Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

Bintu bya Kala Byakwatankana na Bungauzhi bwa mu Baibolo

Bintu bya Kala Byakwatankana na Bungauzhi bwa mu Baibolo

MU MUZHI WA ROME MU ITALY MUJI KISHIMIKWA KYAYA BINGI NKUWA. KINO KISHIMIKWA BEKINGIJISHA KUVULUKILAKO KINEMANGA MWINA ROME AYE TITUS.

Kishimikwa kitelwa’mba Arch of Titus kiji na bibumba bikatampe bibiji bimwesha byakishakulu. Bantu bavula kechi bayuka’mba kino kishimikwa kyakwatankana na bungauzhi buji mu Baibolo ne.

MUZHI MWAJINGA BYUBILO BYATAMA

Mu myaka kitota kitanshi C.E, bukalama bwa bena Loma bwa tendekejile mu kyalo kya Britain kuya na kufika ku Gaul (luno ke kyalo kya France) ne kyalo kya Ijipita. Mu bino byalo, bantu baikalanga bingi bulongo na mambo a bunonshi. Pano bino kwajinga bantu bajinga mu kibunji kya Yudea batwajijile na kukatazha bena Loma.

Buku wa Encyclopedia of Ancient Rome waamba’mba: “Bantu baikalanga mu mapunzha amo o balamanga ku bufumu bwa bena Loma bashikilwe bingi bena Loma. Nangwatu bantu baikalanga mu Yudea nabo bebashikilwe bingi. Bayudea bashikilwe bingi bantu babujile kunemeka bisho byabo. Kino kyo kyalengejile bena Loma kumanyika bingi Bayudea mambo batwajijile kwitota.” Bayudea bavula baketekejile’mba mesiasa usa kukafumyapo bukalama bwa bena Loma bebashikilwe ne kulengela bena Isalela kwikala bulongo. Bino mu 33 C.E., Yesu Kilishitu waambile’mba muzhi wa Yelusalema ukekala mu kañumbwañumbwa.

Yesu waambile’mba: “Moba akeya pe obewa kimye balwanyi bobe po bakashimika nsakwa yakosa na bichi byasongoloka ne kukuzhokoloka ne kukulukuka konse konse. Kabiji bakakunyantawila panshi obewa ne baana bobe, kabiji kafwako jibwe jo bakasha pa jibwe jikwabo ne.”Luka 19:43, 44.

Byaambile Yesu byalengejile baana banji ba bwanga kukumya bingi. Byo papichile moba abiji bayile ku Yelusalema, byo bamwene nzubo ya Lesa umo mwi abo wambile’mba: “Mufunjishi, akitalai! mabwe byo awama ne bishimikwa!” Mabwe amo o baingijishe kushimika nzubo ya Lesa alepele mamita 11, mu bwipi ajinga mamita atanu kabiji mu bula ajinga mamita asatu. Bino Yesu wibakumbwile’mba: “Pa bino bintu byo mubena kumona, moba abena kwiya jibwe po jikabula kushala pa jibwe jikwabo kwa kubula kwijitaya panshi ne.”Mako 13:1; Luka 21:6.

Yesu watwajijile kwibabula’mba: “Umvwe mwamona Yelusalema bamuzhokoloka ku mazhita, mukayuke’mba lonaiko lwanji luji pepi. Kepo aba baji mu Yudea bakatendeke kunyemena ku mitumba, aba baji mukachi kanji bakanyememo, kabiji aba baji mu mapunzha akwabo kange bakatwelemo ne.” (Luka 21:20, 21) Nanchi bino byambo byaambile Yesu byafikile nyi?

KUZHIYA KWA MUZHI

Bena Yuda bajinga mu buzha mu bukalama bwa bena Loma pa myaka 33. Bino mu 66 C.E. mukulumpe wa nzhita ya bashilikale ya bena Loma aye Gessius Florus wasendele mali ajinga mu kyakulaminamo mali mu nzubo ya Lesa apaine Bayudea bo bamanyikile bingi. Bashilikale ba Bayudea byo babwelele mu Yelusalema, baipaile nzhita yonse ya bashilikale ya bena Loma. Kino kyalengejile Bayudea kwikala na bwana bwa bene.

Byo papichile nobe bañondo basatu, bashilikale ba bena Loma kukila pa 30,000 bo batangijilenga kwi Cestius Gallus bayile na kulukuka Yelusalema ne kwipaya bantu bonse basatukile. Bena Loma batwelele mu muzhi ne kukundula nsakwa ya ku nzubo ya Lesa. Bino kechi batwajijile ne, bekilekele ne kubwelamo. Kino kyalengejile Bayudea basatukile kusangalala bingi ne kutendeka kwibapupila. Byo kwajinga ino nkondo, bena Kilishitu baumvwijile lujimuno lwa kwa Yesu, banyemenemo mu muzhi wa Yelusalema ne kuya ku mitumba yajinga ku Mukola wa Yodano.—Mateo 24:15, 16.

Mwaka walondejilepo, nzhita ya bashilikale ya bena Loma yabwelele jikwabo na kulukuka Bayudea, watangijilenga ino nzhita wajinga Vespasian ne mwananji wa mulume aye Titus. Mukulumpe wa nzhita aye Nero byo afwile mu 68 C.E., Vespasian wabwelele ku Loma ne kwikala mfumu, byonse bya bunsaji byaubiwenga mu Yuda, wibilekejile mwananji wa mulume aye Titus kabiji wamupele ne bashilikale 60,000.

Mu June mu 70 C.E., Titus wakambizhe bashilikale banji kutema bichi byajinga mu Yuda byo baingijishe kushimika lubumbulu wa muzhi wa Yelusalema walepele makilomita atanu na abiji. Mu ñondo wa September, nzhita ya bena Loma yalukukile ne kusoka muzhi ne nzubo ya Lesa, kabiji kwesakana na byaambijile jimo Yesu, kafwako jibwe nangwa jimo jashajilepo ne. (Luka 19:43, 44) Bapesa pesa bamo baataine kuba’mba, “Bantu kukila pa 500 mu Yelusalema ne mu mapunzhatu akwabo bafwile.”

KUMUTAMBULWILA

Mu 71 C.E., Titus wabwelele ku Italy kabiji bamutambwijile bingi bulongo ku bena Loma. Bantu mu muzhi yense basangalele bingi kabiji baikele ne na kijiilo mu muzhi mukatampe wa kino kyalo.

Bantu bakuminye bingi byo bamwene bya bunonshi byo baletele mu mikwakwa ya mu Loma. Baumvwine bingi bulongo kutamba maato akatampe o baangachile, ano maato amwekelenga nobe maato engijisha bantu ku nkondo ne bintutu bikwabo byo basendele mu nzubo ya Lesa mu Yelusalema.

Titus waswaine shanji pa bufumu aye Vespasian mu 79 C.E. Bino byo papichile myaka ibiji, Titus wafwile kwa kubula kukolwa. Nkasanji wamulume aye Domitian wamuswaine ne kushimika kishimikwa kikatampe kya kuvulukilako Titus.

KISHIMIKWA KITELWA’MBA ARCH OF TITUS

Kishimikwa kitelwa’mba Arch of Titus kiji ku Rome

Lelo jino kishimikwa kya kuvulukilako Titus, bantu bekitemwa bingi. Kabiji pa mwaka pa mwaka baya ku Loma na kutamba kino kishimikwa. Bamo baamba’mba bantu bashimikile kino kishimikwa bajinga bashenyenye bene, bakwabo inge bamona kino kishimikwa kibalengela kuvuluka bulume bwajinga na bufumu bwa bena Loma kabiji bakwabo nabo balanguluka pa kyamwekejile muzhi wa Yelusalema ne nzubo ya Lesa.

Bashayuka ba Baibolo bamo bamba’mba, kishimikwa kitelwa’mba Arch of Titus kyanema bingi. Mambo kimwesha kufikizhiwa kwa bungauzhi buji mu Baibolo kabiji kino kitulengela kushiinwa’mba Baibolo wanembelwe na lutangijilo lwa Lesa.—2 Petelo 1:19-21.