Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Daselɛ Kpole Mɔɔ Kile Kɛ Ngapezo Bie Le Nɔhalɛ La

Daselɛ Kpole Mɔɔ Kile Kɛ Ngapezo Bie Le Nɔhalɛ La

WƆ ROME MƆƆ WƆ ITALY LA, KONIMLILƐ NGAKYEDEƐ BIE GYI ƐKƐ MƆƆ MENLI MƆƆ VI EWIADE ANU ƐLEKA BIALA LA KƆNEA A. NGAKYEDEƐ ƐHYE DI WULOMU AMƐNLADO TITUS ENI.

Titus Ngakyedeɛ ne agyakɛ mgbole nwiɔ ne kakye yɛ tetedwɛkɛ bie mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ la. Menli dɔɔnwo ɛnze ye ɛdeɛ, noko Titus ngakyedeɛ ne di daselɛ kpole kɛ Baebolo ngapezo le nɔhalɛ​—ɔdi Baebolo ngapezo titili bie anwo daselɛ mɔɔ ɔndendɛ a.

SUAKPOLE BIE FƆLƐBUALƐ

Wɔ ɛvoya mɔɔ limoa Y.M. ye mɔlebɛbo, ɛnee Wulomu Belemgbunlimaanle ne tende fa Britain yɛɛ Gaul (mɔɔ kɛkala bɛfɛlɛ ye France la) ɔkɔdwu Egypt, na ɛnee menli mɔɔ wɔ Belemgbunlimaanle ne anu la di boɛ yɛɛ ɛnee bɛlɛ anzodwolɛ. Noko ɛnee Dwudiya maanzinli ne mɔɔ ɛde ɔ nwo la ɛmmaa Wulomu anwo ɛndɔ ye fee.

Encyclopedia of Ancient Rome ne ka kɛ: “Ɛnee ɛleka bie mɔ, titili menli mɔɔ wɔ Dwudiya la anye kyi Wulomu tumililɛ ne yɛɛ ɛnee Wulomuma ne noko ɛngulo bɛ edwɛkɛ fee. Saa ɛnee Dwuuma ne kakye kɛ nyɛvolɛ mɔɔ ɛmbu bɛ amaamuo ne la ɛlɛnea bɛ nwo zo a, ɛnee debie ɛlɛyɛ bɛ, yemɔti ɛnee Wulomuma ne noko ɛmmaa bɛ nwo adenle fee.” Dwuuma dɔɔnwo dele nganeɛ kɛ dievolɛ bie bara na yealie bɛ yeavi Wulomuma asa nu na Yizilayɛma anwo adɔ bɛ bieko. Noko wɔ ɛvolɛ 33 Y.M., Gyisɛse Kelaese hanle kɛ esiane kpole bado Gyɛlusalɛm.

Gyisɛse hanle kɛ: “Mekɛ bara mɔɔ wɔ agbɔvolɛ bava mbaka mɔɔ bɛzinzi ɔ ti la abɛnra wɔ ayia na bɛamaa ɛ nwo ahyele wɔ wɔ ɛleka biala a. Bɛbazuhu ɛdawɔ nee ɛ mra bɛagua bɛ aze, na bɛnrɛgyakyi bolɛ wɔ bolɛ zo wɔ sua ɛhye azo.”​—Luku 19:43, 44.

Edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la zinle ye ɛdoavolɛ ne mɔ anwo. Ye kenle nwiɔ anzi wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛnea ɛzonlenlɛ sua ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la, bɛ nuhua ko hanle kɛ: “Kilehilevolɛ, nea! awolɛ nee azua ngɛnlɛma boni ɛne!” Nɔhalɛ nu, bɛkile kɛ awolɛ mɔɔ bɛvale bɛzile sua ne la bie tendenle bo mita 11 (futu 36), ye tɛtɛlɛ le mita 5 (futu 16) yɛɛ ye anwumahɔlɛ le mita 3 (futu 10)! Noko Gyisɛse buale kɛ: “Ninyɛne ɛhye mɔ mɔɔ bɛnwu ye kɛkala la, mekɛ bara mɔɔ bɛnrɛgyakyi bolɛ wɔ bolɛ zo mɔɔ bɛnrɛdwula ye aze a.​—Maake 13:1; Luku 21:6

Gyisɛse doale zo hanle kɛ: “Saa bɛnwu kɛ sogyama ɛbɔ ɛyia Gyɛlusalɛm a, ɛnee bɛnwu kɛ ye ɛzɛkyelɛ ɛbikye. Akee bɛmaa bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ Dwudiya la ɛbɔ ɔ bo ɛnriandi ɛhɔ awoka ne mɔ azo, bɛmaa bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ zolɛ la ɛvi ɛkɛ, na bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ namule nu la mmaba ɛkɛ.” (Luku 21:20, 21) Asoo edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la rale nu?

SUAKPOLE BIE ƐZƐKYELƐ

Ɛvolɛ abulasa ne nsa pɛle nu noko ɛnee Dwuuma anye ɛnlie Wulomu tumililɛ ne anwo. Dwuuma nyianle ɛya kpole wɔ mekɛ mɔɔ Wulomuma kpanyinli Gessius Florus mɔɔ nea Dwudiya la vale ɔ sa dole ɛzonlenlɛ sua ne ezukoa ɛlɛka ne azo wɔ ɛvolɛ 66 Y.M. la. Yeangyɛ Dwuu kovolɛma ne dule bɛ nwo fii hɔle Gyɛlusalɛm, hɔhunle Wulomu sogyama mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la na bɛhanle kɛ bɛlie bɛ nwo bɛvi Wulomu tumililɛ bo.

Kɛyɛ siane nsa anzi, Wulomu Sogyama mɔɔ bo 30,000 mɔɔ Cestius Gallus li bɛ ti la hɔle Gyɛlusalɛm kɛ bɛkahu atuadelɛma ne. Wulomu sogyama ne rale ɛzonlenlɛ sua bane ne anwo ndɛndɛ na bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛbu bane ne bɛahɔ nu. Akee awie annwu mɔɔ ɔzile a, bɛziale. Dwuuma atuadelɛma ne anye liele na bɛvoanle bɛ. Mɔɔ sogyama ne hɔle la, Kilisienema ne diele Gyisɛse kɔkɔbɔlɛ ne, bɛnriandile bɛvile Gyɛlusalɛm bɛhɔle awoka ne mɔɔ wɔ Azule Dwɔdan ne anzi lɔ la azo.​—Mateyu 24:15, 16.

Ye ɛvolɛ ko anzi, Wulomuma ne hɔle kɛ bɛkateta Dwudiya bieko. Ɛnee Sogya kpanyinli Vespasian nee ɔ ra nrenyia Titus a li bɛ ti a. Noko akee mɔɔ Amɛnlado Nero wule wɔ ɛvolɛ 68 Y.M. la, Vespasian ziale hɔle Wulomu kɛ ɔkayɛ Amɛnlado, na ɔgyakyile Dwudiyama mɔɔ ɔteta bɛ la ɔmaanle ɔ ra nrenyia Titus, mɔɔ ɛnee sogyama 60,000 boka ɔ nwo la.

Wɔ June ɛvolɛ 70 Y.M., Titus maanle ye sogyama ne pepɛle mbaka mɔɔ zuozua Dwudiya la bɛzinzinle ɔ ti na bɛvale bɛyɛle bane mɔɔ ye tendenle bayɛ kilomita 7 (mayɛle 4.5) bɛvale bɛbɛnrale Gyɛlusalɛm sua ne anwo. Ɔkadwu September la, ɛnee Wulomu sogyama ne ɛva sua ne azo ninyɛne amuala na bɛyela suakpole ne yɛɛ ɛzonlenlɛ sua ne mɔɔ bɛangyakyi bolɛ wɔ bolɛ zo kɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlimoa ɛha la. (Luku 19:43, 44) Menli mɔɔ bu mgbonda la kile kɛ, “menli mɔɔ wule wɔ Gyɛlusalɛm nee maanle gyɛne zo la bayɛ kɛyɛ apenle ɛya nwiɔ abulanlu mɔɔ kɔ mgbe foa.”

KONIMLILƐ KPOLE BIE

Wɔ ɛvolɛ 71 Y.M., Titus vale anyelielɛ ziale rale Italy na ye maanlema mɔɔ wɔ Wulomu la vale anyelielɛ yiale ye. Suakpole ne azo amra amuala yiale na bɛ nye liele kenle zɔhane dɛlale kenle biala.

Menli ne nwunle anwonyia dɔɔnwo mɔɔ bɛva bɛragua Wulomuma gua ne azo la, ɔzinle bɛ nwo. Bɛnwunle meli, konle ninyɛne nee ninyɛne gyɛne mɔɔ bɛ nee ye vi Gyɛlusalɛm rale la yɛɛ akee ɛzonlenlɛ sua ne anu ninyɛne.

Titus lile ye papa Vespasian agya kɛ amɛnlado wɔ ɛvolɛ 79 Y.M. Noko ɛvolɛ nwiɔ pɛ anzi, Titus wule arɛlevilɛ nu. Ɔ diema mɔɔ bɛfɛlɛ ye Domitian la vale ebia ne na ɔzile konimlilɛ ngakyedeɛ ɔvale ɔlile Titus eni.

NGAKYEDEƐ NE TƐBƆ ƐKƐ NE ƐNƐ

Titus Ngakyedeɛ ne mɔɔ wɔ Rome ɛnɛ la

Ɛnɛ menli apenle dɔɔnwo anye die Titus Ngakyedeɛ ɛhye anwo na ɛvolɛ biala bɛtu adenle bɛkɔ Wulomu maanle ne anu bɛkɔnea. Bie mɔ nwu Ngakyedeɛ ne kɛ adwinli gyima kɛnlɛma, bie mɔ fa kakye Wulomu belemgbunlililɛ tumi kpole ne yɛɛ bie mɔ noko fa kakye Gyɛlusalɛm nee ɛzonlenlɛ sua ne azedɔlɛ.

Noko menli mɔɔ kenga Baebolo ne kpalɛ la nwu Titus Ngakyedeɛ ne kɛ nwolɛ hyia wɔ adenle titili zo. Ɔle daselɛ kpole mɔɔ maa yɛnwu kɛ Baebolo ngapezo vi Nyamenle na ɔle pɛpɛɛpɛ yɛɛ yɛbahola yɛava yɛ nwo yɛado zo.​—2 Pita 1:19-21.