Chipilara cha Titus pali vithuzi viŵiri ivyo vikulongora chinthu chakuzirwa chomene icho chikachitika mu ufumu wa Ŵaroma. Ndipouli, ŵanthu ŵanandi ŵakumanya yayi kukolerana uko kulipo pakati pa chipilara ichi na ivyo Baibolo likuyowoya. Chipilara ichi chikupeleka ukaboni wambura mazgu kukhozgera kuti Baibolo likuneneska para likuyowoya za uchimi.

Cha m’ma 30 C.E., Ufumu wa Ŵaroma ukambiranga ku Britain na Gaul (pasono ni France) m’paka ku Egypt. Panyengo iyi ŵanthu ŵakakhalanga mwamtende ndiposo vinthu vikaŵayenderanga makora. Kweni pakaŵa chigaŵa chimoza icho chikatimbanizganga mtende, chigaŵa cha Yudeya.

Buku linyake likuti: “Pakaŵa vigaŵa vichoko waka ivyo vikaŵa pasi pa ufumu wa Ŵaroma nga ni Yudeya, ivyo Ŵaroma ŵakavitemwanga yayi. Ŵayuda ŵakatinkhanga chomene ŵamazaza Ŵachiroma awo ŵakaŵikangako mahara viŵi yayi ku mitheto ya Ŵayuda. Ntheura Ŵaroma ŵakawonanga kuti Ŵayuda mbankhwesa lekani ŵakaŵasuzganga.” (Encyclopedia of Ancient Rome) Ŵayuda ŵanandi ŵakakhazganga kuti mesiya wazamuŵaponoska ku Ŵaroma na kuwezgerapo mtende kwa Ŵaisrayeli. Kweni mu 33 C.E., Yesu Khristu wakati Yerusalemu wakaŵa pafupi kukumana na suzgo yikuru.

Yesu wakati: “Chifukwa mazuŵa ghizenge pa iwe, apo ŵalwani ŵako ŵazamuzenga linga lakuzingilizga na makuni ghakusongoka ndipo ŵazamukuzingilizga na kukujalira vigaŵa vyose. Ŵazamukutaya pasi, iwe na ŵana ŵako awo ŵali mukati mwako, ndipo pa iwe ŵazamulekapo chara libwe pachanya pa libwe linyake, chifukwa ukamanya chara nyengo ya kweruzgika kwako.”—Luka 19:43, 44.

Ŵasambiri ŵa Yesu ŵakwenera kuti ŵakapulikiska yayi ivyo Yesu wakang’anamuranga. Pati pajumpha mazuŵa ghaŵiri kufuma apo wakayowoyera mazgu agha, ŵasambiri ŵa Yesu ŵakawonanga tempile la ku Yerusalemu, ndipo yumoza wawo wakati: “Msambizgi, wonani malibwe agha na nyumba izi!” Vikuwoneka kuti malibwe ghanyake gha tempile mu utali ghakaŵa mamita ghakujumpha 11, mu usani mamita 5, ndipo kukwera muchanya mamita 3. Ndipouli, Yesu wakati: “Kweni vinthu ivi, ivyo mukuwona, mazuŵa ghizenge ndipo pano pazamuŵavya libwe ilo lizamulekeka pachanya pa linyake, ghose ghazamuwiskikira pasi.”—Mariko 13:1; Luka 21:6.

Yesu wakaŵaphaliraso kuti: “Para mukuwona Yerusalemu wakuzingilizgika na ŵankhondo, penepapo manyani kuti kupasuka kwake kuli pafupi. Ndipo awo ŵali mu Yudeya ŵambe kuchimbilira ku mapiri, awo ŵali mukati mwake ŵafumemo, ndipo awo ŵali kuwaro ŵaleke kunjiramo.” (Luka 21:20, 21) Kasi ivyo Yesu wakayowoya vikafiskika?

Pakajumpha vyaka 33, ndipo Yudeya wakaŵa kuti wachali pasi pa muwuso wankhaza wa Ŵaroma. Kweni mu 66 C.E., kazembe Wachiroma zina lake Gessius Florus, wakanjira mu tempile na kupoka vyakupeleka ivyo ŵakasunganga mu tempile ndipo Ŵayuda ŵakakwiya chomene. Pamasinda, ŵasilikari ŵa Ŵayuda ŵakakoma ŵasilikari  Ŵachiroma awo ŵakakhalanga ku Yerusalemu na kuyowoya kuti ŵambenge kujiwusa ŵekha.

Pamasinda pa myezi yitatu, Cestius Gallus na ŵasilikari ŵake Ŵachiroma ŵakukwana 30,000 ŵakaluta ku Yerusalemu kuti ŵakamarane nawo. Ŵasilikari aŵa ŵakanjira mu msumba na kwamba kulimbana na mpanda wa tempile. Kweni pa vifukwa vyambura kumanyikwa makora, ŵasilikari aŵa ŵakawelera dankha. Ŵasilikari Ŵachiyuda ŵakakondwa na kwamba kuŵachimbizga. Pakuti ŵasilikari Ŵachiyuda ŵakafuma mu msumba kuchimbizga ŵasilikari Ŵachiroma, Ŵakhristu awo ŵakapulikira chenjezgo la Yesu, ŵakafuma mu msumba na kuchimbilira ku mapiri.—Mateyu 24:15, 16.

Chaka chakulondezgapo, Ŵaroma ŵakambaso kulimbana na Yudeya ndipo mulara wa Ŵasilikari zina lake Vesipasiyani na mwana wake Titus ndiwo ŵakadangiliranga. Ndipouli, pamasinda pa nyifwa ya Themba Nero mu 68 C.E., Vesipasiyani wakawelera ku Romu kuti wakaŵe themba. Ntheura nkhani ya Yudeya wakayileka mu mawoko mwa Titus pamoza na ŵasilikari ŵakukwana 60, 000.

Mu Juni 70 C.E., Titus na ŵasilikari ŵake ŵakadumura makuni gha ku chigaŵa cha Yudeya na kuzengera mpanda wa makuni ghakusongoka wa makilomita 7 kuzingilizga Yerusalemu. Mu Seputembala, Ŵaroma ŵakawukira na kotcha msumba wa Yerusalemu na tempile lake ndipo ŵakalekapo yayi libwe pa libwe linyake nga umo Yesu wakayowoyera. (Luka 19:43, 44) Kafukufuku munyake wakulongora kuti “ŵanthu pafupifupi 500,000 ŵakaparanyikira mu Yerusalemu na mu charu chose.”

Mu 71 C.E.,Titus wakawelera ku Italy ndipo wakapokelereka na ŵenekaya Ŵachiroma awo ŵakaŵa ŵakukondwa chomene. Msumba ukazura na ŵanthu ndipo kukaŵa kukondwa kwazanimuwone.

Ŵanthu ŵanandi ŵakakondwa chomene kuwona Ŵaroma ŵakwenda mu misewu na kulongora ŵanthu vyuma. Ŵanthu ŵakakondwa kuwona maboti agho ŵakapoka, vithuzi vyakulongora umo vinthu vikaŵira ku nkhondo, kweniso vinthu vinyake ivyo ŵakatora mu tempile ku Yerusalemu.

Mu 79 C.E., Titus wakanjira m’malo mwa adada ŵake a Vesipasiyani. Kweni pakati pajumpha waka vyaka viŵiri, Titus wakafwa mwamabuchi. Munung’una wake Dimitian ndiyo wakanjira m’malo mwake, ndipo wati wamba waka kuwusa wakazenga chipilara chakuchindika Titus.

Ŵanthu masauzandi ghanandi awo ŵakuluta kukawona msumba wa Romu, ŵakukopeka chomene na chipilara cha Titus. Ŵanyake ŵakukopeka na chipilara ichi chifukwa chakuti chili kupangika mwaluso, ŵanyake chikuŵakumbuska kuti ufumu wa Ŵaroma ukaŵa wankhongono chomene, ndipo ŵanji ŵakuwona kuti ntchikumbusko cha kuparanyika kwa Yerusalemu na tempile lake.

Kweni awo ŵakumanya ivyo Baibolo likuyowoya, ŵakuchiwonera panyake chipilara ichi. Ŵakuchiwona kuti mbukaboni wakukhorweska na wakugomezgeka pa nkhani ya kufiskika kwa mauchimi gha mu Baibolo, kweniso kuti ndakupelekeka nadi na Chiuta.—2 Petrosi 1:19-21.