Skip to content

Skip to table of contents

Citondezyo Icipa Bumboni Kujatikizya Mbobuluzi Businsimi

Citondezyo Icipa Bumboni Kujatikizya Mbobuluzi Businsimi

KU ROME, MUCISI CA ITALY, KULI CIBUMBWA CITONDEZYA KUZUNDA ICIKWELELEZYA BANTU BANJI NYIKA YOONSE MBWIIZULWA. CIBUMBWA EECI CILEMEKA MWEENDELEZI UMWI IWAKALI KUYANDWA KAPATI KU ROME UUTEGWA TITUS.

Cibumbwa ca Titus cijisi zyakuzekaula zyobilo zipati izitondezya cintu cizyibidwe kapati icakacitika kaindi. Pele kaambo katazyibidwe kapati nkakuti, cibumbwa eeci kuli mbociswaangene a Bbaibbele. Cibumbwa ca Titus cipa bumboni bugambya kapati kujatikizya mbobuluzi businsimi bwamu Bbaibbele.

MUNZI IWAKASINGANIZYIGWA

Kumatalikilo aamwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., Bulelo bwa Roma bwakali kweendelezya kutalikila ku Britain, ku Gaul (lino ku France) mane kusikila ku Egypt, alimwi cooko eeci cakali muluumuno lutaambiki alimwi cakalivwubide kapati. Pele kuli busena bumwi mbobatakali kuyanda naaceya bana Roma, nkokuti cooko ca Judaya.

Bbuku litegwa Encyclopedia of Ancient Rome lyaamba kuti: “Masyoonto masena aakali kweendelezyegwa abana Roma alo aakasulaikidwe kapati mbuli cooko ca Judaya. Ba Juda tiibakali kuyanda kweendelezyegwa abamuzwakule balo ibatakali kubikkila maano kuzilengwa zyabo, alimwi akaambo kankazi zyabo, eeci cakapa kuti bana Roma batalike kubapenzya akubadyaaminina citaambiki.” Ba Juda bakali kulangila kuba amweendelezi iwakali kuyoobavwuna kubana Roma balo mbobatakali kuyanda mpoonya akubukulusya cisi ca Israyeli kweelana ambocakabede kaindi. Pele mu 33 C.E., Jesu wakaambilizya kuti Jerusalemu wakali kulangilwa kunyonyoonwa.

Jesu wakaamba kuti: “Mazuba ayookusikila basinkondonyoko nobayookuyakila lubaya lwazisamu zibosya kukuzinguluka alimwi bayookubikka akati akukusinkila kumabazu oonse. Bayookuumputila ansi yebo abana bako bali mulinduwe, alimwi tabakasiyi bbwe atala aabbwenyina mulinduwe.”Luka 19:43, 44.

Tacidoonekwi kuti majwi aa Jesu akabagambya kapati basikwiiya bakwe. Nokwakainda mazuba obilo, kabalanga tempele lya Jerusalemu, umwi akati kabo wakakankamuka kuti: “Omwiiyi, langa! Kubota mabwe aaya amayake aaya!” Masimpe, mabwe aamwi aakabelesyedwe kuyaka tempele kwaambwa kuti akali kulampa mamita aali 11 mubulamfwu, mamita aali 5 mubwamba mpoonya amamita otatwe kuya mujulu! Pele Jesu wakaingula kuti: “Kujatikizya zintu eezyi nzyomubwene, imazuba ayoosika eelyo nokutakabi bbwe liyoocaala aano atala aabbwenyina kakunyina kukolomonwa.”Marko 13:1; Luka 21:6.

Jesu wakazumanana akubaambila kuti: “Mwaakubona Jerusalemu kazingulukidwe ampi, amukazyibe kuti kunyonyoonwa kwakwe kwaswena afwaafwi. Mpoonya aabo bali mu Judaya bakatalike kutijila kumalundu, aabo ibali mumunzi mwini abakazwe, abaabo bali muminzi iili anze aamunzi batakanjili mulinguwo.” (Luka 21:20, 21) Sena majwi aa Jesu akazuzikizyigwa ncobeni?

KUNYONYOONWA KWAMUNZI

Kakwiindide myaka iili 33, ba Juda bakacilicimidwe kuba mujoko lyabana Roma. Pele mu 66 C.E. ciindi mweendelezi muna Roma iwakali kulanganya cooko ca Judaya wazina lya Gessius Florus, naakabweza mali mucibikkilo camali mutempele kabalangilila, eeci cakabacima ba Juda cakuti tiibakacili kukonzya kuumuna buyo. Tiilyakalampa, basikalumamba ba Juda bakalibunga-bunga mumunzi wa Jerusalemu, mpoonya bakajaya basikalumamba bana Roma ibakali kukkala mucooko ca Judaya, kumane bakaambilizya kuti lino baanguluka kuzwa kubana Roma.

Nokwakainda myezi iibalilwa kuli yotatwe, basikalumamba bana Roma ibainda ku 30,000 kabasololelwa a Cestius Gallus, bakaboola ku Jerusalemu kutegwa bamane buzangi bwakaliko. Cakufwambaana bana Roma bakanjila mumunzi akunyonyoona bwaanda bwatempele. Mpoonya kakunyina akaambo kalimvwisya, bakapiluka kwabo. Ba Juda ibakazangide bakakkomana kapati kumane bakatalika kubatandaanya. Mbwaanga basikalumamba bana Roma alimwi aba Juda bazangi bakazwa mumunzi, Banakristo ibakatobela kucenjezya kwa Jesu bakazwa mu Jerusalemu akutijila kumalundu ikuzabuka Mulonga wa Jordano.—Matayo 24:15, 16.

Mwaka iwakatobela, bana Roma bakalibambila alimwi kutegwa balwane cooko ca Judaya, kabasololelwa a Mupati wabasikalumamba wazina lya Vespasian amwanaakwe, Titus. Nokuba boobo, mbwaakafwida buyo Mweendelezi wazina lya Nero mu 68 C.E., Vespasian wakapiluka ku Rome kutegwa akabe Mweendelezi, mpoonya wakasiila mwanaakwe Titus imulimo wakulibambila kulwana cooko ca Judaya kajisi abasikalumamba ibabalilwa ku 60,000.

Mu June 70 C.E., Titus wakalailila basikalumamba bakwe kugonka zisamu izyakali musyokwe mucooko ca Judaya, zyalo izyakabelesyegwa kuyaka lubaya lwazisamu zibosya ibwakali kulampa makkilomita aali 7 kuzinguluka Jerusalemu. Kuzikusika mu September, bana Roma bakabba zintu alimwi akuumpa munzi mpoonya akumwaya tempele kutasiya bbwe atala aabbwenyina, mbubonya mbuli Jesu mbwaakaambide. (Luka 19:43, 44) Kweelana abuvwuntauzi bumwi ibwakacitwa, “bantu babalilwa akati ka 250,000 kusikila ku 500,000 bakafwa mu Jerusalemu mpoonya abantu bamwi ibakali mumunzi.”

KUSEKELELA KUZUNDA KWA MWEENDELEZI

Mu 71 .C.E., Titus wakapiluka ku Italy alimwi bakamutambula camaanza obilo basicisi bana Roma. Mucisi coonse bakatalika kusekelela akaambo kakuzunda ooku kupati kwatakalinacitikide mudolopo.

Makamu aabantu akagambwa kapati ciindi naakali kweebelela lubono lunji ilwakali mumigwagwa yamu Rome. Bakali kweebelela zintu izyakasaalwa mbuli mato, ŋola naa zikkocci zipati izyakazekawidwe zifwanikiso zyankondo, alimwi azintu izyakabbigwa mutempele lyaku Jerusalemu.

Titus wakaba simulyazina wabausyi, nkokuti ba Vespasian akuba mweendelezi mu 79 C.E. Pele nokwakainda buyo myaka yobilo, Titus wakafwa cakutayeeyelwa. Mpoonya Domitian mwanookwabo wakaba mweendelezi, alimwi kakunyina akusowa ciindi wakayaka cibumbwa citondezya kuzunda ikulemeka Titus.

BANTU MBOBACIBONA CIBUMBWA MAZUBA AANO

Mbocilibonya cibumbwa ca Titus mazuba aano ku Rome

Mazuba aano, cibumbwa ca Titus balacikkomanina kapati bantu banji ibaboola ku Rome mwaka amwaka kuzooswaya. Cibumbwa eeci bamwi bacibona kuti ncintu cakuzekaula cilibedelede, bamwi bacibona kuti ncitondezyo canguzu zya Bulelo bwa Roma, mpoonya bamwi bacibona kuti nciibalusyo cakuzundwa kwa Jerusalemu atempele lyawo.

Nokuba boobo, basikubala Bbaibbele ibabikkila maano babona kuti cibumbwa ca Titus citondezya cintu cimwi ciyandika kapati. Cibumbwa eeci cipa bumboni ibusinizya mbobuluzi businsimi bwamu Bbaibbele alimwi akuti bwakasololelwa a Leza.—2 Petro 1:19-21.