Skip to content

Skip to table of contents

Bumboni Butondeezya Kuti Businsimi bwamuBbayibbele Mbwachoonzyo

Bumboni Butondeezya Kuti Businsimi bwamuBbayibbele Mbwachoonzyo

KUDOLOPO LILI KUITALY LITEGWA ROMA, KULI BWAANDA BWEEMUZIGWA ABANTU BASWAYA KUBUSENA OOBU. BWAANDA OOBU BULEMEKA MWEENDELEZI WAKUROMA UUTEGWA TITUS.

Bwaanda bwaTitus buli azifanikisyo zibili zitondeezya chimwi chintu chakachitika chiindi. Nikuba boobu, bantu biingi tabazi pe kuti bwaanda oobu buleendelana abusinsimi buli muBbayibbele. Bwaanda bwaTitus butondeezya kuti businsimi buli muBbayibbele mbwachoonzyo.

MUUNZI WAKALI KUYOONYONYOONWA

Mumwaanda wamunyaka wakusaanguna C.E., Bweendelezi bwakuRoma bwakali kweendelezya kuzwa kuBritain akuGaul lino yiitwa kuti France kusikila kuEgypt alubo bantu bakali aluumuno. Pesi bantu bakali kukkala kuJudaya teebakali kuyanda pe kweendelezegwa amaRoma.

Bbuku litegwa Encyclopedia of Ancient Rome lyakaamba kuti: “Masena akatali kuyanda kweendelezegwa amaRoma mbuuli bantu bakali kukkala kuJudaya akali mache. MaJuda teebakali kuyanda kweendelezegwa abamuzwakule nkaambo teebakali kubikkila maanu kuziyanza zyabo alubo maRoma bakali kubona maJuda mbuuli bantu bataswiilili. MaJuda bakali kulangilila kuti Mesiya wakali kuzoobaangununa kubudyaamizi bwamaRoma akuti bakali kuzooba aluumuno. Pesi mu33 C.E., Jesu wakaamba kuti muunzi waJerusalemu wakali kuzoonyonyoonwa.

Jesu wakaamba kuti: “Nkaambo ciindi ciyookusikila, awo basinkondonyoko ncobayookuyakila bwaanda, bakuzingane, bakusinkile kumabazu oonse, bakumwaile ansi antoomwe abana bako abali mulinduwe, tabakooyoosia kulinduwe ibbwe neliba lyomwe.”Luka 19:43, 44.

Majwi ngakaamba Jesu kweelede akabakataazya basikwiiya bakwe. Nikwakiinda mazuba aabili, nibakabona tempele lyakali kuJerusalemu umwi wabo wakati: “Mufundisi, langa! Ayoosya mabwe aya amayake aya!” Nisimpe, amwi mabwe aakali aatempele akali mamita aali 11 bulamfu, mamita aali 5 kubwaamba amamita aatatu kuya kujulu. Jesu wakabasandula kuti: “Azeezi nzomweebela, kuyoosika ciindi ncokutakooyoosiigwa awa ibbwe atala abbwe ilitakooyoowisigwa ansi.”Marko 13:1; Luka 21:6.

Jesu wakayungizya kuti: “Pele wabona kuti Jerusalemu wazinganwa mukati kempi, amukazibe kuti kusaalwa kwawo kuli afwaafwi. Ndilyonya abo abali mu-Judaya abacijile mumalundu, abali mukati kawo abazwe, abali kumyuunda batanjili mumunzi.” (Luka 21:20, 21) Majwi akaambwa aJesu akazuzikizigwa na?

KUNYONYOONWA KWAMUUNZI

Nikwakiinda minyaka iili 33, bantu bakali kukkala kuJudaya teebakachili kuyanda pe kweendelezegwa amaRoma. Pesi mu66 C.E., walupati-pati wamaRoma wakali kulangania chisi chaJudaya uutegwa Gessius Florus, wakabweza lubono lwakali mutempele lisalala, eezi zyakapa kuti maJuda bayindilile kunyema. Kuzwa waawo, maJuda bakayoboloka kuzoolwana basilumamba bakuRoma bakali kulinda muunzi waJudaya alubo bakatalika kulyeendelezya.

Nikwakiinda myeezi iitatu, basilumamba bakuRoma bali 30 000 kabazulwidwa aCestius Gallus, bakiinka kuJerusalemu kuti bakanyonyoone maJuda bakali kupapila. MaRoma bakanjila mumuunzi akunyung’a-nyung’a bwaanda bwakazyungulukide tempele. Chakutayeeyela bakaleka kulwana muunzi. MaJuda bakali kupapila bakabotelwa alubo bakaandila maRoma. Chiindi basilumamba bachiJuda abachiRoma nibakali kulwana, maKristu bakaswiilila nchenjezyo yaJesu kwiinda mukuzwa mumuunzi waJerusalemu akuyookkala muzilundu zyakali mutala aMulonga waJordani.—Matayo 24:15, 16.

Mumunyaka wakatobela, maRoma bakasika lubo kuti bazoolwane amaJuda, kabazulwidwa amweendelezi uutegwa Vespasian amwanaakwe Titus. Pesi Mwaami Nero naakafwa mu68 C.E., Vespasian wakabweeda kuRoma kuti akabweze chuuno chabwaami alubo wakasiya mwanaakwe abasilumamba bali 60 000 kuti balwane amaJuda.

MuJune 70 C.E., Titus wakalayilila basilumamba bakwe kuti bagonke zisamu nzibakali kuyoobelesya kuyaka lubaya luzyunguluka miduli yaJerusalemu, lwakali kulampa makkilomita aali 7. Mumweezi waSeptember, maRoma bakali bawunyonyoona kale muunzi waJerusalemu atempele lyawo zyakuti takwe bbwe lyakasyaala kalikkede ajulu abbwenyina, mbuuli mbakaambide Jesu. (Luka 19:43, 44) Kweendelana aamwi makani, kuyeeyelwa kuti nkondo eeyi yakajaya bantu “bamuJerusalemu bali 250 000 kusika ku500 000 akunyonyoona muunzi.”

BWEENDELEZI BWAKAZUNDA

Mu71 C.E., Titus wakabweeda kuRoma nkwaakakutambulwa amaanza aabili. Bantu boonse mumuunzi bakasekelela kuzunda ooku kupati.

Bantu bakagamba loko nibakali kubona lubono lwakabikkidwe mumigwagwa yakuRoma. Bakabotelwa loko kubona maato ngibakabweza nibakazunda, zifanikisyo zitondeezya mbubakazunda alubono ndubakatola mutempele lyakuJerusalemu.

Titus nguwe wakabweza chuuno chawisi Vespasian mu79 C.E. Nikwakiinda minyaka iibili, Titus wakafwa. Mukulanaakwe Domitian wakabweza chuuno chabwaami alubo wakayaka bwaanda bulemeka Titus.

MBUBABUBONA BWAANDA MAZUBAANO

Chifanikisyo chitondeezya Bwaanda bwaTitus buli kuRoma

Mazubaano, bantu baswaya kudolopo lyaRoma balabweemuzya bwaanda bwaTitus. Bamwi bayeeya kuti bwaanda oobu butondeezya luzibo lwakuyaka, bamwi baamba kuti butondeezya nguzu zyamweendelezi wakuRoma alubo bamwi baamba kuti butondeezya kuzundwa kwakachitwa muunzi waJerusalemu atempele lyawo.

Nikuba boobo, bantu babala Bbayibbele babona bwaanda bwaTitus mbuuli chitondeezyo chachimwi chintu chiyandikana. Mbumboni butondeezya kuti businsimi buli muBbayibbele bulasyomeka, mbwachoonzyo akuti buzwa kuli Leza.—2 Petro 1:19-21.