Muzewu ya Tito yi na ni sithombe nya sikhongolo si yeyedzago gupala nya gukhongolo matimuni ya Roma. Ganiolu, egi gi si tidwigo gupwanana nya muzewu yoyo ni matimu nya Bhibhiliya. Muzewu ya Tito yo fakaza lisine nya siprofeto nya Bhibhiliya.

Khu mwaga nya Wu 30 Matshigoni Yathu, Mufumo wa Roma wu di gu khugeya Grã-Bretanha ni Gália (muhuno a gu França) kala Egipto. Wu diri mufumo wu nga ba wu andra ngudzu wu bwe wuri ni gurula. Ganiolu, provhinsya ya hwindzwanyana ga Judheya yi di gu khaleya gu vangeya sigaradzo Roma.

Encyclopedia of Ancient Rome yari khiyo: “Vbakari nya mighanga yi nga ba yi fumedwa khu Roma, mughanga wa Judheya khuwo wu nga ba wu si nyenya ngudzu gu fumedwa khu Roma. Vajudha va di gu garadzega ngudzu khu gu fumedwa khu vathu nya mambe mayigo, ava va nga ba va si khathali khu mavbanyelo ni mitumbunugo yawe. Khu kharato, Varoma va di wona Vajudha kha nga vathu va nga ba va yede gu tsayiswa.” Vajudha nya vangi va di gu khodwa gu khavo gu di hadzi emiswa muthangeyi nyo khaguri nya politika nga hadzi tutumisa Varoma a bwe a bweledzeya Vaisrayeli wuzundzo va nga ba vari nawo khu gale. Ganiolu, khu 33 teponi yathu, Jesu a ganede gu khuye Jerusalema a di hadzi fuviswa.

Jesu a di khuye: “Ma na vboha matshigu u na gu randredwago khu valala vago, va gu randrela khu maphuvbo yatshavbo. Va na gu tshigira mafuni, uwe ni sanana sago, kha va na tshiya giwindri vbatshani nya giwindri gikwawe, kholu u ngamba liti litshigu u nga holedwago khilo!” — Luka 19:43, 44.

Khu lisine malito ya Jesu ma dzuwungide mihungo ya vapizane vaye. Hwane nya matshigu mavili, moyo wawe na gu khedza tempele ya Jerusalema, a di khuye: “Muhevbudzi, nga wona wukhongolo nya siwindri sesi nya dzinyumba ni wumburi nya mavbahelo yakone!” Siwindri nyo khaguri nya tempele si di gu vbindra 11 dzimetro khu gulapha, 5 dzimetro khu gugula ni 3 dzimetro khu gukhugega! Ganiolu, Jesu a di va hlamula, khuye: “Li nguta litshigu si na pfhungumudwago satshavbo sesi mu si wonago, nyamba tshala ni giwindri gimwegyo vbatshani nya giwindri gikwawe.” — Marko 13:1; Luka 21:6.

Jesu a di vbedza a engedza, khuye: “Mwa gu wona Jerusalema na gu randredwe khu dzinyimbi, dzitini nya gukhenu gu vbohide gumbemba gwaye. Gikhati gyogyo, avo va na gu bani va romo Judheya va na thavele sigomoni; avo va na gu bani va romo dhoropani va na duge vbavbandze, navo va na gu bani va romo mahangeni va na wuyi dhoropani.” (Luka 21:20, 21) Ina malito ya Jesu ma tadzisegide kamo?

Hwane nya 33 myaga, Vajudha va di gu simama gu si nyenya gu fumedwa khu mufumo wa Roma. Ganiolu,  khu 66 Matshigoni Yathu, tepo muthangeyi nya Muroma, Géssio Floro, a nga beya omu tempele a dzega dzithomba nya guage, Vajudha va di viya khu gu zangari. Nya mba hweya, masotshwa nya Vajudha va di beya Jerusalema ma songa masotshwa nya Varoma ma nga ba ma ghadha lidhoropa la Jerusalema. Khavbovbo, va dzi embeya gu khavo va tshulegide ga mufumo wa Roma.

Hwane nya gu ba gu vbindride gipimo nya migima miraru, gu dita masotshwa nya Varoma nyo vbindre 30 000, na ma thangedwa khu Sestiyu Galo, gasi gu ya fuvisa Vajudha vovo nya mba engisa. Khu guvbiredza Varoma va di beya dhoropani va khungumula muru wa vbavbandze nya tempele. Ganiolu khu sighelo si gu mba tidwa khu muthu, va di khuga va dzi hongoleya, vawugeyi nya Vajudha va pheya gu tsaka va bwe va va landra. Kha nga olu masotshwa ya Roma ni aya nya Vajudha ma nga ba ma dugide khu dhoropani, Makristo ma nga engisa gileletelo gya Jesu ma di duga khu Jerusalema ma tutumeya sigomoni ni tshatugo ga Joridhani. — Matewu 24:15, 16.

Ga mwaga wu nga landreya, Varoma va di gi wusa gambe va dzi dongiseya gu ya dwana ni Judheya, na va thangedwa khu Vhespaziyano ni gyanana gyaye Tito. Ganiolu, neti Pfhumu Nero a ngafa khu 68 Teponi Yathu, Vhespaziyano a di tshiya gyanana gyaye Tito ni masotshwa yatshavbo nya mangimangi ma nga ba mari gipimo nya 60 000 Judheya a bweleya Roma gasi a ya pheya gu fuma.

Khu Junho nya mwaga nya 70 Matshigoni Yathu, Tito a di ruma masotshwa yaye gu piya misimbo yatshavbo yi nga ba yiri vbavbandze nya lidhoropa, va vbaha khiyo libhiyo nya 7 dzikilometro. Libhiyo lolo li di hadzi khala nya misimbo nyo vatwe vbatshani yi khala pota. Khu Setembro nya mwaga wowo kamo, Varoma va di phanga va bwe va vbisa lidhoropa la Jerusalema ni tempele yakona, va si khungumuleya gu si tshali ne giwindri vbatshani nya gimbe kha nga si nga ba si profetidwe. (Luka 19:43, 44) Go dundrugedwa gu pwani “gu fude tanga nya 500 000 vathu Jerusalema ni tigoni gwatshavbo ga Judheya.”

Khu 71 Matshiguni Yathu, Tito a di bweleya Itália a ya hakhwa khu gutsaka nya gukhongolo ngudzu khu vavbanyi va Roma. Lidhoropa latshavbo li di kulungeya gupala nya gukhungolo nya gu gima va di si gu woni dhoropani gwawe.

Sitshungu si di tsaka ngudzu khu gu wona dzithomba nya dzingi na dzi gu vbindra mudziruwani dza Roma. Va di gu tsaka khu gu wona dzingalava, dzimovha nya dzingingi nya gu dwane khidzo dzinyimbi, ni silo va nga ba va phangide omu nya tempele ya Jerusalema.

Khavbovbo Tito a di tshikedza papayi waye kha nga pfhumu khu 79 Matshiguni Yathu. Ganiolu, hwane nya myaga mivili basi, Tito a difa khavba ni avba. Khavbovbo, ndriyaye, Dominiciano, a di mu tshikedza. Gasi gu khuza Tito kholu a nga pala, Dominiciano a di vbahisa arka nya gupale.

Muhuno, mwaga ni mwaga Muzewu ya Tito yi ngu hlamadzisa vathu nya vangi va endreyago Roma. Vambe vakona vo wona Muzewu ya Tito kha nga nyumba nyo hlamadzise, vambe va yi wona kha nga giyeyedzo nya tshivba nya mufumo wa Roma, vambe navo vari khavo gidundrugiso nya gufuviswe ga Jerusalema ni tempele yakona.

Ambari ulolo, ava va hevbulago Bhibhiliya khu wukheta vo wona Muzewu ya Tito na yi gu tshamuseya silo nya sikhongolo ngudzu. Yo ninga wufakazi nya tshivba wu tiyisago lisine ni gutumbega nya siprofeto nya Bhibhiliya yi bwe yi yeyedza gu khiyo siprofeto soso si pimisidwe khu Nungungulu. — 2 Pedro 1:19-21.