Ko e Arch of Titus ne ua e fakatino lalahi ne fakakite aki e mena tupu he fakamauaga tuai ne talahaua. Ka e nakai talahaua e matutakiaga ofoofogia he malokuaga nei mo e Tohi Tapu​—ko e Arch of Titus ko e fakamooliaga nakai vagahau ke he ofoofogia he hakotika he perofetaaga he Tohi Tapu.

He kamataaga he senetenari fakamua V.N., ko e Kautu Roma ne putoia a Peritania mo Gaul (mogonei ko Falani) ke hoko ki Aikupito, ti mauokafua mo e monuina e faahimotu ia. Ka e taha e matakavi mamao ne fakatauhele tumau ki Roma​—ko e magamotu ne miha lahi ko Iutaia.

Ko e Encyclopedia of Ancient Rome ne pehē: “Gahoa e tau magamotu ne pule a Roma ki ai ne fakavihia lahi ke tuga a Iutaia. Vihiatia lahi foki he tau Iutaia e tau takitaki motu kehe ne nakai mailoga e tau aga fakamotu ha lautolu, mo e ekefakakelea lahi he tau Roma e tau Iutaia ne matauka.” Tokologa e tau Iutaia ne amanaki ke he takitaki ke vega e tau Roma ne vihiatia e lautolu mo e liuaki mai e magahala kua mua e mitaki ki Isaraela. Ka e he 33 V.N., ne fakailoa e Iesu Keriso to hoko e matematekelea lahi ki Ierusalema.

Pehē a Iesu: “Ha ko e mena hoko mai kia koe e na aho ia, ke keli takai ai kia koe e lautolu kua fai fi kia koe e luo ke pototakai mai ni e lautolu a koe, ke pāpā a koe ke he tau fahi oti; To fakatatai foki e lautolu a koe mo e kelekele katoa mo e tau fanau hau i loto ia koe; nakai toka foki e lautolu e taha maka ki luga he taha maka ki loto ia koe.”​—Luka 19:43, 44.

Ne fakagogoa mooli e tau tutaki ha ko e tau kupu ha Iesu. Ua e aho he mole ne onoono ke he faituga i Ierusalema, ti pehē taha ia lautolu: “Ko e akoako na e, ati kitekite a ke he tau maka nai kua lalahi pihia, mo e tau fale nai kua lalahi pihia.” Mooli, ko e falu maka he faituga ne talahau kua molea 11 e mita he loloa, 5 e mita he laulahi, mo e 3 e mita he tokoluga! Ka e tali e Iesu: “Ko e tau mena na kua kitekite a mutolu ki ai, to hoko mai ni e tau aho, ke nakai tuai toka ai taha maka ki luga he taha maka, ka e ulu oti ki lalo.”​—Mareko 13:1; Luka 21:6.

Tala age foki a Iesu ki a lautolu: “Ka kitia e mutolu kua pātakai a Ierusalema he tau kau, ti iloa ai e mutolu ke he vaha ia kua tata hana moumouaga. Ko e vaha ia, kia fehola a lautolu ha i Iutaia ke he tau mouga; ko lautolu foki ha i loto he māga ia, kia o kehe a lautolu; ko lautolu foki ha he tau kaina, aua neke huhu a lautolu ki loto he māga.” (Luka 21:20, 21) Ti fakamooli nakai e tau kupu ha Iesu?

Tolugofulu ma tolu e tau he mole, ne fakavihia agaia e tau Iutaia i lalo hifo he pule ha Roma. Ka e he 66 V.N., magaaho ne fofō he iki ha Roma ne nofo i Iutaia ko Gessius Florus e tau tupe mai he tau mena tapu he faituga, ne ita lahi e tau Iutaia. Nakai leva, ne o atu e tau kautau Iutaia ki Ierusalema mo e tamate e kau leoleo ha  Roma ti fakailoa kua tu kehe mai a lautolu i Roma.

Kavi ke he tolu e mahina he mole, ne molea 30,000 e kautau Roma ne takitaki e Cestius Gallus kua o atu ki Ierusalema ke moumou a lautolu ne totoko. Ne huhū atu mafiti e tau Roma ke he maaga ti pātakai e tau kaupā i fafo he faituga. Ka e ofo ai ha kua amanaki ni a lautolu ti liliu. Fiafia lahi e tau Iutaia ne totoko ti tutuli atu ki a lautolu. He o kehe e tau kau nei, ko e tau Kerisiano ne omaoma ke he hatakiaga ha Iesu ne fehola mai i Ierusalema ke he tau mouga mo e taha faahi he Vailele ko Ioritana.​—Mataio 24:15, 16.

He tau hake, ne liu a Roma totoko ki Iutaia, ne takitaki he Pule Kautau ko Vespasian mo e tama taane haana ko Titus. Ka e nakai leva e mate he Pule Atu Motu ko Nero he 68 V.N., ne liu a Vespasian ki Roma ke pule ti toka e tama haana ko Titus mo e kautau ne kavi 60,000 ke tau ki Iutaia.

Ia Iuni 70 V.N., ne poaki e Titus e tau kautau haana ke hahala e tau akau i Iutaia mo e fakamatila ke talaga aki e kaupā ne 7 e kilomita he loa ke pātakai a Ierusalema. He hoko ki a Sepetema, ne fitā e tau Roma he moumou mo e tugi e maaga mo e faituga ti nakai toka foki e lautolu e taha maka ki luga he taha maka, tuga ni ne talahau tuai e Iesu. (Luka 19:43, 44) Tala mai e taha fuafuaaga, “liga vahāloto he kuata mo e hafa e miliona tagata ne mamate i Ierusalema mo e magamotu ia.”

He 71 V.N., ne liu a Titus ki Italia mo e taute he tau tagata i Roma e fakafeleveiaaga lahi mahaki ki a ia. Ne o mai e tau tagata oti he maaga ke fakamailoga e taha he tau foleni lalahi he kautūaga ne taute he maaga lahi.

Ne nava e tau tagata he onoono ke he tau koloa ne moua mai he tau he ta atu ai he tau puhalatū i Roma. Fiafia lahi a lautolu ke kitia e tau toga, tau peleō lalahi ne fakatātā e tau fakatino mai he felakutaki, mo e tau koloa ne fofō mai he faituga i Ierusalema.

Ne tu hake a Titus ke hukui e matua taane haana ko Vespasian ko e pule atu motu he 79 V.N. Ka e ua e tau he mole ne mate fakalutukia a Titus. Ko e tehina haana ko Domitian ne eke mo pule mogoia ti fakatū e malokuaga ke fakamanatu aki a Titus.

He vahā nei ko e Arch of Titus ne totou teau afe e tau tagata ne o atu ki Roma ke kitekite ki ai he tau tau takitaha. Onoono falu tagata ke he malokuaga ko e matagahua kua mua atu, onoono falu ki ai ko e mena ke fakalilifu aki e pule ne mua atu ha Roma, ka e onoono falu ko e taha mena ke fakamanatu e moumouaga ha Ierusalema mo e faituga i ai.

Ka ko e tau tagata makutu he totou e Tohi Tapu kua onoono ai ke he Arch of Titus kua mua e aoga. Ko e fakamooliaga nakai vagahau ke he falanakiaga mo e hakotika he tau perofetaaga he Tohi Tapu mo e mauokafua ai kua omoomoi he agaaga he Atua.​—2 Peteru 1:19-21.