Siswaniso sesicakuzwi sa Titus sinani ni matomelo amabeli mi sibonisa kezahalo yezibahala hahulu yeneezahezi kwaikale. Nihakulicwalo, batu babañata habazibi swalisano yemwahalaa siswaniso seo ni Bibele: Siswaniso seo sesikuteka Titus, sibonisa kunepahala kwa bupolofita bobukomokisa bwa mwa Bibele.

Kwa makalelo a linako za baapositola, Mubuso wa Roma neukopanyeleza libaka za mwa Britain ni Gaul (yeseli France cwale) kuisa cwalo kwa Egypt, mi batu bane bapila mwa libaka zeo nebaikola kozo yetuna. Kono nekunani sibaka sesiñwi sene sizwelapili kuzwafisa Roma, ili provinsi ya Judea yenesa lati kuzamaiswa ki Roma.

Buka ya Encyclopedia of Ancient Rome ibulela kuli: “Ki libaka lisikai feela mwahalaa libaka zenezamaiswa ki Roma zenetoilwe hahulu inge Judea. Majuda nebatoile bazamaisi babona bao bane basina taba ni lizo zabona, mi Maroma nebasa tabeli taba yeo.” Majuda babañata nebanani sepo ya kuli nekukaba ni mueteleli yanaaka bayangwela ni kutahisa kuli batu bapile ka kozo ni tabo mwa Isilaele. Kono ka silimo sa 33 C.E., Jesu naabulezi kuli Jerusalema neika tahelwa ki kozi yetuna.

Jesu naabulezi kuli: “Mazazi aka kutahela fo lila zahao lika kupotolosa ka lukwakwa lwa mamota lolunani misumo yeshengile ni kukubeya mwahali ni kukupotoloha mwa maneku kaufela. Baka kuwiseza fafasi hamoho ni bana bahao baba ku wena, mi ku wena habana kusiya licwe fahalimwaa leliñwi.”—Luka 19:43, 44.

Kubonahala kuli balutiwa ba Jesu nebasika utwisisa luli manzwi a Jesu. Hase kufitile mazazi amabeli, hane banze babuha tempele ya mwa Jerusalema, yomuñwi wa balutiwa ba Jesu ali ku yena: “Muluti, hakubone! Macwe a ni miyaho ye ki zende hahulu!” Lipiho libonisa kuli macwe amañwi a tempele yeo naaeza limita ze 11 mwa butelele, limita ze 5 mwa bupala, ni limita zetaalu mwa butelele bwa kuya mwahalimu! Nihakulicwalo, Jesu naabulezi kuli: “Haili lika zemubona ze, mazazi akataha fokusike kwasiyala licwe fahalimwaa leliñwi lisika wisezwa fafasi.”—Mareka 13:1; Luka 21:6.

Jesu azwelapili kubabulelela kuli: “Hamuka bona Jerusalema inze apotolohilwe ki limpi, muzibe kuli kusinyeha kwahae ku fakaufi. Fohe babali mwa Judea bakale kusabela kwa malundu, babali mwa Jerusalema bazwe mwateñi, mi babali mwa mahae basike bakena mwateñi.” (Luka 21:20, 21) Kana zanaabulezi Jesu neliezahezi luli?

Lilimo ze 33 zafita, mi Judea neisa toilwe ki mubuso wa Roma. Kono ka silimo sa 66 C.E. muta mubusi wa Muroma yanaabusa Judea ili yabizwa Gessius Florus hanaangile masheleñi a mwa tempele, Majuda bane babifile baikutwa kuli nebatokwa kuunga muhato. Kusika fita nako, sikwata sesituna sa balwani ba Majuda sakena mwa Jerusalema, babulaya masole ba Roma, ni kushaela kuli balukuluzwi kwa Maroma.

Ibato ba hamulaho wa likweli zetaalu, masole ba Siroma babafitelela 30,000, bane baetelelwa ki Cestius Gallus, bataha kwa Jerusalema kuli batofelisa  bukwenuheli bo. Maroma kapili-pili bakena mwa muleneñi mi bawisa limota la fande fa sibaka sa tempele. Hamulaho, Maroma batuhela ni kukalisa kukuta kusina libaka. Majuda bane bakwenuhile bataba hahulu mi bakala kumatisa Maroma. Bakeñisa kuli Masole ba Siroma ni Majuda bane bakwenuhile nebazwile mwa muleneñi, Bakreste bane bautwile temuso ya Jesu babaleha kuzwa mwa Jerusalema ni kuya kwa malundu anaali mwabuse bwa Nuka ya Jordani.—Mateu 24:15, 16.

Mwa silimo sene silatelezi, Maroma baonga-onga mpi yabona kuli bayolwanisa Judea, mi mpi yeo neietelelwa ki Vespasian ni mwanaa hae yabizwa Titus. Nihakulicwalo, hamulahonyana wa lifu la Mubusi Nero ka silimo sa 68 C.E., Vespasian akutela kwa Roma kuyo ba Mubusi, mi asiya mwanaa hae Titus ni mpi ya masole ba 60,000 kuli bayo lwanisa Majuda.

Mwa kweli ya June, ka silimo sa 70 C.E., Titus alaela masole kuli balemake likota za mwa libaka za matakanyani a Juda, mi likota zeo neliitusisizwe kwa kuyahisa limota la misumo yeshengile lene lipotolohile Jerusalema, ili lelieza likilomita ze 7 mwa butelele. Kweli ya September haitofitanga, Maroma nese bahapile tutu mwa sibaka seo, nese bacisize muleneñi ni tempele yeneli mwateñi ni kutahisa kuli kusike kwaba ni licwe leli fahalimwaa leliñwi sina feela mwanaapolofitezi Jesu kwamulaho. (Luka 19:43, 44) Ka kuya ka patisiso yeneezizwe ka tokomelo, “batu bababato eza 500,000 nebashwile mwa Jerusalema ni mwa naha kaufela.”

Mwa silimo sa 71 C.E., Titus hanaapunyize mwa Italy kuzwa kwa ndwa, Maroma bane bapila mwa sibaka seo bamuamuhela ka tabo. Batu ba mwa muleneñi kaufela bataba hahulu kabakala tulo yetuna yeo.

Batu babañata bakomoka hahulu hane banze babuha buñata bwa lika zenehapilwe ili zenekubukanyizwe mwa makululu a Roma. Nebabile ni tabo hane banze babuha lisepe zehapilwe, lika zeñata zenekuka ili zene zwelela kone kulwanelwa ndwa, ni lika zene hapilwe mwa tempele ya kwa Jerusalema.

Ka silimo sa 79 C.E., Titus naayolile ndatahe fa bulena, yena Vespasian. Kono hamulaho feela wa lilimo zepeli, Titus ashwa ka sipundumukela. Munyanaa hae, Domitian, amuyola fa bulena mi kapili-pili atoma siswaniso sesicakuzwi ka mulelo wa kukuteka Titus.

Kacenu batu babañata hahulu batabisiwanga ki siswaniso sesicakuzwi sa Titus habapotelanga muleneñi wa Rome silimo ni silimo. Batu babañwi hababonanga siswaniso seo, batabelanga bukwala bwa mosicakulezwi siswaniso seo, mi babañwi bona bayanga kuyo buha siswaniso seo ka mulelo wa kufa likute kwa mubuso wa Roma, kono babañwi bona baanga siswaniso seo sina kupuzo ya kuwa kwa muleneñi wa Jerusalema ni tempele yeneli mwateñi.

Nihakulicwalo, batu bababala Bibele ka tokomelo balumela kuli siswaniso sesicakuzwi sa Titus seo silutusa kuutwisisa taba yeñwi ya butokwa hahulu. Siswaniso seo sifa bupaki bwa kuli bupolofita bobu mwa Bibele bwasepeha mi bunepahezi, ni kuli buñozwi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu.—2 Pitrosi 1:19-21.