A Muzewu wa Titusi wu na ni zvithombe zva hombe zvo kehliwa zvi kombako kuhlula ka hombe matin’wini ya vaRoma. Hambulezvo, leci ci nga tiviwiko khwatsi kuzwanana ka muzewu lowo ni matimu ya Bhibhiliya. A Muzewu wa Titusi wu kustumunya a lisine la zviphrofeto zva Bhibhiliya.

Hi lembe ga 30 Nguveni ya Kristu, a Mufumo wa Roma wu wa sukela Gra-Bretanya ni Gália (nyamutlha ku nga França) kala Gibhite. Wu wa hi mufumo wu nga vhuvhuma wu tlhela wu hi ni kurula. Kanilezvi a provhinsya ya le kulenyana ya Judhiya yi wa tshamela ku vanga zvikarato ka Roma.

A Encyclopedia of Ancient Rome yi ngalo: “Cikari ka miganga yi nga fumiwa hi vaRoma, lowu wa Judhiya hi wona wu nga zvi venga nguvhu kuva hasi ka mufumo wa Roma. A vaJudha va wa karateka nguvhu hi ku fumelwa hi vanhu va matiko man’wani, lava va nga kala va nga khatali hi mahanyela ni ntumbuluko wabye. Hikwalaho a vaRoma va wa wona vaJudha kota vanhu va nga fanele ku tsayisiwa.” A vaJudha vo tala va wa kholwa lezvaku ku tava ni mesiya wo kari wa politika a nga wa ta hlongola vaRoma a tlhela a tlhelisela vaIzrayeli a wudzundzo legi va nga hi nago kale. Kanilezvi hi 33 Nguveni ya Kristu, Jesu i wulile lezvaku a Jerusalema i wa ta lovisiwa.

Jesu i te: ‘A masiku ma tata hehla ka wena, laha a valala va wena va ta nga ku bhiyela, va ku randzela, va ku vhalela matlhelweni wontlhe. Va ta ku hahlula uku putsu, zvin’we ni vana va wena lava va nga cikari ka wena; ku nga ta siyiwa cikari ka wena a ribye gin’we hehla ka gin’wani.’ — Luka 19:43, 44.

Hi lisine a magezu ya Jesu ma karatile vapizani vakwe. Andzhako ka masiku mambiri, a mun’we wabye i cuwukile tempeli ya Jerusalema, aku: ‘Mugondzisi, hi ngabye [“hi nga wona”, Tradução do Novo Mundo] a sasekela ga maribye lawa ni maakela ya tiyindlu ta kona!’ Hi lisine, ku wa wuliwa lezvaku a maribye yokari ya tempeli ma wa hundza 11 wa timetro hi ku leha, 5 wa timetro hi ku anama, ni 3 wa timetro hi ku tlakula! Hambulezvo, Jesu i no va hlamula aku: ‘Xungetano hi lezvi mu zvi wonako, a masiku ma tata lawa ku to kala ku nga siyiwi laha ni ribye gin’we hehla ka gin’wani, legi gi ta nga kala ku khungumulwa.’ — Marku 13:1; Luka 21:6.

Jesu i noya mahlweni aku: ‘Loku mu wona Jerusalema na gi randzelwe hi tiyimpi, pimani lezvaku a kuhangalaka ka gona ku le kusuhani. Hi cikhati leco lava va nga le Judhiya, a va chavele zvitsungeni; ni lava va nga lomo mutini a va hume; ni lava va nga lahandle, ngha va nga engheni ka wona.’ (Luka 21:20, 21) Xana a magezu ya Jesu ma tatisekile?

Andzhako ka 33 wa malembe, a vaJudha va wa ha simama ku zvi venga kuva hasi ka mufumo wa Roma. Kanilezvi hi 66 Nguveni ya Kristu a cikhati leci a nduna ya muRoma, Géssio Floro, a nga nghena lomu tempeleni a teka titshomba to basa, a vaJudha va no vila hi kukwata. Zvalezvo, a masochwa ya vaJudha ma no nghena Jerusalema ma daya masochwa ya vaRoma lawa ma nga gadha a dhoropa ga Jerusalema. Hi ndlela leyo, va ti wula lezvaku va tlhatlhekile ka mufumo wa Roma.

 Loku ku hundzile kwalomo ka tihweti tinharu, ku nota masochwa ya vaRoma yo hundza 30 000, na ma rangelwa hi Sestiyu Galu kasi ku ta lovisa vaJudha lavo vo kala ku ingisa. Hi kuhatlisa a vaRoma va no nghena lomu dhoropeni va hahlula a muru wa tlhelo ga seno handle ka tempeli. Kanilezvi hi zvigelo zvi nga tivekiko va no ti fambela, a vahluwuki va vaJudha va sangula ku tsakelela va tlhela va va landza. Kota lezvi a masochwa ya vaRoma ni ya vaJudha ma nga humele lomu dhoropeni, a maKristu lawa ma nga ingisa cileletelo ca Jesu ma no huma Jerusalema ma tsutsumela zvitsungeni le tlhatuko wa Jordhani. — Matewu 24:15, 16.

Ka lembe gi nga landzela, a vaRoma va no tlhela va hloma yimpi kasi ku vhukela Judhiya, na va rangelwa hi Vhespaziyano ni n’wana wakwe Titusi. Hambulezvo, zvalezvo Hosi Nero a ngafa hi 68 Nguveni ya Kristu, Vhespaziyano i no siya n’wana wakwe Titusi ni butho gontlhe ga masochwa ma nga chikela kwalomo ka 60 000 le Judhiya a tlhela Roma kasi a ya fuma.

Hi Junho wa lembe ga 70 Nguveni ya Kristu, Titusi i no laya masochwa yakwe lezvaku ma tsema tisinya tontlhe ti nga hi le handle ka dhoropa, va aka hi tona libhiyo ya 7 wa tikilometro. A libhiyo leyo yi wa hi ya tisinya ti vatlilweko le hehla ti maha mitlonga. Hi Setembro wa lembe galego, a vaRoma va no phanga va tlhela va hisa dhoropa ga Jerusalema ni tempeli ya kona, va zvi khungumulela ku nga ha sali ribye hehla ka gin’wani kota lezvi Jesu a nga phrofetile. (Luka 19:43, 44) Ku alakanyelwa lezvaku “ku file cipimo ca 500 000 wa vanhu lomu Jerusalema ni tikweni gontlhe ga Judhiya”.

Hi 71 Nguveni ya Kristu, Titusi i no tlhela Italya a ya amukelwa hi kutsaka ka hombe nguvhu hi vahanyi vontlhe va Roma. A vanhu vontlhe va Roma va no tlhangana va tsakela kuhlula loko hi ndlela ya ku cima va wa nga se zvi maha le Roma.

A citshungu ci tsakile nguvhu a cikhati ci nga wona zvontlhe lezvi va nga phangile na zvi kombisiwa lomu maruweni ya le Roma. Ci wa tsaka hi ku wona zvithombe zvi nga komba zvitimela zva lomu matini zvi nga phangilwe, zvithombe zva tiyimpi, ni zvilo zvi nga tekiwa tempeleni ya Jerusalema hi vaRoma.

Titusi i vhaletile papayi wakwe Vhespaziyano kota hosi hi 79 Nguveni ya Kristu. Kanilezvi andzhako ka malembe mambiri basi, i nofa hi citshuketi. A makabye wakwe Dhomisiyano i no teka citshamu cakwe ca wuhosi. Zvalezvo a nga sangula ku fuma, i no aka muzewu wa kuhlula wu dzundzako Titusi.

Inyamutlha, lembe ni lembe a Muzewu wa Titusi wu hlamalisa vanhu votala va endzelako Roma. A vokari va wona a Muzewu wa Titusi kota muako wo hlamalisa, a van’wani va wu wona kota cifananiso ca ntamu wa mufumo wa Roma, ni van’wani va li cialakanyiso ca kulovisiwa ka Jerusalema ni tempeli ya kona.

Hambulezvo, lava va gondzako Bhibhiliya hi wukheta va wona a Muzewu wa Titusi na wu tlhamusela zvilo zva hombe nguvhu. Wu nyika wukustumunyu ga ntamu gi tiyisako lisine ni kutsumbeka ka zviphrofeto zva Bhibhiliya wu tlhela wu komba ku a zviphrofeto lezvo zvi pimisilwe hi Nungungulu. — 2 Pedro 1:19-21.