An Arko ni Tito may-ada duha nga dagku nga inukit nga naghuhulagway han importante nga panhitabo ha kasaysayan. Kondi, an diri hinbabaroan han kadam-an amo an makapainteres nga koneksyon hito nga arko ha Biblia—an Arko ni Tito testigo ha pagin husto han tagna ha Biblia.

Temprano han siyahan nga siglo C.E., sakop han Roma an Britanya ngan Gaul (Fransia na yana) tubtob ha Ehipto, ngan ini nga mga lugar may seguridad ngan mainuswagon. Pero usa nga hirayo nga lugar an gintitikangan hin problema han Roma—an masamok nga probinsya han Judea.

An Encyclopedia of Ancient Rome nasiring: “Pipira la nga teritoryo nga sakop han Roma an diri gud nagpapakontrol, sugad han Judea. An mga Judio nangangalas ha Romano nga mga magmarando tungod kay waray hira pagtagad ha tradisyon han mga Judio, ngan para ha mga Romano, rebelyoso an mga Judio.” Naglalaom an damu nga mga Judio nga usa nga politikal nga mesias an magpapaiwas ha mga Romano ngan magpapahiuli han kamurayawan ha Israel. Kondi han 33 C.E. igintagna ni Jesu-Kristo nga bubungkagon an Jerusalem.

Hi Jesus nagsiring: “Maabot ha imo an mga adlaw nga an imo mga kaaway mag-aalad ha palibot mo hin magtais nga mga kahoy ngan papalibotan ka ngan lilikosan tikang ha ngatanan nga direksyon. Ikaw ngan an imo mga anak ha sulod mo ira igpupusak ha tuna, ngan diri hira magbibilin dida ha imo hin bato nga natungbaw ha usa pa nga bato.”—Lucas 19:43, 44.

Sigurado nga nawurok an mga disipulo ha ginyakan ni Jesus. Paglabay hin duha ka adlaw, samtang nagkikinita ha templo, usa ha ira an nagsiring: “Magturutdo, kitaa! kaopay gud han mga bato ngan mga istraktura!” Oo, may mga bato nga ginamit ha pagtukod han templo nga sobra 11 ka metros an kahilaba, 5 ka metros an kahilapad, ngan 3 ka metros an kahitaas! Kondi hi Jesus nagsiring: “Mahitungod hini nga mga butang nga iyo yana nakikita, maabot an mga adlaw nga waray bato nga natungbaw ha usa pa nga bato an mabibilin ngan diri marurumpag.”—Marcos 13:1; Lucas 21:6.

Hi Jesus padayon nga nagsiring ha ira: “Kon makita na niyo nga an Jerusalem ginpapalibotan han nagkakampo nga mga kasundalohan, hibaroi nga hirani na an iya kabungkagan. Hito nga panahon an mga aadto ha Judea magtikang na pagpalagiw ngadto ha kabukiran, an mga aadto ha Jerusalem bumaya na, ngan an mga aadto ha gawas niya diri na sumulod ha iya.” (Lucas 21:20, 21) Natuman ba an ginsiring ni Jesus?

Paglabay hin 33 ka tuig, nangangalas la gihap an mga Judio ha pagin sakop han Roma. Kondi han 66 C.E., han ginkuha han Romano nga opisyal han Judea nga hi Gessius Florus an sagrado nga surudlan han salapi ha templo, waray na mapugngi han mga Judio an ira kasina. Waray pag-iha, ginsulong han nagrebelde nga mga Judio an Jerusalem, ginpamatay an Romano nga kasundalohan, ngan nagdeklara hin kagawasan tikang ha Roma.

 Mga tulo ka bulan an naglabay, sobra 30,000 nga Romano nga kasundalohan ni Cestius Gallus an sumulong ha Jerusalem basi sakupon an mga nagrebelde. Waray magkuri an mga Romano ha pag-atake ha syudad, ngan ginbungkag nira an pader han templo. Kondi, ha diri hinbabaroan nga rason, umatras hira. Nagrayhak an nagrebelde nga mga Judio ngan ginlanat nira an mga Romano. Han ginbayaan han mga nag-aaragway an Jerusalem, pinalagiw an mga Kristiano ngadto ha kabukiran ha tabok han Salog Jordan sugad nga pagsunod ha pahamangno ni Jesus.—Mateo 24:15, 16.

Han sumunod nga tuig, iginpadayon han Roma an ira kampanya kontra ha Judea, ngan ginpangunahan ito ni Heneral Vespasian ngan han iya anak nga hi Tito. Kondi han namatay hi Emperador Nero han 68 C.E., binalik dayon hi Vespasian ha Roma basi sumaliwan ha trono, salit igintapod niya an kampanya ha iya anak nga hi Tito nga may mga 60,000 nga kasundalohan.

Han Hunyo 70 C.E., nagsugo hi Tito nga pamudlon an mga puno ha gawas han Judea basi maghimo hin 7 ka kilometro nga pader hin magtais nga poste ha palibot han Jerusalem. Pag-abot han Septyembre, gintikasan ngan ginsunog an syudad ngan an templo hito ngan ginbungkag an kada bato, sugad la han igintagna nga daan ni Jesus. (Lucas 19:43, 44) Sumala ha usa nga reyalistiko nga pagbanabana, ‘porlominos mga 750,000 an nagkamatay ha Jerusalem ngan ha iba nga bahin han nasud.’

Han 71 C.E., hi Tito binalik ha Italya ngan magarbo nga gintapo hiya han mga taga-Roma. Ginselebrar han bug-os nga syudad an kadaogan pinaagi hin pinakadaku nga parada nga nahitabo hito nga syudad.

Nahipausa an publiko han makita an damu nga bahandi nga iginpaparada ha kakalsadahan han Roma. Nagrayhak hira ha pagkinita ha mga nakuha nga barko, mga dagku nga sarakyan diin makikita an mga hinumdoman han girra, ngan mga butang nga ira ginkawat tikang ha templo han Jerusalem.

Hi Tito an sumaliwan ha iya tatay nga hi Vespasian sugad nga emperador han 79 C.E. Kondi paglabay la hin duha ka tuig, diri ginlalaoman nga namatay hi Tito. Sumaliwan an iya bugto nga hi Domitian ngan nagpatukod hin arko sugad nga hinumdoman han kadaogan ni Tito.

Kada tuig, yinukot nga mga tawo an nabisita ha Roman Forum basi makita an Arko ni Tito, ngan gindadayaw gud nira ito. Para ha pipira, magarbo gud ito nga obra, an iba naghuhunahuna nga usa ito nga hinumdoman han gahum han imperyo han Roma, ngan para ha iba usa ito nga monumento han kabungkagan han Jerusalem ngan han templo hito.

Kondi para ha seryoso nga mga magbarasa han Biblia, an Arko ni Tito may-ada mas daku nga kahulogan. Usa ito nga testigo nga nagpapamatuod han pagin masasarigan ngan pagin husto han mga tagna ha Biblia, ngan nagpapamatuod nga giniyahan ito han Dios.—2 Pedro 1:19-21.