Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

Chipilala cha Tito ku Loma Chikusalosya Kuti Yakulochesya ya M’Baibulo Yili Yisyesyene

Chipilala cha Tito ku Loma Chikusalosya Kuti Yakulochesya ya M’Baibulo Yili Yisyesyene

ŴANDU ŴAJINJI AKUSAYIKA MUMSINDA WA LOMA KU ITALY, KUTI AKALOLE CHIPILALA CHAŴACHITAŴILE PAKUMBUCHILA YAŴATESILE MWENYE JWACHILOMA TITO.

Chipilala cha Tito chikwete mpata wekulungwa pasikati pakwe soni chikusasala ya chakutendekwa chapajika. Ngaŵa kuti chipilalachi chili chakumanyika mnope, nambope chikwete yindu yakusangalasya yayikusakamulana ni Baibulo. Chipilala cha mwenye Tito, chikusatupa umboni wakulosya kuti yakulochesya ya m’Baibulo yili yisyesyene.

KONASIKA KWA YELUSALEMU

Kundanda kwa yaka ya 100 C.E., a Ulamusi Wekulungwa wa Loma walamulilaga kutandila ku Britain, Gaul (sambano Franche) mpaka ku Iguputo. Pandaŵiji mumkuliwu mwaliji bata ni mtendele. Nambope ndaŵi syejinji ŵandu ŵa mu upande wa Yudeya ŵatumbilikasyaga Aloma.

Buku jine (Encyclopedia of Ancient Rome) jatite, “Ŵandu ŵa m’mikuli jinesoni nganakamulanaga ni ulamusi wa Loma mpela muyaŵelele ku Yudeya. Ayuda yapwetekaga kwawona ŵakulamulila ŵachilendo ali ngakusamala ya ndamo sya Chiyuda. Aloma ŵalagasyaga soni kwatendela ngalwe Ayuda.” Ayuda ŵajinji ŵajembecheyaga kuti Mesiya chachakulupusya m’miyala mwa Aloma ni kwawuchisya uchimwene wawo. Nambo mu 33 C.E., Yesu Klistu jwalochesye ya konasika kwa msinda wa Yelusalemu.

Yesu jwatite, “Masiku gachiyika kwa mmwejo pele adani ŵenu chachitaŵa lutenje lwa yisonga kumsyungulila mmwejo. Jemanjajo chachimsyungulilasoni mmwejo ni kumlagasyaga kutyochela kumbali syosope. Chachimgwichisya pasi soni kwajonanga ŵanache ŵenu, nambosoni ngasaleka liganga penani pa liganga lijakwe.”Luka 19:43, 44.

Maloŵe ga Yesuga, gasimonjesye ŵakulijiganya ŵakwe. Panyuma pa masiku gaŵili, jumo mwa ŵakulijiganyaŵa paŵajiweni nyumba jakulambilila ku Yelusalemu ŵatite, “Mwalimu, alole kusalala kwa magangaga soni nyumba ja Mlungu!” Kusala yisyene, maganga gaŵakamulichisye masengo pakutaŵa galiji gekulungwa, mamita 11 m’chilewu, msano mchijipi, soni mamita gatatu mwinani mwakwe. Nambope, Yesu jwajanjile kuti, “Pakwamba ya yindu yamkuyiwonayi, masiku gachiyika gele pangali liganga atamose limo lyalichiŵasoni penani pa liganga lijakwe.Maliko 13:1; Luka 21:6.

Kaneko Yesu jwasalilesoni kuti, “Pachimchawona asilikali ali asyungulile msinda wa Yelusalemu, chimmanyilile kuti msindawo usigele panandi konanjidwa. Pelepo jwalijose jwali ku Yudeya chatande kutilila ku matumbi. Jwalijose jwali mkati mwa msinda wa Yelusalemu chakopoche, soni jwalijose jwali ku misi jakusyungulila akasajinjila mumsindawu.” (Luka 21:20, 21) Ana maloŵe ga Yesuga gakwanilichikwe?

CHONASIKO CHA MSINDA WA YELUSALEMU

Yesu ali aŵechete maloŵega, pamasile yaka 33, Ayuda ali mkulamulidwa ni Aloma. Nambo mu 66 C.E., jwakulamulila jwachiloma mu upande wa Yudeya, Gessius Florus, jwasumwile mbiya sya panyumba jakulambilila. Kaneko Ayuda ŵakuputila ufulu, ŵawuleje asilikali wosope ŵa Chiloma mumsinda wa Yelusalemu ni kutanda kulilamulila.

Pali papite miyesi chiŵandika jitatu, asilikali ŵa Chiloma ŵakupunda 30,000, mwakulongoleledwa ni Cestius Gallus, ŵapite ku Yelusalemu kuti akamasye yakwimuchilayo. Mwachitemachitema, asilikali ŵa Chiloma ŵajinjile mumsindawo ni kuja gumula lipupa lyakusa lya nyumba jakulambilila. Nambo pamagongo gangapikanika ŵawujilile. Yigaŵenga ya Chiyuda paŵaweni asilikali ali kuwujila, yasangalele mnope soni yatandite kwatoposya. Yeleyi yapele Aklistu lipesa lyakutenda yaŵasasile Yesu yakuti chakopoche mumsinda wa Yelusalemu ni kutilila ku matumbi, lisi line lya Lusulo lwa Yolodani.—Mateyu 24:15, 16.

M’chaka chakuyichisya, Aloma mwakulongoleledwa ni Vesipashani, soni mwanache jwakwe jwamlume, Tito, ŵatanditesoni mapulani gakusaka kumasya kwimuchila ku Yudeya. Nambope, mwangajembecheya mwenye jwakulamulila Ulamusi Wekulungwa wa Loma, Nelo, jwawile mu 68 C.E. Vesipashani paŵapikene yeleyi ŵamlesile mwanache jwakwe jwamlume, Tito ni asilikali ŵakwana 60,000. Kaneko jwalakwe ŵawujile ku Loma kuti akatande kulamulila.

Mu Juni, m’chaka cha 70 C.E., Tito jwalamwile likuga lya asilikali ŵakwe kuti akagwisye yitela mu upande wa Yudeya. Yitela yeleyi ŵakamulichisyaga masengo pakutaŵa lutenje lwa yisonga lwa makilomita 7 kusyungulila msinda wa Yelusalemu. Mwakamulana ni maloŵe ga Yesu, mu Sepetemba, Aloma ŵajonasile soni kuchoma moto msinda wa Yelusalemu ni nyumba jakwe jakulambilila. Ŵagumwilesoni maganga gaŵataŵile, mwamti nganipasigala atamose liganga limo pachanya pa lijakwe. (Luka 19:43, 44) Mwakamulana ni kuwungunya kwine yikuwoneka kuti, “ŵandu chiŵandika hafu miliyoni ŵawulajidwe mumsinda wa Yelusalemu, soni m’mikuli jine mu upande wa Yudeya.”

KUSANGALALILA KUPUNDA NGONDO

Mu 71 C.E., Tito paŵawujaga kungondoji, ŵandu ŵa ku Italy ŵampochele mwakusangalala. Ŵandu wosope mumsinda wa Loma, ŵagungumuchile kukusangalalila kupunda kwa ngondojo. Chisangalalo chelechi chaliji chimo mwa yisangalalo yakumanyika mnope yayatendekwe mumsindawu.

Ŵandu ŵajinji ŵasimongaga pakwawona asilikali ali mkwenda m’misewu ja Loma ali ajigele yipanje yejinji. Ŵasangalalaga kulola maboti, yakwambula ya ngondojo soni yindu yaŵajigele ku nyumba jakulambilila ku Yelusalemu.

Tito jwajinjile m’malo mwa babagwe Vesipashani ni kutanda kulamulila Uchimwene Wekulungwa wa Loma mu 79 C.E. Nambo panyuma pa yaka yiŵili, jwalakwe jwawile mwangajembecheya. Mpwakwe Tito, Domitian, jwajinjile m’malo mwakwe, soni ndaŵi jijojo jwataŵile chipilala pakumbuchila yaŵatesile Tito.

CHIPILALA CHA TITO MASIKU AGANO

Chipilala cha Tito Masiku Agano

Chaka chilichose ŵandu ŵajinji akusayika mumsinda wa Loma kukulola chipilala cha Tito. Ŵandu ŵane akusachiwona chipilalachi mpela chimo mwa yakutaŵa yakusangalasya yakala, ŵane mpela chindu chaŵachitaŵile pakumbuchila kupunda kwa Tito pangondo, soni ŵane mpela chindu chakwakumbusya konasika kwa Yelusalemu ni nyumba jakwe jakulambilila.

Nambope ŵakusaŵalanga Baibulo mwakujikuya chenene, akasachiwona chipilala cha Tito m’litala lyakulekangana. Chipilalachi chikusatukamuchisya kusimichisya kuti yakulochesya ya m’Baibulo yili yisyesyene soni kuti yasalilidwe ni Mlungu.—2 Petulo 1:19-21.

a C.E. jikugopolela Yesu ali ayiche