جۇزەگە اسقان پايعامبارلىقتىڭ ٷنسىز جارشىسى
يتاليانىڭ ريم قالاسىنىڭ ورتالىعىندا ەل-ەلدەن كەلگەن قوناقتاردى تاڭ-تاماشا ەتەتىن ەڭسەلى سالتانات اركاسى تۇر. ول ٴريمنىڭ سۇيىكتى يمپەراتورى ٴتيتتىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان.
تيت اركاسىنىڭ ەكى جاعىنداعى ۇلكەن بەدەرلەردە تاريحتا بولعان ٴبىر ەلەۋلى وقيعا سۋرەتتەلەدى. كوپ ادام بىلە بەرمەسە دە، وسى اركا مەن كيەلى كىتاپتىڭ ماڭىزدى ٴبىر بايلانىسى بار: اركا كيەلى كىتاپتا الدىن الا جازىلىپ كەتكەن سوزدەردىڭ تۋرالىعىن ٷنسىز دالەلدەپ تۇر.
ۇكىم شىعارىلعان قالا
سوناۋ I عاسىردا ريم يمپەرياسىنىڭ قول استىنا بريتانيا مەن گالليادان (قازىر فرانسيا) باستاپ مىسىر جەرىنە دەيىنگى ەلدەر كىرەتىن. بۇل مامىراجاي تىنىشتىققا كەنەلگەن، وركەندەپ جاتقان ايماقتار ەدى. ٴبىراق شالعايداعى ٴبىر ەل ٴريمنىڭ مازاسىن الا بەردى. بۇل تىنىمسىز ياھۋدەيا پروۆينسياسى بولاتىن.
«ەجەلگى ريم ەنسيكلوپەدياسىندا» بىلاي دەلىنگەن: «ٴريمنىڭ قول استىنداعى ەلدەردىڭ ىشىندە يمپەريامەن ياھۋدەيا سياقتى وشتەسكەن حالىق بولماپتى. ياھۋديلەر سالت-داستۇرلەرىنە مۇلدەم قۇرمەت كورسەتپەگەن شەتەلدىك بيلەۋشىلەرىنە ىزالانسا، ريمدىكتەر ياھۋديلەردىڭ قىڭىرلىقتارىنا ارەڭ ٴتوزىپ جۇرگەن ەدى». ياھۋديلەردىڭ كوبىسى ساياسي كوسەمدەرى پايدا بولىپ، جاۋلارى ريمدىكتەردى قۋىپ شىعادى، ٴسۇيتىپ يسرايل ەلىنە التىن ٴداۋىردى قايتا ورناتادى دەپ كۇتتى. ٴبىراق ب.ز. 33-جىلى يسا ٴماسىح يەرۋساليمنىڭ باسىنا قاسىرەت تونگەلى تۇرعانىن ايتتى.
يسا بىلاي دەدى: «جاۋلارىڭ اينالدىرا ۇشكىر بورەنەلەر ورناتىپ، سەنى قورشاۋعا الىپ، جان-جاعىڭنان قىسپاقتايتىن كۇندەر باسىڭا تۋادى. سەنى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ىشىڭدەگى بالالارىڭدى دا قىرىپ تاستايدى. بىردە-ٴبىر تاسىڭدى قالدىرماي كۇل-تالقانىڭدى شىعارادى» (لۇقا 19:43، 44).
شاكىرتتەرى يسانىڭ بۇل سوزدەرىن تولىق تۇسىنبەسە كەرەك. بۇدان ەكى-اق كۇن وتىسىمەن، ولاردىڭ ٴبىرى يەرۋساليمدەگى عيباداتحانانى كورگەندە: «ۇستاز، قاراڭىزشى، قانداي كەرەمەت تاستار! قانداي كەرەمەت عيماراتتار!»— دەپ تامسانعان. راسىندا دا، زەرتتەۋلەر بويىنشا، عيباداتحانانىڭ كەيبىر تاستارىنىڭ ۇزىندىعى 11، ەنى 5، ال بيىكتىگى 3 مەتر بولعان ەكەن! الايدا يسا شاكىرتتەرىنە مىنانى ايتتى: «وزدەرىڭ كورىپ تۇرعان وسىلاردىڭ ٴبارى بىردە-ٴبىر تاسى قالماي كۇل-تالقان بولىپ قيرايتىن كۇندەر كەلەدى» (مارقا 13:1؛ لۇقا 21:6).
يسا ٴسوزىن جالعاپ بىلاي دەدى: «يەرۋساليمدى اسكەرلەر قورشاپ العانىن كورگەندە، ونىڭ قاڭىراپ بوس قالاتىن كەزى جاقىن قالعانىن بىلەسىڭدەر. سوندا ياھۋدەياداعىلار تاۋلارعا قاشسىن. يەرۋساليمدەگىلەر قالادان شىقسىن، ال ماڭىنداعىلار وعان كىرمەسىن!» (لۇقا 21:20، 21). سونىمەن، يەرۋساليمگە قاتىستى سوزدەر ورىندالدى ما؟
قالانىڭ كۇيرەۋى
يسا بۇل سوزدەردى ايتقاننان بەرى 33 جىل ٶتتى. ياھۋدەيا ٴريمنىڭ ەزگىسىنە زورعا شىداپ جۇرگەن بولاتىن. ٴبىراق ياھۋدەياعا پروكۋراتور بولىپ تاعايىندالعان ريمدىك گەسسيي فلور ب.ز. 66-جىلى قاسيەتتى عيباداتحانانىڭ قازىناسىنان اقشا العاندا، ياھۋديلەردىڭ قانى باستارىنا شاپتى. سودان قارۋلانعان ولار يەرۋساليمدەگى ريمدىك اسكەري بولىمگە شابۋىلداپ، قىرىپ تاستادى دا، ريمنەن تاۋەلسىز ەكەندەرىن جاريالادى.
ٷش ايداي وتكەن سوڭ سەستيي گالل باستاعان 30000 نان استام ريمدىك سارباز بۇل بۇلىكتى باسۋعا كەلدى. ولار يەرۋساليمگە تەز-اق كىرىپ، عيباداتحانانىڭ سىرتقى اۋلاسىن قورشاعان قابىرعانىڭ ٴتۇبىن قازا باستادى. ٴبىر كەزدە بەلگىسىز ٴبىر سەبەپپەن ولار كەرى شەگىندى. ياھۋدەيا بۇلىكشىلەرى اتوي سالىپ، اسكەردىڭ سوڭىنان قۋا كەتتى. ەكى جاۋلاسۋشى جاقتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، ماسىحشىلەر يسانىڭ ايتقان ەسكەرتۋىنە ساي، يەرۋساليمنەن قاشا جونەلدى. ولار يوردان وزەنىنىڭ ارعى جاعىنداعى تاۋلاردى پانالادى (ماتاي 24:15، 16).
كەلەسى جىلى ريم يمپەرياسى ياھۋدەياعا قارسى جورىعىن قايتا باستادى. بۇل گەنەرال ۆەسپاسيان مەن ونىڭ ۇلى ٴتيتتىڭ باستاۋىمەن بولدى. ٴبىراق ب.ز. 68-جىلى يمپەراتور نەرون قايتىس بولىپ، ۆەسپاسيان تاققا وتىرۋ ٷشىن ريمگە قايتتى. ال جورىقتى بالاسى تيت پەن 60000 داي ساربازعا قالدىردى.
ب.ز. 70 جىلىنىڭ ماۋسىمىندا تيت ساربازدارىنا ياھۋدەيانىڭ اينالاسىنداعى اعاشتاردى كەسىپ، بورەنەلەردەن قالانى اينالدىرا 7 كيلومەتر قابىرعا تۇرعىزۋدى بۇيىردى. ال شامامەن ٷش ايدان كەيىن ريمدىكتەر يەرۋساليم مەن عيباداتحانانى تالان-تاراج ەتىپ، وتقا ورادى. يسا ايتقانداي-اق، ولاردىڭ بىردە-ٴبىر تاسىن قالدىرماي جەرمەن-جەكسەن ەتتى (لۇقا 19:43، 44). ەسەپكە ساي، يەرۋساليم مەن ەلدىڭ قالعان ايماقتارىندا «جارتى ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپقان».
جەڭىستى تويلاۋ
ب.ز. 71-جىلى يتالياعا جەڭىسپەن ورالعان ٴتيتتى ريمدىكتەر ۇلكەن قوشەمەتپەن قارسى الدى. استانالارى ريمدە بۇرىن-سوڭدى مۇنداي سالتاناتتى شەرۋ بولماعان ەدى. كۇللى جۇرت بۇل وقيعانى اتاپ وتۋگە كىرىستى.
جۇرتشىلىق ٴريمنىڭ كوشەلەرىمەن شەرۋدە الىپ وتىلگەن ولجانىڭ مولدىعىنا تاڭ-تاماشا بولدى. ولار باسىپ الىنعان كەمەلەردى، سوعىس كورىنىستەرى بەينەلەنگەن وتە ۇلكەن اربالاردى، يەرۋساليمدەگى عيباداتحانادان ولجاعا تۇسكەن بۇيىمداردى كورىپ قايران قالدى.
تيت ب.ز. 79-جىلى اكەسى ۆەسپاسياننىڭ ورنىن باسىپ، يمپەراتور بولدى. ٴبىراق ەكى جىلدان كەيىن كۇتپەگەن جەردەن كوز جۇمدى. تاققا ونىڭ ٸنىسى دوميسيان وتىرىپ، ٴتيتتىڭ قۇرمەتىنە سالتاناتتى اركا تۇرعىزدى.
اركانىڭ بۇگىندەگى ٴرولى
ريمدەگى تيت اركاسىنىڭ بۇگىنگى كورىنىسى
ٴتيتتىڭ اركاسى جىل سايىن ٴريمدى تاماشالاۋعا كەلەتىن ٴجۇز مىڭداعان ٴتۋريستىڭ نازارىن جاۋلاپ الادى. بىرەۋلەر ٷشىن بۇل اركا ساۋلەت ونەرىنىڭ تۋىندىسى بولسا، باسقالارى ٷشىن ريم يمپەرياسىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە بەرىلگەن سي. ال باسقا بىرەۋلەرى اركانى كۇيرەگەن يەرۋساليم مەن ونداعى عيباداتحاناعا قويىلعان قۇلپىتاس دەپ كورەدى.
كيەلى كىتاپتى مۇقيات وقيتىندار ٷشىن ٴتيتتىڭ اركاسىنىڭ ٴمانى بۇدان تەرەڭدە جاتىر. ول كيەلى كىتاپتاعى پايعامبارلىق سوزدەردىڭ سەنىمدى دە تۋرا ەكەنىن جانە قۇداي رۋحىنىڭ جەتەلەۋىمەن جازىلعانىن ٷنسىز دالەلدەپ تۇر (پەتىردىڭ 2-حاتى 1:19—21).
