Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Unjiho Wahanjika haUpolofweto waKwoloka

Unjiho Wahanjika haUpolofweto waKwoloka

MUCENTRAL ROME, MUITALY VATUNGAMO TRIUMPHAL ARCH YAKWANUKILAHO TITUS UZE APWILE MUTU WAMULEMU CHIKUMA MUWANGANA WAVALOMA. EYI ARCH YEJI KUKUNYULANGA VATU VAVAVULU VAKUMAFUCHI AKULISEZASEZA

Arch yaTitus yatwama namivwimbimbi yize yemanyinako vyuma vyasolokele kunyima. Numba tuhu katwayitachikiza kanawako, oloze yahana unjiho wamwaza uze walitombola navyuma yahanjika Mbimbiliya. Eyi Arch yasolola unjiho uze wahanjika haupolofweto wakwoloka watwama muMbimbiliya.

NGANDA YIZE VASOPESELE

MuLikulukaji lyamyaka lyakulivanga C.E., Wangana wavaLoma watohwele kufuma mulifuchi lyaBritain naGaul (lize vavuluka jino ngwavo France) swi nakuEjipitu, kaha vatu vamuWangana kana, valivwishilenga kuwaha kutwama mukuunda nakufukila mukuyoya chavo. Chipwe ngocho, muWangana waLoma mwapwile ngalila yimwe yize yapwile yavikokojola, ngalila kana shina Yuleya.

Mukanda waEncyclopedia of Ancient Rome wamba ngwawo: “Jingalila jimwe jize vayulilenga kuchiyulo chavaLoma najikiko kajazangile chiyulo kanako ngana mwavatu vaze vatwaminenga muYuta.” VaYuleya kavazangile kuvayula kuvatwamina vaze vafumine kumafuchi ekako, mwomwo vatwamina kana kavamwenenga visemwa vyavaYuleya kupwa vyavilemuko. Kaha vaLoma nawa kavazangile vaYuleyako mwomwo vavamwene kupwa vakulikanga. Oloze vaYuleya vapwile nakuvandamina twamina uze mwakeza nakuvasokola kuchiyulo chavaLoma mangana vakatwame mukuunda ngana muze vapwile hakavanga. Kuheta mu 33 C.E., Yesu Kulishitu apolofwetele ngwenyi muYelusalema namukasoloka ukalu waunene.

Ngocho Yesu ambile ngwenyi: “Kuli ove nakukeza makumbi aze vaka-kole jove navakatunga kembwe yavitondo vyakusongoloka jingulwishi ndo. Navakakuhaka muchingombela, nakukujingilika kumitamba yosena. Navakakulindumwina hamavu navana vove vaze vali muli ove, kaha kaveshi kukaseza lilolwa limwe helu lyalikwavo muli oveko.”Luka 19:43, 44.

Mazu ahanjikile Yesu akomwesele tumbaji twenyi. Omu mwahichile makumbi avali akukekesa tembele yaYelusalema vahanjikile nalizu lyakukanguka ngwavo: “Ove Muka-kunangula, tala omu awaha awa malolwa najeji jizuvo!” Tuyokutuyoku nawa, vatu vamwe vahanjika ngwavo malolwa akutembele apwile najimita 11 muusuku, kaha muwihi apwile najimita 5, kaha kuzandama chawo chapwile najimita 3. Ngocho Yesu ambile ngwenyi: “Evi vyuma vyosena muli nakumona, makumbi nawakeza omu kakweshi kukapwa lilolwa limwe nalikasala helu yalikwavo hano chakuzeneka kuliholwela hamavuko.”—Mako 13:1; Luka 21:6.

Yesu ambile cheka ngwenyi: “Omu namukamona Yelusalema vanayijingilika kumaswalale che ndo, kaha tachikizenu ngwenu, lwola lwakuyilalisa lunapandama kwakamwihi. Jino vaze vali muYuleya vakaputuke kuchinyina kujipili, kaha vaze vali mukachi kaYelusalema vakafumemo, kaha nawa vaze vali mumembo kanda vengila muYelusalemako.” (Luka 21:20, 21) Uno mazu aYesu ateselemo tahi?

NGANDA NAVAYINONGESA

VaYuleya vajinjile lika chiyulo chavaLoma numba tuhu mwahichile myaka 33. Oloze mu 66 C.E., omu Gessius Florus uze apwile chilolo wavaLoma evile jimbongo mutembele muchihela chajila chakulamina vikumba, alingishile vapihilile chikuma. Nakushimbula chiku, vaka-kwasa jita vavaYuleya vengilile muYelusalema nakulukuka chilombo chamaswalale nakujiha vaLoma. Ngocho vasokokele kuchiyulo chavaLoma.

Kahomu mwahichile tukweji vatatu, Cestius Gallus nguvulu wavaLoma atwaminyinyine maswalale vakuheta ku 30,000 nakulukuka vatu vaze valikangile muYelusalema. Hahaze vene, vaLoma vakekesele kembwe yaYelusalema nakuyimona kupwa yamokomoko. Kaha Maswalale javaLoma vaputukile kukinduluka kwimbo lyavo. Ngocho vaYuleya vakulikanga vevwile kuwaha chikuma nakuputuka kulinga viwanyino . Oloze vaka-Kulishitu vaze vakavangijile mazu akuhuhumuna ahanjikile Yesu, vafumine muYelusalema nakuchinyina kujipili kuhambakana Kalwiji Yotau.—Mateu 24:15, 16

Mumwaka wakavangijileho nguvulu Vespasian namwanenyi Titus vakindulukile cheka mangana valukuke vaYuleya. Kamwahichile lwola lwalusuku kufuma haze Nelo afwile mu 68 C.E., kaha Vespasian akindulukile cheka kuLoma mangana akaswane halitanda. Ngocho asezele mwanenyi Titus nakumuhana ngolo jakutwaminyina maswalale 60,000 mangana valukuke vaYuleya.

Mu June 70 C.E., Titus alwezele maswalale jenyi vaputuke kuteta mitondo muYuleya, yize vazachishile hakutunga kembwe yayisuku yajikilomita 7 nakuhaka Yelusalema muchingombela. Kaha kuheta mukakweji waSeptember, vaLoma valukukile nganda nakupuzula kembwe natembele nakuvyocha, ngana muze Yesu apolofwetele chimweza. (Luka 19:43, 44) Kweseka namujimbu umwe, vawana nge vatu vavavulu vafwile muYelusalema.

KUWAHILILA MWOMWO YAKUFUNGULULA

Kuheta mu 71 C.E., Titus akindulukile kuItaly kaha awanyine vatu vamuLoma vanalikungulula mangana vamutambule nachisambo. Vatu vamunganda vosena valikungulwile hamwe nakulinga chiwanyino chachinene chakuwahilila mwomwo yakufungulula chize kanda chichisolokengaho lyehi munganda kana.

Vatu vavavulu valikomokelele chikuma hakumona luheto luze vejile nalwo hakuhita mumikwakwa yamuLoma. Vamwene vyuma vyavivulu vyakulisezaseza vize vapukwile vyakufwana nge jimbopolo, namivwimbimbi yajita, navyuma vyeka vize vyapwile mutembele yamuYelusalema.

Vespasian vamuswanyine kuli mwanenyi Titus kupwa mwangana mu 79 C.E. Chaluvinda Titus afwile mukukasumuna omu mwahichile myaka yivali kaha. Ngocho ndumbwenyi Domitian amuswanyine, kaha atungile triumphal arch yize tunashimutwila muchihande chino yakwanukilaho ndumbwenyi Titus uze apwile mutu wamulemu chikuma.

ARCH YAKWANUKILAHO

Arch yakwanukilaho Titus makumbi ano yize yatwama muLoma

Makumbi ano, eyi Arch yakwanukilaho Titus vayizanga chikuma kuvatu vavavulu, kaha nawa veji kuyanga kuLoma nakutala eyi Arch. Vatu vamwe vayimona kupwa yamwaza mwomwo vayitunga kanawa, veka veji kuyilemesanga mwomwo yasolola ngolo javaLoma, kaha vakwavo nawa ngwavo, yeji kuvanukisanga omu yanongele Yelusalema natembele yayo.

Chipwe ngocho, vaka-kulinangula Mbimbiliya vamona eyi Arch yakwanukilaho Titus kupwa naulumbunwiso waulemu chikuma, mwomwo yeji kuhananga unjiho wakwoloka haupolofweto wamuMbimbiliya uze vahwima kuli Kalunga.—WaPetulu 2, 1:19-21.