Genda ha biroho

Genda ha rukarra rw'ebirumu

Obwakaiso Oburukwoleka Okuhikirra kw’Obunabbi

Obwakaiso Oburukwoleka Okuhikirra kw’Obunabbi

HAGATI Y’ORUBUGA RWA ROMA OMU IHANGA LYA ITALY HARUMU EKIIJUKYO EKISIKIRIZA ABARAMBUZI KURUGA OMU NSI YOONA. EKYOMBEKO KINU KY’OKWIJUKA OMU HA BALEMI BA ROMA AKYAKIZIREYO KUGONZEBWA​—TITUS.

Ekyombeko kinu eky’okwijuka Titus, kiine ebisisani bibiri ebikooto ebirukwoleka ekintu ekimanyirwe muno omu byafaayo. Baitu ekya baingi batarukumanya nuko akakwate k’ekiijukyo kinu kiine na Baibuli. Ekyombeko kinu eky’okwijuka Titus, bwakaiso oburukwoleka kuhikirra kw’obunabbi obuli omu Baibuli.

ORUBUGA RUCWERWA OMUSANGO

Omu kyasa ky’okubanza, Obulemi bwa Roma bwalemaga kutandikira Bungereza hamu na Gaul (Hati erukwetwa Bufaransa) kuhikira kimu Misiri, kandi ebicweka binu byali birumu obusinge hamu n’enkurakurana. Baitu hali haroho ekicweka kimu ekyatezaaga Abarumi omutwe​—nikyo ekya Buyudaaya, ekyaikaramuga obwimukirro.

Ekitabu kya Encyclopedia of Ancient Rome nikigamba ngu: “Omu biikaro ebyalemwaga Roma, Buyudaaya nikyo kiikaro nambere abantu baali banobiire kimu Abarumi kandi n’Abarumi nabo baali batarukubagonza nakake. Abayudaaya baali banobiire kimu abelemi babu Abarumi habwokuba tibatwaraga emigenzo yabo nk’ekikuru, kandi n’Abarumi baali batasobora kwemera obujemu bw’Abayudaaya.” Abayudaaya baingi baali nibanihira ngu halibaho omwebembezi ayakubakonyiire kubiinga Abarumi kandi ayakuletiire Isareri obusinge n’enkurakurana. Baitu omu mwaka gwa 33 C.E., Yesu akarangirra nk’oku Yerusalemu ekaba negenda kuhwerekerezebwa.

Yesu akagamba ngu: “Baitu ebiro birikuizira abanyanzigwa bawe obubali kwombekeraho orukomera, nibakwehinguliriza, nibakufunza embaju zona; balikutera hansi nabana bawe omunda yawe; tibalisiga ibale erinyakuli ha ibale.”​—Luka 19:43, 44.

Ebigambo bya Yesu biine kuba byahuniriize abegeswa be. Hanyuma y’ebiro bibiri, obu baali baroleriire yekaru ya Yerusalamu, omu halibo akagamba ati: “Omwegesa, dora amabale ganu okugali, nokwombekwa kunu okukuli!” Mananukwo amabaale agamu gaali g’embaganiza muno habwokuba agamu gaali gaine oburaiha obwa mita 11 (fuuti 36), obugazi bwa mita 5 (fuuti 16), kuruga hansi kuhika haiguru mita 3 (fuuti 10)! Baitu, Yesu akagarukamu yagamba ati: “Ebintu binu ebimurukurora, ebiro biriija obuhatalisigwa hanu ibale erinyakuli ha ibale eritalinagwa hansi.”​—Marako 13:1; Luka 21:6.

Yesu akongera yabagambira ati: “Baitu obumulikarora Yerusalemu amahe gagyehinguliriize, nubwo mumanye ngu okuhwerekerra kwayo kumalize okuhika. Nubwo abanyakuli omu Buyudaya baliirukira omu nsozi; nabo abanyakuli hagati yayo balituruka aheru; nabo abanyakuli omu nsi kwonka bataligitahamu.” (Luka 21:20, 21) Ebigambo bya Yesu binu bikahikirra?

OKUHWEREKERRA KW’ORUBUGA

Hakarabaho emyaka asatu n’esatu kandi Buyudaaya ekaba ekyali hansi y’obulemi obwa Roma obwali bubatamire. Baitu omu mwaka gwa 66 C.E. omukuru ow’ebyentahya Omurumi habw’ekicweka kya Buyadaaya, arukwetwa Gessius Florus, akakozesa ekifuba yatwara sente ezikaba ziri omu yekaru erukwera kandi kinu kikabiihiza muno Abayudaaya. Omu kasumi kake, abarwani Abayudaaya bakeseesa omu Yerusalemu baita abaserikale ba Roma abaali nibaliinda orubuga kandi barangirra kwerema kuruga ha bulemi bwa Roma.

Hanyuma y’emyezi esatu, abaserikale ba Roma abarukuhingura omu 30,000 abaali nibebemberwa Cestius Gallus, bakaija Yerusalemu kumaraho obujemu bw’Abayudaaya. Abaserikale ba Roma bakarahuka bwangu bataaha omu rubuga kandi bakyekya ekisiika ekyaheru ekya yekaru. Hanyuma, hataroho nsonga yoona, abaserikale ba Roma bakagarukayo ow’abo. Abayudaaya abemi bakasemererwa muno kandi bakarahuka kuhambya ihe lya Roma. Nk’oku abaserikale ba Roma hamu n’abarwani Abayudaaya baali bamazire kuruga omu rubuga, Abakristaayo abayorobiire obuhabuzi bwa Yesu, bakairuka baruga Yerusalemu bayambuka Ekyambu kya Yorudani, bagenda hara omu nsozi.​—Matayo 24:15, 16.

Omwaka ogwahondiireho, Roma ekongera yaramagira Buyudaaya kandi ekaba eyebembiirwe General Vespasian na mutabani we Titus. Baitu, Omulemi Nero obuyafiire omu mwaka gwa 68 C.E., Vespasian akagaruka Roma kukwata entebe ey’obwebembezi kandi yasigayo mutabani we Titus n’abaserikale 60,000 kurwanisa Buyudaaya.

Omu kwezi kwa Juuni omu mwaka gwa 70 C.E., Titus akaragira abaserikale bateme emiti yoona ey’ekaba eri omu byaro bya Buyudaaya kandi emiti enu bakagikozesa kwombeka orukomera orwa kilomita 7 (mairo 4.5) kwetoroora Yerusalemu. Nambere okwezi kwa Sebutemba kwahikiire, Abarumi baali bamazire kunyaga ebintu, kwokya orubuga, yekaru kandi busaho ibaale eryasigaire ha ibaale ligenzi ryalyo nk’oku Yesu akaba akarangire kara. (Luka 19:43, 44) Kusigikirra ha kutebereza okumu, “abantu abali hagati y’emitwaro abiri n’etaano n’emitwaro ataano nubo bafiire omu Yerusalemu n’omu ihanga lyona.”

KUJAGUZA OBUSINGUZI

Omu mwaka gwa 71 C.E., Titus akagaruka omu ihanga lya Italy nambere abantu Baroma bamukoliire omukoro gw’amaani ogw’okumutangirra. Abantu omu rubuga rwona bakajaguza obusinguzi bunu kandi omukoro gunu nugwo gukyakizireyo omu mikoro yoona ey’okujaguza obusinguzi omu Roma.

Abantu bakahunirra muno kurora eby’obuguuda bingi nibirabibwamu omu ngundo z’orubuga rwa Roma. Bakasemererwa muno kurora emeeri ezi baali bahambire, ebisisani ebyali nibyoleka ebintu ebyali bibaireho omu bulemu, hamu n’ebintu ebyali binyagirwe kuruga omu yekaru ya Yerusalemu.

Titus akagaruka omu bigere bya ise Vespasian omu mwaka gwa 79 C.E. Baitu Titus akafa bwangu hanyuma y’emyaka ebiri yonka. Mugenzi we arukwetwa Domitian, nuwe yagarukire omu bigere bye kandi omu kasumi kake akombeka ekyombeko eky’okwijukirahoga Titus.

EKYOMBEKO KINU KASUMI KANU

The Arch of Titus in Rome today

Enkumi n’enkumi z’abarambuzi abagenda omu rubuga rwa Roma kurora ebyombeko ebyakara kibasemeza muno kurora ekiijukyo kya Titus. Abamu eki basemeza ha kyombeko kinu, nugwo omulingo ogurukuhuniriza ogukyayombekerwemu, abandi bakirora nk’obwakaiso oburukwoleka amaani obulemi bwa Roma bwali bwine, kandi abandi bakirora nk’ekiijukyo eky’okwijuka okuhwerekerra kwa Yerusalemu hamu na yekaru.

Baitu abasomi ba Baibuli, barora ekiijukyo kinu ekya Titus, nk’eky’omugaso n’okukiraho, habwokuba buli bwakaiso oburukwoleka nk’oku obunabbi obuli omu Baibuli nibwesigwa, buhikire kandi nk’oku buruga hali Ruhanga.​—2 Petero 1:19-21.