Muyaku wa Tito wu tiyisekisa wurunguli la swiyendlakalu leswi dumeke swinene. Hambileswi vanyingi vangaswi tiviki, ku ni kuyela kohlamalisa axikarhi ka muyaku lowu ni Bibele — Muyaku wa Tito wu nyikela wumboni lelitiyeke leli tiyisekisaka swiprofeto swa le Bibeleni.

Kolomu ka 1 kuya ka 25 E.C., Mfumu wa le Roma wu hlule matiku ya Gra-Bretanya ni Gaul (swoswi kunga França) kuya fika Egipta. Ka tindhawu leti, mfumu wa Roma wu tikhorise hi lifuwu ni ku tshamiseka. Kambe doropa la Yudeya, ali karhata ngopfu swinene mfumu wa Roma.

Buku leli vulavulaka hi Roma wa khale leli vitiwaka Encyclopedia of Ancient Rome li te: “Madoropa yo fana ni ya Yudeya, lawa ama karhata ngopfu swinene mfumu wa le Roma, amali matsongo swinene. Vayuda ava tinyenya tindhuna ta Varoma leti atinga khatali hi mindhavuku ya vona naswona Varoma ava vahlupha hi leswi ava ni nkanu.” Vayuda votala ava tshemba leswaku akutava ni mukongomisi lweyi a atavaponisa atlhela a hlongola Varoma, ivi va tlhela va tifuma hilaha aswi li ha kona na vangase hluliwa hi Varoma. Kambe hi  33 E.C., Yesu Kreste a hlaye leswaku Yerusalema a atahlangavetana ni khombo.

Yesu a te: “Hakunene nkarhi wata, lowu valala va wena vangatayaka rithangu, vakurhendzela ha rona, vakupfalela matlhelo hinkwawu. Vatakuhahlula, vahelisa ni lava vayakeke ka wena; kutani valala vangakala vangatshiki ribze henhla ka ribze laha ka wena”. — Luka 19:43, 44.

Maritu ya Yesu ama twisisiwanga hi vadjondzisiwa va yena. Endzhaku ka 2 wa masiku, loko vali karhi va hlalela tempele ya Yerusalema, mun’we wa vona a te: “Mudjondzisi, languta kukula ni kuhlamalisa ka maribze lawa ni ka svilawu leswi!” Hakunene ama hlamalisa! Aku vuliwa leswaku maribye man’wana ama lehi kutlula 11 m, mayanama 5 m ni kutlakuka hi mpimu wa 3 m! Hambileswo, Yesu a hlamule a ku: “Loko svili lesvi misvivonaka, kutata masiku lawa kungatakala kungahasali ribze henhla ka ribze rin’wana; hinkwawu matahirimuxiwa.” — Marka 13:1; Luka 21:6.

Yesu a yengetele a ku: “Kutaku loko mivona doropa ra Yerusalema rirhendzeliwile hi mab’uthu ya valala, tivani leswaku kuhahluliwa ka rona kule kusuhi. Hi nkarhi wolowo, lava vanga Yudeya, avatsutsumele tintshaveni; lava vanga doropeni, avahume ka rona; kutani lava vanga handle ka doropa, vangatshuki vanghena ka rona.” (Luka 21:20, 21) Xana maritu ya Yesu mahetisekile?

Kuhundze 33 wa malembe na Yudeya ahali hansi ka wulawuli la Varoma. Vayuda se ava karhalile hi xiyimu lexi. Kutani hi 66 E.C., loko ndhuna ya Roma leyi ayi langutela doropa la Yudeya, Géssio Floro, yi teke swilo swa lisima ngopfu leswi aswi li tempeleni, Vayuda va kuxandzuka va hlundzuke swinene. Hi kuhantlisa, masonchwa ya vona ma nghene tempeleni, ma dlaya masonchwa ya Varoma ivi ma tivisa kuchunseka ka mfumu wa Roma.

Endzhaku ka kolomu ka 3 wa tiwheti, masonchwa ya le Roma lama tlulaka 30.000, lawa ama rhangeliwa hi Céstio Galo, ma ye Yerusalema leswaku ma dlaya lavanga xandzuka. Hi nkamanyana, manghene ka doropa ivi ma gilhita makhumbe lawa amali handle ka tempele. Endzhaku ka leswo, na kunga na xivangelo lexi twalaka, ma tlhelele  ndzhaku. Vayuda lava xandzukeke va tsake swinene naswona hi kuhantlisa vava hlongolisile. Leswi masonchwa ya Vayuda ni Varoma ama humile doropeni, Vakreste lavanga biwa ndleve hi Yesu va yendle leswi Yesu ava byeleke swona; va balekile Yerusalema va ya ka tintshava ta Nambu wa Yordani. — Matewu 24:15, 16.

Ka lembe lilandzeleke, Roma a tlhelele Yerusalema, kuya lwa na Yudeya. Kambe khambe leli a arhangeliwa hi ndhuna Vespasiano swin’we ni n’wana wa yena Tito. Hambileswo, endzhaku ka lifu la Hosi Nero hi 68 E.C., Vespasiano a tlhelele Roma leswaku a teka xitshamu xa wuhosi ivi a tshika nyimpi amavokweni ya n’wana wa yena Tito ni kolomu ka 60.000 wa masonchwa.

Hi Junho wa 70 E.C., Tito a rhume masonchwa ya yena leswaku ma tsema minsinya hinkwayu leyi ayi li nhoveni wa Yudeya. Minsinya leyi yi tirhiseliwe kuyendla timhandzi leti vatliweke kahle titlhela tiqidja leti tirhisiweke kuyaka khumbi leli ali lehi 7 km. Khumbi leli ali yakeliwela kurhendzela doropa la Yerusalema. Hi Setembro, masonchwa se ama phange swilo hinkwaswu, mahisa doropa ni tempele ya lona ni kugilhitela maribye hinkwawu, hilaha Yesu a aprofete ha kona. (Luka 19:43, 44) Hikuya hi nkambisisu wun’wana, swinga yendleka “kolomu ka 250.000 kumbe hafu ya timiliyoni ta vanhu lava ava tshama aYudeya kumbe ka swidoropana swin’wana swa Yerusalema va dlayiwile” ka kuhlaseliwa loku.

Loko Tito a tlhelele a Itália hi 71 E.C., vahanyi va doropa la Roma va yendle nkhuvu wa wukulu swinene lowu awungasi tshama wuyendliwa. Xitshungu hinkwaxu xi humile leswaku xiya kulungela kuhlula lokukulu ka hosi Tito.

Aku ni vanhu lava ava rhendzeleka aswitaratwini swa doropa hinkwalu. Van’wana ava famba hi minenge kasi van’wana avali ndzeni ka palku leli ali vekiwe henhla ka tin’qolo ta nyimpi. Mapalku lawa ama pendiwile hi swifanisu swa leswi phangiweke aYerusalema. Loko tin’qolo leti tili karhi ti fambisiwa, lava avali ka palku ava yendla mintlangu leyi kombaka ndlela leyi va hluleke Vayuda ha yona. Xitshungu axi hlamala loko xi vona maboti ni tshomba hinkwalu leli phangiweke aTempeleni ya Yerusalema.

Hi 79 E.C, Vespasiano a pfaletiwile hi Tito ka xitshamu xa wuhosi. Kambe ndzhaku ka 2 wa malembe, Tito a fe kola na kola. Domiciano, makwavu wa yena, amu sivile ivi hi kuhantlisa a yaka muyaku lowu vangamisaka kuhlula ka Tito.

Lembe lin’wana ni lin’wana, vanhu votala lava pfuxelaka doropa la Roma va hlamalisiwa swinene hi muyaku wa Tito. Van’wana va vula leswaku muyaku lowu wu yendleliwe kutlangela leswi hosi leyi yiswi yendleke kuva yi vangamisa mfumu wa Roma; van’wana vali wu yendleliwe kukombisa kuwa ka Yerusalema ni tempele ya lona; kasi van’wana va vona muyaku lowu tani hi ntirhu wa mavoko lowu yendleliweke kukoka matihlu ya vanhu ntsena.

Kuhambana ni vanhu lava, vadjondzi va Bibele lava hisekaka vaswi tiva leswaku muyaku lowu wu ni nhlamuselu wa wukulu kutlula hinkwayu leyi. I wumboni leli tiyeke leli tiyisekisaka ni kukombisa leswaku swiprofeto swa le Bibeleni swi huma ka Xikwembu.— 2 Petro 1:19-21.