Nejin arco kipia ome uejueyi taixkopimej tein kiixnextia se taman tein mochiuak ne uejkauj. Sayoj ke, amo miakej kimatij keniuj nejin ueyi tepamit mouika iuan tein kijtoua Biblia. Arco tein kichijchiuilijkej Tito kinextia ke tein achto moijtoj itech Biblia senkis mochiua.

Kemej itech xiuit 30 itech totonaluan, ueyi tekiuajyot Roma taixyekanaya ompa Britania uan Galia (Francia) hasta Egipto uan akin ompa moajsiaj yolseujkanemiaj uan amo teyi kinpolouaya. Sayoj ke, yetoya se xolal tein uejka moajsia tein semi kiixnamikia Roma: katka Judea.

Amatajkuilol Encyclopedia of Ancient Rome kimelaua: “Itech nochi xolalmej kampa taixyekanayaj romanos, Judea katka xolal tein okachi taixnamikia. Judíos kualantoyaj porin akin kinixyekanayaj katkaj analtekojkayomej uan amo kuali kiitayaj tein momattoyaj kichiuaskej. Uan Roma amo kikauaskia maj judíos taixnamikikan”. Miakej kichiayaj maj Dios kiixtali se tekiuaj akin kinpaleuiskia maj romanos amo kinixyekananijok uan maj Israel oksepa kipia iueyiyo kemej achto. Sayoj ke, itech xiuit 33 Jesucristo kijtoj ke Jerusalén kiixpoloskiaj.

Jesús achto kijtoj: “Ejkos in tonalme ten kualkuis ne moutil. Uan nekes ten namechtauelitstinemij, yejuan nojonkes namechyeualokiue ika se ueyi tepan yeualol uan yejuan namechtatsakuiltiske [...]. Uan ijkon namechtaluitekiske uan namechmiktiske nochi namejuan nanpueblojuani de Jerusalén. Uan tech nijin pueblo Jerusalén amo mokauas ma nejnepaniuto ok se tet ipan okse tet” (tejuan tiktalilijkej cursivas; Lucas 19:43, 44).

Senkis tikmatij ke itatojtokakauan Jesús kimoujkakakkej itajtoluan. Ome tonal satepan, keman kiitstoyaj templo tein moajsi Jerusalén, semej kijtoj: “Tamachtijke, xikita nijin kualtsitsin tepame uan ne kualtsitsin kalme”. Uan taixejekol porin momati ke seki temej tein ika chijchiujtoya templo katka ueyak 11 metros, patauak 5 metros uan uejkapan 3 metros. Sayoj ke, Jesús kinnankilij: “Ualajtok in tonal kuak nochi nijin ten nankitstokke, nochi yejua kiuejueloske hasta amo teyi mokauas se tet ten nejnepaniutos” (tejuan tiktalilijkej cursivas; Marcos 13:1; Lucas 21:6).

Uan satepan kijtoj: “Kuak nankitaske ke in pueblo Jerusalén kiyeualojtokke ya miak soldados, ijkuakon kuali xikmatikan ya ke kitamiuejuelotij ya in pueblo de Jerusalén. Ijkuakon namechilia ke nekes ten kalyetokke Judeajkopaka, ma niman cholokan uan ma yakan ne tepepan. Uan nekes ten kalyetokke Jerusalénkopaka, [...] ma kisakan de ompa. Uan nekes ten tekititokke milajpa, ma amo moualkuepakan ok tech in pueblo de Jerusalén” (tejuan tiktalilijkej cursivas; Lucas 21:20, 21). ¿Mochiuak tein kijtoj Jesús?

Romanos kinixyekankej judíos treinta y tres xiujmej. Sayoj ke, itech xiuit 66, romano Gesio Floro akin taixyekanaya Judea, kiichtekik tomin tein kisentiliayaj  templo. Yejua ika judíos akin taixnamikiaj yajkej Jerusalén kinmiktitoj tateuianij romanos uan amo kikaujkejok maj Roma kinixyekana.

Kemej eyi metsti satepan, panoua treinta mil tateuianij romanos akin kinixyekanaya Cestio Galo yajkej Jerusalén kinixpolotoj taixnamikinij. Romanos niman kalakkej itech xolal uan kixitinijkej tepamit tein kiyoualouaya templo. Sayoj ke, amo momati keyej mokepkej. Judíos akin taixnamikiaj tel yolpakkej, yejua ika niman kinikantokakej. Nejon kinpaleuij akin kichiuayaj kemej Cristo maj kichiuakan tein Jesús kinyolmajxitijka; maj kisakan Jerusalén uan maj cholokan itech tepemej tein moajsiaj analpa ueyiat Jordán (Mateo 24:15, 16).

Se xiuit satepan, romanos oksepa kinteuitoj judíos uan kiixtalijkej Vespasiano uan ikoneuj Tito maj kinixyekanakan tateuianij. Sayoj ke, tepitsin satepan ke momikilij tekiuaj Nerón itech xiuit 68, Vespasiano mokepak Roma uan peuak kiixyekana tekiuajyot, uan Tito peuak kinixyekana sesenta mil tateuianij akin yayaj kinteuitij judíos.

Itech metsti junio xiuit 70, Tito kinnauatij tateuianij maj kinmayouikan koujmej ompa Judea uan maj ika kiyoualokan Jerusalén 7 kilómetros. Sayoj eyi metsti satepan, romanos moaxkatilijkajya tein onkaya itech xolal uan itech templo uan kichichinojkaj. Ijkon kemej kijtojka Jesús, xolal senkis kiixpolojkej (Lucas 19:43, 44). Moixejekoua ke “momikilijkej kemej 250,000 oso hasta 500,000 ompa Jerusalén uan itech nochi altepet”.

Itech xiuit 71, Tito mokepak Italia uan romanos kuali kiselijkej. Nochin akin nemiaj itech xolal kichiujkej se taman tein amo keman moitstoya, kiskej itech ojmej ika ueyi yolpakilis porin tatankaj itech neteuilis.

Nochin kimoujkaitayaj miak taman tein patiyoj tein kipanoltiayaj itech ojmej ompa Roma. Ininixpan panouayaj barcos tein moaxkatilijkaj, uejueyi teposmej kampa moixnextiaya neteuilis tein kipiakej uan okseki taman tein kikixtijkaj itech templo tein moajsia Jerusalén.

Itech xiuit 79, satepan ke momikilij Vespasiano, ipopaj Tito, yejua peuak tekiuajti, sayoj ke ome xiuit satepan momikilij. Iikniuj Domiciano peuak tekiuajti uan tepitsin satepan kichijchiuak se arco tein kinextiaya ke Tito tatanka.

Xijxiujtika, tel miakej akin youij Roma kimoujkaitaj Arco tein kichijchiuilijkej Tito. Sekin kiitaj kemej se kualtsin tamachijchiuj; oksekin kijtouaj ke kiixnextia ueyiyot tein kipiak tekiuajyot Roma uan oksekin, se ueyi tepamit tein ika kielnamikij Jerusalén uan itemplo keman kiixpolojkej.

Sayoj ke, akin kuali momachtia Biblia, nejin arco kimachtia se taman tein motelneki. Kinextia ke tein achto moijtoj itech Biblia senkis mochiua, ke takuaujtamach uan ke Dios kitematiltia (2 Pedro 1:19-21).