɛ panazɩɣ Yuuda ñɩma mbʋ. Ɛlɛ pɩnaɣ 66 taa, Jesiyusɩ Florusɩ weyi ɛɛkɛ Roma lone taa caɣyʋ Yuudee egeetiye taa yɔ, ɛsʋ Templo kiɖeɖeu taa nɛ ɛkpaɣ liidiye koozaɣ nɛ pɩwɩzɩ Yuuda ñɩma pɩdɩɩfɛyɩ. Pitileɖi lɛ, pala you nɛ Roma sɔɔjanaa mba paawɛ peeɖe yɔ, nɛ posusi se kpaɣnɩ puwiye lɛ, pɛwɛ pa-tɩ yɔɔ.

Pɩlabɩ ɛzɩ fenasɩ naadozo mbʋ yɔ lɛ, Roma sɔɔjanaa 30000 mbʋ yɔ kɔɔ se panaŋ Yeruzalɛm kaañamtʋ tɩnaa. Nɛ pa-ñʋʋdʋ lɛ Sɛstiyusɩ Galuusɩ. Roma sɔɔjanaa caŋ pasʋ tɛtʋ  taa nɛ pacamɩ Templo koloŋa nɛ ka-wayɩ kiŋ kpaagbaa. Ɛlɛ papɩsɩ palɩɩ tɛtʋ taa kpɛlɩ nɛ nɔɔyʋ ɛɛsɩŋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ. Pɩla Yuuda kaañamtʋ tɩnaa leleŋ nɛ paɖʋ pa-wayɩ. Palɩ tɛtʋ nɛ wayɩ kiŋ nɛ palakɩ you mbʋ lɛ, Krɩstʋ ñɩma mba panɩ Yesu nɔɔ taa tɔm yɔ, pese palɩɩ Yeruzalɛm tɛtʋ taa nɛ pɛtɛzɩ Yɔɔrdaŋ Pɔɔ nɛ pakpa pacaɣ pʋŋ taa.​—Maatiyee 24:15, 16.

Pɩtalɩ pɩnaɣ lɛɛka lɛ, Roma ñɩma tasɩ pɩsʋʋ se poyouni Yuuda ñɩma. Sɔdʋʋ Fɛspazɩyɛ nɛ ɛ-pɩyalʋ Titisi paaɖɛnɩ-wɛ nɔɔ. Pitileɖi lɛ, Roma wiyaʋ sɔsɔ Neero sɩ pɩnaɣ 68 taa, nɛ Fɛspazɩyɛ pɩsɩ Roma se ɛpɩsɩ wiyaʋ, nɛ eyele ɛ-pɩyalʋ Titisi nɛ sɔɔjanaa 60 000 se powolo you yɔɔ nɛ Yuuda ñɩma.

Pɩnaɣ 70 tɛ Mɩsɩgʋm fenaɣ taa lɛ, Titisi heyi sɔɔjanaa se pɛsɛtɩ tɩŋ Yuudee tɛtʋ taa. Pakpaɣ tɩŋ ɛnɩ nɛ palabɩnɩ koloŋa ŋga kɔcɔ Yeruzalɛm tɛtʋ ɛzɩ kilomɛtanaa 7 mbʋ yɔ. Nɛ pɩlabɩ fenasɩ naadozo mbʋ yɔ lɛ, pasʋʋ tɛtʋ taa, palazɩ tɩ-taa ñɩm, pɔyɔkɩ-tʋ nɛ pañaɣzɩ-tʋ miŋ pɩkpɛndɩnɩ Templo, nɛ pamɩzɩ pɛɛ ɛzɩ Yesu kaayɔɔdʋʋ yɔ. (Luka 19:43, 44) Akɔnta nakʋyʋ wɩlaa se “ɛyaa ɛzɩ 250 000 nɛ puwolo 500 000 mbʋ yɔ, sɩbɩnɩ Yeruzalɛm nɛ Yuudee hɔɔlɩŋ lɛɛŋ taa.”

Pɩnaɣ 71 taa, Titisi pɩsɩ Itaalii ɛjaɖɛ taa nɛ Roma ñɩma sakɩyɛ lɩɩ pakatɩ-ɩ nɛ palabɩ-ɩ kazandʋ sɔsɔtʋ natʋyʋ. Samaɣ tɩŋa lɩɩ nɛ kala ahɛnɛɛ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ, wabɩtʋ ndʋ tɩ-wayɩ fɛyɩ.

Samaɣ sɔsɔɔ nakɛyɛ lɩɩ nɛ kɔɖɔ Roma tɛtʋ taa habɛɛ yɔɔ, ñɩm sɔsɔm mbʋ pehiɣaa yɔ, pɩ-yɔɔ. Pɔ-ɖɔnɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɛyaa na you lɔɔɖa nɛ ñɩm mbʋ palazɩ Yeruzalɛm Templo taa yɔ.

Pɩnaɣ 79 taa, Titisi pɩsɩ wiyaʋ ɛ-caa Fɛspazɩyɛ lone taa. Ɛlɛ pɩnzɩ naalɛ wayɩ lɛ, Titisi sɩ tuda yem. Nɛ e-neu Domisiyɛ pɩsɩnɩ wiyaʋ e-lone taa, nɛ ɛcaŋ ɛma tilimiye nɖɩ ɖɩɖʋʋ Titisi hɩɖɛ yɔ.

Sɔnɔ ɛyaa kudokiŋ sakɩyɛ woki Roma tɛtʋ taa paa pɩnaɣ ŋga se pɔcɔnɩ Titisi wabɩtʋ tilimiye. Nabɛyɛ maɣzɩɣ se pɩkɛ wonuu ŋgʋ kɩwɛ kajʋka yɔ, lalaa tɔŋ se pɩkɛ mbʋ pɩwɩlɩɣ Roma kewiyitu ɖoŋ yɔ, nɛ lalaa ɖɔɖɔ ñɔtɔŋ se pɩkɛ mbʋ pɩwɩlɩɣ ɛzɩma panaŋ Yeruzalɛm tɛtʋ nɛ Templo yɔ.

Ɛlɛ mba pakalɩɣ Bibl nɛ pamaɣzɩɣ kɩ-yɔɔ camɩyɛ yɔ, panaɣ se Titisi tilimiye nɖɩ, ɖɩsɩŋnɩ nabʋyʋ sɔsɔm ɖɔɖɔ. Pɩkɛ wonuu ŋgʋ kɩlɩzɩɣ aseɣɖe se natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Bibl taa yɔ, tɩlakɩ ɖeyi ɖeyi nɛ pɩwɩlɩɣ se Bibl lɩnɩ Ɛsɔ cɔlɔ na.​—2 Pɩyɛɛrɩ 1:19-21.