A te Mā o Titus telā e faite ki ‵pui ‵lasi e lua e fakamatala mai i ei te tala fakasolopito lauiloa i te atufenua. Kae e isi se mea telā e se na ko lauiloa, ko te sokoga fakaofoofogia o te mā tenei mo te Tusi Tapu. A te Mā o Titus e fai pelā me se molimau lēmū ki te ‵tonu o valoaga faka-te-Tusi Tapu.

I te kamataga o te senitenali muamua T.A., ne pule atu a te Emupaea o Loma mai Peletania ki Gaul (telā ko Falani i aso nei) ki Aikupito, kae ne fia‵fia eiloa a kogā koga konei ki te lotou puipuiga mo te maumea. Kae e tasi fua te koga ne fai pelā me se koga faka‵mae loto ki Loma—ko te fakai ko Iuta.

E fai mai te Encyclopedia of Ancient Rome: “E mu‵tana fua a koga kolā ne ‵nofo mai lalo i te pulega a Loma ne isi i ei ne uiga pelā mo te  takalialia, mai i feitu talua, e pelā mo tino Iutaia. Ne takalia‵lia a tino Iutaia ki tino pule mai i nisi fenua kolā e se fakatāua ne latou a olotou tuu, kae ne lavea ne tino Loma a te loto ma‵keke o tino Iutaia telā ne fakamāfua aka i ei a te faigata ke kufaki i vaegā tino penei.” Ne fakamoe‵moe a tino Iutaia me ka maua ne latou se mesia fakapolitiki ke ave kea‵tea i ei a tino fakatakalia‵lia konei ko tino Loma kae ke toe fakafoki mai te olaga gali kae tokagamalie mō tino Isalaelu. Kae i te 33 T.A., ne fakailoa atu ne Iesu Keliso me e isi se mea fakamataku ka oko ki Ielusalema.

Muna Iesu: “Me ka oko mai eiloa a aso ka faite fakatamilo ei ne ou fili se ‵pui ki lakau ko oti ne fakamakai‵kai kae ka nikoi ne latou a koe kae oso atu ki a koe mai i feitu katoa. Ka tuki palapala ne latou ki lalo i te laukele a koe mo au tama‵liki i loto i a koe, kae ka se tiaki ne latou se fatu i luga i te suā fatu.”—Luka 19:43, 44.

Ne ‵numi masei a soko o Iesu i ana pati konei. I se lua o aso mai tua, ne ‵kilo atu latou ki Ielusalema mo tena faletapu, kae ne fai atu se tokotasi o latou, penei: “Te Faiakoga, onoono aka la ki te ‵gali o fatu mo fale konei!” E tonu, a nisi fatu o te faletapu ne fakailoa mai me silia mo te 35 futu (11 mita) te ‵loa, 15 futu (5 mita) te lauefa, kae 10 futu (3 mita) te ma‵luga! Kae ne toe tali atu a Iesu: “E pelā mo mea konei e lavea ne koutou, ka oko mai a aso ka seai eiloa se fatu ka ‵toe i luga i te suā fatu kae e se ‵pei ki lalo.”—Maleko 13:1; Luka 21:6.

Kae ne toe fai atu a Iesu ki a latou: “Kafai e lavea ne koutou a Ielusalema ko nikoi ne kautau, ka iloa ei ne koutou me ko pili mai tena fakamaseiga. Tela la, ko latou kolā e ‵nofo i Iuta ke na kamata o ‵tele ki luga i mauga, ko latou kolā e ‵nofo i loto i ei ke na olo kea‵tea, kae ko latou kolā i tua ke se toe ulu ki loto i ei.” (Luka 21:20, 21) E mata, ne taunu ‵tonu loa a pati a Iesu?

Ne ‵teka atu a tausaga e tolu sefulutolu, kae koi nofo loa a Iuta mai lalo o te pulega a Loma. Kae i te 66 T.A. i te taimi ne puke ei ne te ofisa pule o Loma i Iutaia, ko Gessius Florus a koloa tāua o te faletapu, ne seki toe ‵kafi eiloa ne tino Iutaia o fa‵ki i te olotou faifaiga tenei. Tela la, ne ualolo atu ei ki loto i Ielusalema a tino taua o te kau Iutaia, tamate ei ne latou a sotia leoleo Loma i ei, kae fakailoa atu foki me ko maua ne tino Iutaia a te olotou saolotoga ke tu tokotasi latou mai i Loma.

 Kāti i se tolu masina mai tua ifo, e silia atu mo te 30,000 kautau Loma, mai lalo i te takitakiga a Cestius Gallus, ne ulu atu ki loto i Ielusalema o fakaseai atu a te kau ‵teke i ei. Ne ulu fakavave atu a te kau Loma ki loto i te fakai kae kamata o ofa ne latou ki lalo a te ‵pui ki tua o te faletapu. E aunoa mo se pogai, ne ‵toe foki atu latou. A tino ‵teke Iutaia ne fia‵fia ‵ki eiloa kae ne ‵tele atu o afuli te kautau Loma. Ona ko te mea ko ‵galo atu a te kautau, ne tau‵tali a Kelisiano faka‵logo ki te faka‵pulaga ne fai ne Iesu, ne ‵tele kea‵tea latou mai Ielusalema ki mauga i te suā feitu o te vaitafe ko te  Iolitana.—Mataio 24:15, 16.

I te tausaga mai tua, ne fakafou ne Loma ana taumafaiga o ‵teke atu ki Iuta, mai lalo i te takitakiga a te Takitaki kautau ko Vespasian mo tena tama tagata, ko Titus. Kae mai tua o te mate o te Tupu ko Nero i te 68 T.A., ne toe foki a Vespasian ki Loma ke maua ne ia a te pulega, kae tuku atu tena tama tagata ko Titus i Iuta, fakatasi mo se 60,000 i te kautau.

I a Iuni 70 T.A., ne fakatonu ne Titus ana sotia ke ‵kati katoa ki lalo a lakau i tafatafa o te fakai o Iuta, kae ke faite ki ei se ‵pui lakau makai‵kai telā e 4.5 maila te loa (7 km) kae ke faite fakatamilo i tua o Ielusalema. I a Setema, ne fakatakavale kae ‵sunu ne te kautau Loma a te fakai mo tena faletapu kae tapale takita‵tasi a fatu, e pelā eiloa mo te mea ne ‵valo mai ne Iesu. (Luka 19:43, 44) Ne tuku taumate ne latou me kāti e nofo i loto i te “vasia o te kuata ki te āfa miliona o tino ne ‵mate i Ielusalema ke oko atu foki loa ki te fenua kātoa.”

I te 71 T.A., ne foki atu a Titus ki Italia kae ne tali a ia ne tino o te fenua o Loma. Ne ‵kau atu a te fakai kātoa o fakamanatu kae ne fai foki ne latou a te ‵toe māti lasi ‵ki i tala fakasolopito ke fai i luga i te laumua.

Ne ofo masei a tino e tokouke ki mea tāua ne maua mai te taua kolā ne fakaasi i loto i auala ‵lasi o Loma. Ne ‵kilo atu latou ki vaka kolā ne puke, mo ata ‵lomi e fakaasi mai i ei a te faiga o te taua, mo mea i ei kolā ne maua mai i te faletapu i Ielusalema.

Ne sui ne Titus a te pulega a tena tamana ko Vespasian i te 79 T.A. Kae i se lua tausaga fua mai tua ifo, ne mate fakapoi a Titus. A Domitian, tena taina, ne fai mo pule mai tua o ia, kae ne faite ne ia se mā lasi ‵ki ke fakaaloalo atu i ei ki te manumaloga o Titus.

I aso nei, e fia selau afe o tino mata‵mata ne olo atu o maimoa ki te gali o te Mā o Titus i Loma. E ‵kilo atu a nisi tino ki te mā tenei e pelā me se mea fakaofoofogia ne faite, e fai ne nisi tino e pelā me se fakamanatuga ki te taimi ne fai ei a Loma mo malo pule, kae ko nisi e fai pelā me se mā e fakaasi mai i ei a te fakatakavalega o Ielusalema mo tena faletapu.

Kae e ‵kilo atu a tino kolā e fia‵fia o fai‵tau ki te Tusi Tapu ki te Mā o Titus e pelā me tāua ‵ki eiloa. E fai eiloa e pelā me se molimau lēmū telā e fakamaoni mai i ei a te fakatuagagina mo te ‵tonu o valoaga i te Tusi Tapu, me ne māfua mai eiloa i te Atua.—2 Petelu 1:19-21.