Ocuphela mwaha

Ocuphela sampuwa

Onamoona Woomaaleleya Onnakhwaniherya Yooloherya Yeeparipari

Onamoona Woomaaleleya Onnakhwaniherya Yooloherya Yeeparipari

O ITALIYA EPOOMA YO ROMA AAHIPAKIWA ARKA YOOWO AATIKHINIHA ACHU YAAVIRA OORWEELA ELAPO YOOTHENE. ARKA ANAMUCICIMIHA MULAMULELI MMOHA OOVUWA O ROMA—TITU.

Arka a Titu ookhalano apoco eeli atokotoko aneemelela yaweereya yootikhiniha ya miyaha. Esuweliwe vakhaani sa wiiwanana wootikhiniha orivovo variyari va arka ni Piipiliya—Arka a Titu onnavaha onamoona ohirivo masu wa waakhwanela weeparipari wa yooloherya ya Piipiliya.

EPOOMA YAAHULUMELIWA

Omapacereryo wa nsana noopacerya E.K., olamulelo wo Roma waahaaceereryeya ovinyerya o Krapretanya ni o Kaul (vano oniichaniwa o Fransa) ophiyerya o Yikuputu nave achu yaanahakalala okhala phaama ni murecele wawaaca. Nyenya epooma yookhuveela yaari nikacamiho wa Aroma—epooma yo Yuteya.

The Encyclopedia of Ancient (Ensiklopetiya Akhalai) onnaloca: “Ikulucu sa vakhaani saalamuleliwa ni Aroma hisaahakalaliha, hiiha ntoko Yuteya. Ayuta yaanakuha mathowa wa anamarwa yaawo yahaathokororya mihapo saya, nave Aroma yaahoona wi ohiiwelela wa Ayuta waanakumiherya ohiiwanana otokotoko.” Ayuta ancipale yaawehererya wi muhooleli mmoha aanwerya waavulusa ni owiikara Aroma yaawo yaawiica ni waakookiherya Aisarayeli ovuwa waya wakhalai. Nyenya mu eyaakha ya 33 E.K., Yesu Kristu aahiloca wi Yerusalemu aahaala okumanano ni epahu.

Yesu aaloca: “Ntakhara anamurwa wa weyano mahiku eneraya amwitxana à yoritxe ni malitxi, yorukurerye ni yophuranye mmapuroni othene. Anan’wuntxulela vathi weyano ni ana-à, nave hehiya wa weyano nluku vasulu va nluku, ntakhara hiwathokorenrye elukuluku wasekuriwawe.”Luka 19:43, 44.

Masu a Yesu chiryene yaahaatikhiniha oohuserya awe. Iyaakha piili ohoolo waya, evareryaka empa ya Muluku o Yerusalemu, muhuserya mmoha aaloca: “Muhusiha, mone orèra wa maluku ni mutekelo wa ipa!” Chiryene maluku makina a empa ya Muluku yaarakamme ameeturo khumi nammoha, oruku aya waari wa ameeturo athanu, ni ameetro araru wunnuwa waya oya osulu. Mwawiihiiha Yesu aahaakhula: “Nyuwo munnona itxhu iha. Anamphiya mahiku oneraya ohikhalevo nluku vasulu va nluku, nni nihipitxuliwe.”Marko 13:1; Luka 21:6.

Voocharela Yesu aahaaleela ariki: “Mwamonà Yerusalemu arukureriwe t’akhotxo, musuwele wi epahu eri vakhiviru. Vanonto yale eni ekhale o Yudeya etxhawele mmiyakoni, yale eni ekhala mpoma evinyemo, nave ale ari omatxa ehivolowe mpoma.” (Luka 21:20, 21) Apwanne masu a Yesu yaahaakhwanela?

OMWARYIWA WA EPOOMA

Saavira iyaakha makhumi mararu nararu, nave Ayuta hiyaasiveliwa ohooxiwa ni olamulelo wo Aroma. Nto mu 66 E.K., vaavaa mulipa weemelela olamulelo wo Roma aareiye o Yuteya, Xesiyu Floru, aahikusa muhakhu mu empa ya Muluku, mwa yeeyo Ayuta yaatepa onyeenyeya. Mwawaakuveya, anakhoco a Ayuta yaavolowa mu Yerusalemu, ewiipha anakhoco o Aroma, nave elokoha wi yaari ootaphuwa mu olamulelo wo Roma.

Ivinre miyeeri miraru ohoolo waya, anakhoco opwaha macikhwi makhumi mararu, ehooleliwaka ni Sestiyu Kalu yaaya o Yerusalemu wi ewiiphe alipa oomwaryeya. Mwawaakuveya Aroma yaavolowa mpooma nave ekumula exiri ya empa ya Muluku. Voocharela, ehirivo mathowa ene yaahiya epooma. Ayuta oomwaryeya yaahakalala nave yaapacerya owiikara Aroma. Woona wi akhoco o Roma ni Ayuta oomwaryeya yaavinyamo mpooma, Akristu yaawo yaawiriyanne olopola wa Yesu yaachawa o Yerusalemu eyaaka mmiyaakoni okhopela wa Muhice Yortano.—Mateu 24:15, 16.

Eyaakha yoocharela, Aroma yaahichikela mukipici aya wa owana ni Ayuta, ehooleliwaka ni mutokweene Vespasiyano ni mwanawe, Titu. Mwawiihiiha, amanle okhwa Mulamuleli Nero mu 68 E.K., Vespasiyano aakookela o Roma wi akhale mwene, nave o Yuteya aamuhiyerawo mwanawe, Titu, ni anakhoco macikhwi makhumi mathanu nammoha.

Mu 70 E.K., mweeri wa Yunyu, Titu aahaalamulela anakhoco awe wi yuuhe miri makupa o Yuteya seiho saaphariheliwa wi etekiweno exiri ya mastatiya awaakhwana mathanu nameeli yaakhomenlaaya moorukurerya Yerusalemu oothene. Mu Setempuru, Aroma yaakhuvula nave yeeyela epooma vamoha ni empa ya Muluku nave yaathatuwa ekhala nluku vasulu va nluku, ntoko Yesu aalohenryeiye wuupaceryani. (Luka 19:43, 44) Mwawiiwanana ni waalakhanyeryiwa weeriwe, “achu macikhwi yaakhwa o Yerusalemu ophiyerya epooma yoothene.”

MULAMULELI MMOHA OOVUWA

Mu 71 E.K., Titu aaya o Italiya wi aakheliwe moohakalala ni achu o Roma. Achu a epooma yoothene yaapaka efesta etokweene, yeeyo yahintonkwaaya weereno mu epooma yeele.

Muloko waachu waahitikhiniheya vaavaa woonaaya ovuwihiwa wa muhakhu mu iphiro soothene so Roma. Awo yaahisiveliwa vancipale ovarerya wooniheryiwa wa okuxiwa wa apophoro, anakhoco ewanihaka, ni mukhalelo saakuxiwaaya ichu mu empa ya Muluku o Yerusalemu.

Titu aahaaraceela atiithi awe Vespesiyano ntoko mwene mu 79 E.K. Nyenya mu iyaakha piili ohoolo waya, Titu aakhwa mootutuxa. Tomitiyano, munneeni, aakuxa omwene nave mwawaakuveya aahimpaka arka ootikhiniha mu omucicimiha Titu.

ARKA MMAHIKU AHU

Arka a Titu o Roma mmahiku ahu

Olelo, Arka a Titu onnatepa waatikhiniha achu macikhwi macikhweene eyaakha ti eyaakha yaawo anaya weecelela makupa yaala o Roma. Akina anamoona arka ntoko muteko wootikhiniha, akina anoona wi onavuwiha olamulelo wo Roma, nave akina annoona ntoko onyemuliwa wa Yerusalemu ni empa ya Muluku.

Alipa omwaalakhanya Piipiliya moomaleleya, anamoona Arka a Titu ntoko echu erino yootaphulela etokweene. Owo ti onamoona woomaaleleya onooniherya mathipelo ni waakhwanela weeparipari wa sooloherya sa Piipiliya nave enooniherya wi iho suupuwelihiwe ti Muluku.—2 Pedro 1:19-21.