¿Ataman rït ruwäch Jehová achiʼel Noé, Daniel chqa Job?
«Ri winäq xa xuʼ itzelal nkiʼän ma nqʼax ta chi kiwäch ri chojmilal, ye kʼa ri yekanun Jehová yekowin nqʼax jontir chi kiwäch» (PROVERBIOS 28:5).
BʼIX: 126, 150
1-3. a) ¿Achkë yojtoʼo rchë ma xtqaqʼäj ta rutzij Dios chpan re rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tzijonem reʼ?
KOMÄ xa jubʼaʼ chik nrajoʼ rchë nchup ruwäch ri itzelal. Ri itzel taq winäq ye kʼiyirnäq achiʼel qʼayis (Salmo 92:7). Rma riʼ ma nsach ta qakʼuʼx chë jujun qʼij nqʼax, ri winäq más kiqasan ruqʼij rupixaʼ Dios. Ye kʼa, ¿achkë nqaʼän röj rchë nkʼojeʼ más qanaʼoj chqa ma nqakʼän ta apo kinaʼoj ri winäq? (1 Corintios 14:20).
2 Ri ruqʼalajsaxik re kʼutunïk reʼ kʼo chpan ri texto rchë ri tzijonem. Jun peraj che rä ri texto nuʼij chë ri «yekanun Jehová yekowin nqʼax jontir chi kiwäch», ntel chë tzij ri najowatäj rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios (Proverbios 28:5). Ke riʼ bʼaʼ chqa ri naʼoj nuyaʼ Proverbios 2:7 chqa 9. Chriʼ nuʼij chë Jehová nuyaʼ kitamabʼal ri choj kikʼaslemal. Ri etamabʼäl riʼ nuʼän chë nqʼax chi kiwäch ri chojmilal chqa yerutoʼ rchë nkitzʼët achkë ri ütz chqa ri ma ütz ta.
3 Noé, Daniel chqa Job xkïl ri etamabʼäl riʼ (Ezequiel 14:14). Komä, ri rutinamit Dios rilon chqa riʼ. Ye kʼa rït, ¿qʼaxnäq chawäch ronojel ri najowatäj rchë nayaʼ ruqʼij Dios? Rchë riʼ nkʼatzin chë ütz ütz natamaj ruwäch Dios. Rma riʼ tqatzʼetaʼ oxiʼ naʼoj. Naʼäy, ri xkiʼän Noé, Daniel chqa Job rchë xkitamaj ruwäch Dios. Rukaʼn, ri utzil xukʼän pä pa kiwiʼ ri xkitamaj ruwäch. Rox, ri nkʼatzin nqaʼän röj rchë qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän achiʼel kikʼuqbʼäl kʼuʼx ryeʼ.
NOÉ XNIMAJ RUTZIJ DIOS TAPEʼ XA XUʼ ITZELAL YEBʼAN
4. a) ¿Achkë rubʼanik xtamaj Noé ruwäch Jehová? b) ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Noé ri ütz ütz xtamaj ruwäch Jehová?
4 ¿Achkë rubʼanik xtamaj ruwäch Jehová? Kan xa xuʼ xekʼojeʼ pä winäq chuwäch le Ruwachʼulew, ri achiʼaʼ chqa ixoqiʼ ri kan kʼo kikʼuqbʼäl kʼuʼx oxiʼ rubʼanik kitaman pä ruwäch Dios. Jun, kinkʼun pä rij ri rubʼanon Jehová. Kaʼiʼ, kiyaʼon pä kixkïn chkë nikʼaj chik rusamajelaʼ Dios. Oxiʼ, kitzʼeton pä rubʼanik yerutoʼon Dios rma kinman rutzij (Isaías 48:18). Taq Noé xernukʼuj ri rubʼanon Dios, xqʼalajin chuwäch chë kantzij kʼo Dios chqa xqʼalajin chuwäch ri runaʼoj. Ke riʼ xqʼax chuwäch chë Jehová janina ruchuqʼaʼ chqa chë xa xuʼ ryä kʼaslïk Dios (Romanos 1:20). Reʼ xuʼän chë Noé xnmaj chë kʼo Dios chqa xukowirsaj rukʼuqbʼäl kʼuʼx.
5. ¿Achkë rubʼanik xtamaj Noé ri nrajoʼ wä Dios pa kiwiʼ ri winäq?
5 Le Biblia nuʼij chë rchë jun winäq nunmaj, ‹rajawaxik chë nrakʼaxaj na ri chʼaʼäl›, ntel chë tzij chë ri nkiʼij nikʼaj chik yojrutoʼ chë nkʼojeʼ qakʼuqbʼäl kʼuʼx (Romanos 10:17). ¿Achkë xtzijon Jehová che rä Noé? Kantzij na wä, ryä kʼïy xtamaj chkij ruchʼalal, jun chkë ryeʼ ya ri Lamec, rutataʼ. Lamec jun achï xkʼojeʼ rukʼuqbʼäl kʼuʼx chqa xaläx taq Adán kʼa kʼäs na (tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ). Jujun chik chkë ruchʼalal ya ri Matusalén, rumamaʼ; chqa Jared, rumamaʼ ri rumamaʼ. Jared xkäm taq Noé 366 rujunaʼ (Lucas 3:36, 37; * tatzʼetaʼ ri nota). Rkʼë jubʼaʼ ri achiʼaʼ riʼ chqa kixjaylal xkitzijoj che rä Noé chë Dios xbʼano kichë ri winäq chqa xrajoʼ chë xekʼojeʼ ta kalkʼwal, xkinojsaj ta Ruwachʼulew chqa xkiyaʼ ta ruqʼij. Chqa rkʼë jubʼaʼ, Noé xtamaj chë Adán chqa Eva ma xkinmaj ta rutzij Jehová, chqa xutzʼët na wä ri kʼayewal xukʼän pä kimak (Génesis 1:28; 3:16-19, 24). Ri xtamaj Noé chrij Dios xapon pa ran chqa xuʼän chë xuyaʼ ruqʼij (Génesis 6:9).
6, 7. ¿Achkë rubʼanik xutoʼ rukʼuqbʼäl kʼuʼx Noé ri xyoʼej ri rutzujun Dios?
6 Ri qayoʼen apo ri rutzujun Dios nukowirsaj qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Noé xel na wä rukʼuʼx taq xtamaj chë rubʼiʼ kʼo ri naʼoj rchë ri oyobʼenriʼïl chpan. Rkʼë jubʼaʼ rubʼiʼ ntel chë tzij «Uxlanen» o «Nukʼuqbʼaʼ Akʼuʼx» (Génesis 5:29, nota). Rkʼë ruchuqʼaʼ Dios, Lamec xuʼij chrij Noé: «Ryä xtukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rma xtukʼän pä uxlanen chrij qasamaj chqa chrij rkïy qaqʼaʼ nuyaʼ ri ulew ritzelan qa Jehová». Noé rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chrij Dios. Achiʼel Abel chqa Enoc, ryä nunmaj wä chë ri ijatzul xtupalbʼej rujolon ri kumätz (Génesis 3:15).
7 Rkʼë jubʼaʼ, Noé ma kan ta nqʼax wä chuwäch jontir ri nuʼij Génesis 3:15. Ye kʼa nqʼax wä chuwäch chë nutzuj kolotajïk. Enoc kʼo wä jun xuyaʼ rutzijol junan bʼaʼ rkʼë re profecía reʼ. Xuʼij chë Jehová xtchüp kiwäch itzel taq winäq (Judas 14, 15). Ri xutzijoj Enoc xukowirsaj na wä rukʼuqbʼäl kʼuʼx Noé chrij ri rutzujun Dios. Ri rutzijol xuyaʼ Enoc xttzʼaqät jontir chpan Armagedón.
8. ¿Achkë utzil xukʼän pä pa ruwiʼ Noé ri ütz ütz xtamaj ruwäch Dios?
8 ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Noé ri ütz ütz xtamaj ruwäch Dios? Ri etamabʼäl riʼ xuyaʼ runaʼoj chqa rukʼuqbʼäl kʼuʼx. Chqa xutoʼ rchë xuchajij rachbʼilanïk rkʼë Jehová. Jun tzʼetbʼäl, rma ryä nuyaʼ wä ruqʼij Dios, ma xerachbʼilaj ta winäq ri ma nkiʼän ta ri nrajoʼ Dios. Chqa ma xuyaʼ ta qʼij chë xqʼol kimä ri ángeles ri xeqa pä chuwäch Ruwachʼulew ye achiʼel winäq. Ye kʼa ri winäq ri majun kikʼuqbʼäl kʼuʼx kan xel na wä kikʼuʼx xkitzʼët kuchuqʼaʼ ri ángeles riʼ, chqa rkʼë jubʼaʼ xkajoʼ xkiyaʼ kiqʼij (Génesis 6:1-4, 9). Noé retaman wä chqa chë Dios xuʼij chkë ri winäq chë tkʼojeʼ kalkʼwal chqa tkinujsaj Ruwachʼulew (Génesis 1:27, 28). Rma riʼ retaman wä chë ma ütz ta chqa ma pa rubʼeyal ta chë ri ángeles yekʼuleʼ chqa nkʼojeʼ kalkʼwal kikʼë ri ixoqiʼ. Reʼ más na wä tzij xuʼän chuwäch taq xutzʼët chë kalkʼwal ryeʼ más ye nimaʼq chqa más kuchuqʼaʼ chi kiwäch nikʼaj chik akʼalaʼ. Xeqʼax ri junaʼ, Dios xuʼij che rä Noé chë xtukʼän pä jun qʼeqäl jöbʼ. Noé xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij ri xuʼij Jehová che rä, rma riʼ xuʼän jun mamaʼ arca rchë xekolotäj ralkʼwal chqa rixjayil (Hebreos 11:7).
9, 10. ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij rukʼuqbʼäl kʼuʼx Noé?
9 ¿Achkë nqaʼän rchë chë qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän achiʼel rukʼuqbʼäl kʼuʼx Noé? Nkʼatzin yoj ok utziläj taq tijonelaʼ chrij Ruchʼaʼäl Dios, nqaloqʼoqʼej ri nqatamaj chqa nqayaʼ qʼij chë ri naʼoj riʼ nujäl rubʼanik qakʼaslemal chqa nukʼwaj qabʼey taq kʼo jun nqajoʼ nqaʼän (1 Pedro 1:13-15). Ke riʼ, ri qatamabʼal chrij Dios chqa qakʼuqbʼäl kʼuʼx yojkitoʼ rchë ma yojtzaq ta pa ruqʼaʼ Satanás chqa chkipan itzel taq bʼanobʼäl (2 Corintios 2:11). Ri uchuqʼaʼ ruyaʼon Satanás nuʼän chë ri winäq nbʼä kan chrij ri chʼayonïk chqa chkij ri tzʼil taq bʼanobʼäl, chqa nuʼän chë nbʼä kan chrij ri itzel taq kiraynïk (1 Juan 2:15, 16). Chqa nuʼän chë ri ma kuw ta kikʼuqbʼäl kʼuʼx ma nqʼalajin ta chik chi kiwäch chë xa naqaj chik kʼo ri qʼij taq Jehová xtchüp ruwäch ri itzelal. Taq Jesús xjunumaj ruqʼij Noé rkʼë qaqʼij röj, ma xuyaʼ ta más ruqʼij ri chʼayonïk chqa ri itzel taq bʼanobʼäl, ryä xtzijon más chrij ri kʼayewal nqïl we nqayaʼ qa rubʼanik ri nqa chuwäch Dios (taskʼij ruwäch Mateo 24:36-39).
10 Takʼutuj qa chawäch: «Rkʼë rubʼanik nukʼaslemal, ¿nkʼüt chë kantzij ntaman ruwäch Jehová? ¿Nuʼän komä nukʼuqbʼäl kʼuʼx chë nnmaj rutzij Dios chqa ntzijoj rubʼiʼ?» Kikʼë re kʼutunïk reʼ natamaj we rït chqa najin naʼän ri nqa chuwäch Dios.
DANIEL XUKʼÜT CHË KʼO RUNAʼOJ TAQ XKʼOJEʼ PA BABILONIA
11. a) ¿Achkë rubʼanik ri tijonïk xyaʼöx che rä Daniel? b) ¿Achkë runaʼoj Daniel nawajoʼ nasmajij rït?
11 ¿Achkë rubʼanik xtamaj ruwäch Jehová? Daniel ütz ütz xtjöx kimä ruteʼ rutataʼ. Ryeʼ xkikʼüt chuwäch chë nkʼatzin nukʼüt ajowabʼäl chrij Jehová chqa chrij Ruchʼaʼäl. Ri ajowabʼäl riʼ majun bʼey xjalatäj ta, rma tapeʼ Daniel riʼj chik, ma xuyaʼ ta qa rutijonïk chrij Ruchʼaʼäl Dios (Daniel 9:1, 2). Ri chʼonïk nqïl chpan Daniel 9:3 kʼa 19 nukʼüt chë Daniel jaʼäl retaman ruwäch Dios chqa jontir ri xuʼän pa ruwiʼ Israel. Tajamaʼ bʼaʼ awäch rchë naskʼij chqa yachʼobʼon chrij ri chʼonïk riʼ. Chqa tatzʼetaʼ achkë nukʼüt chawäch chrij Daniel.
12-14. a) ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Daniel chë rkʼë Dios petenäq wä retamabʼal? b) ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Jehová Daniel rma ma xuqʼäj ta rutzij chqa ma xuxiʼij ta riʼ?
12 ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Daniel ri ütz ütz xtamaj ruwäch Dios? Ri judíos ri nkiyaʼ wä ruqʼij Dios, kʼayew na wä xkinaʼ xekʼojeʼ pa jun tinamït ri ma nyaʼöx ta ruqʼij Dios, achiʼel Babilonia. Jehová xuʼij chkë ri judíos chë ma tkiʼän chʼaʼoj kikʼë winäq ri akuchï yeʼapon wä (Jeremías 29:7). Chqa xuʼij chkë chë xa xuʼ ryä tkiyaʼ ruqʼij rkʼë jontir kan (Éxodo 34:14). ¿Achkë rubʼanik xkowin Daniel xusmajij ri kaʼiʼ pixaʼ riʼ? Ri etamabʼäl petenäq rkʼë Dios xutoʼ rchë xqʼax chuwäch chë más ruqʼij nunmaj rutzij Jehová chuwäch nunmaj kitzij ri qʼatöy taq tzij. Taq pa ciento chik junaʼ ye qʼaxnäq qa, Jesús xukʼüt chqa ri naʼoj riʼ (Lucas 20:25).
13 Tqachʼobʼoʼ ri xuʼän Daniel taq xyaʼöx jun pixaʼ ri nuʼij chë chpan jun ikʼ ronojel chʼonïk xa xuʼ che rä ri qʼatöy tzij tbʼan wä, ma che rä ta jun dios o jun chik winäq * (taskʼij ruwäch Daniel 6:7, 10 chpan ri nota). Daniel xkowin ta xnmaj ri pixaʼ riʼ chqa xuʼij ta: «Xa xuʼ jun ikʼ, ma ronojel ta nukʼaslemal». Ye kʼa ma xuyaʼ ta qʼij chë xa rupixaʼ jun qʼatöy tzij xuyaʼ más ruqʼij chuwäch Jehová. Kantzij na wä, ryä xkowin ta pa newäl xchʼo rkʼë Dios. Ye kʼa retaman wä chë ye kʼïy winäq kitzʼeton chë ryä ronojel qʼij nchʼo rkʼë Dios. Rma riʼ, tapeʼ retaman wä chë rkʼë jubʼaʼ xtkamsäx, ma xrajoʼ ta chë ri winäq xkichʼöbʼ chë xuyaʼ qa Jehová.
14 Rma Daniel ma xuqʼäj ta rutzij Dios chqa ma xuxiʼij ta riʼ, Jehová xutoʼ rchë ma xtej ta kimä köj. Ri xbʼanatäj rkʼë Daniel xunimirsaj rubʼiʼ Jehová, reʼ xkʼaxatäj chuwäch ronojel Medopersia (Daniel 6:25-27).
15. ¿Achkë nqaʼän rchë chë qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän achiʼel rukʼuqbʼäl kʼuʼx Daniel?
15 ¿Achkë nqaʼän rchë chë qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän achiʼel rukʼuqbʼäl kʼuʼx Daniel? Ma xa xuʼ ta nkʼatzin nqaskʼij ruwäch le Biblia, kʼo chë nqʼax chi qawäch ri nqaskʼij rchë nqakowirisaj qakʼuqbʼäl kʼuʼx (Mateo 13:23). Chqa nqajoʼ nqatamaj achkë rubʼanik nchʼobʼon Jehová chqa nqʼax chi qawäch ri rupixaʼ. Rchë riʼ nkʼatzin yojchʼobʼon chrij ri nqaskʼij. Chqa nkʼatzin chë qʼij qʼij yojchʼo rkʼë Dios rkʼë ronojel qan, más taq yoj kʼo chpan jun kʼayewal. Tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová xtuyaʼ pä qetamabʼal chqa quchuqʼaʼ we xtqakʼutuj che rä (Santiago 1:5).
JOB MA XUQʼÄJ TA RUTZIJ DIOS TAQ ÜTZ RUBʼANON CHQA TAQ XERÏL KʼAYEWAL
16, 17. ¿Achkë rubʼanik xtamaj Job ruwäch Jehová?
16 ¿Achkë rubʼanik xtamaj ruwäch Jehová? Job ma israelita ta, ye kʼa ruchʼalal bʼaʼ Abrahán, Isaac chqa Jacob. Chkë ri oxiʼ achiʼaʼ riʼ Jehová xutzijoj achkë riʼ ryä chqa achkë ruchʼobʼon nuʼän pa kiwiʼ ri winäq. Ma qataman ta achkë rubʼanik xtamaj, ye kʼa Job xtamaj na wä kʼïy chrij riʼ (Job 23:12). Ryä xuʼij che rä Jehová: «Xa xuʼ ntaman chawij rït rkʼë ri nkʼaxan» (Job 42:5). Ye kʼa Dios xuʼij chë jontir ri rubʼin Job chrij ryä, kantzij wä (Job 42:7, 8).
Qakʼuqbʼäl kʼuʼx nkowïr taq nqatzʼët runaʼoj Jehová chrij jontir rubʼanon. (Tatzʼetaʼ ri peraj 17).
17 Chqa rkʼë jontir rubʼanon Dios chkaj chqa chuwäch Ruwachʼulew, Job kʼïy naʼoj xtamaj chrij Jehová (Job 12:7-9, 13). Elihú chqa Jehová xekikusaj tzʼetbʼäl chrij ri rubʼanon Dios rchë xkinataj che rä Job chë Jehová nüm ruqʼij chi qawäch röj winäq (Job 37:14; 38:1-4). Ri xuʼij Jehová xapon pa ran Job, rma riʼ rkʼë qasanriʼïl xuʼij: «Komä xintamaj chë rït ronojel yakowin naʼän; chqa ronojel nachʼöbʼ, yatkïr naʼän». Chqa xuʼij: «Ntzolij wiʼ rkʼë poqlaj chqa chaj» (Job 42:2, 6).
18, 19. ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Job chë kantzij xtamaj ruwäch Jehová?
18 ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Job ri ütz ütz xtamaj ruwäch Dios? Job ütz ütz xqʼax chuwäch ri nrajoʼ Dios. Ryä kantzij retaman wä ruwäch Jehová, ya riʼ xbʼano chë xrajoʼ xuʼän ri ütz. Retaman wä chë ma ütz ta nuʼij chë nrajoʼ Dios, ye kʼa xa yertzʼilaʼ ri winäq (Job 6:14). Ma xuchʼöbʼ ta chë ryä más ruqʼij chi kiwäch ri nikʼaj chik winäq. Kʼo o majun kirajil ri winäq, ütz runaʼoj xuʼän kikʼë chqa kan achiʼel ruchʼalal xerutzʼët. Ryä xuʼij: «Ri Dios xibʼano rïn, ¿ma ya ta komä ryä xbʼano rchë ryä chqa [...]?» (Job 31:13-22). Kantzij na wä, Job ma xuyaʼ ta qʼij chë rma etamatäl ruwäch chqa bʼeyon, xuʼän ta chë xunimirsaj riʼ chqa xuqasaj ta kiqʼij nikʼaj chik winäq. Runaʼoj Job ma junan ta rkʼë kinaʼoj ri bʼeyomaʼ ye kʼo komä.
19 Job ma xuyaʼ ta qʼij chë rubʼeyomal o achkë ta chik jun xkʼojeʼ ta más ruqʼij chuwäch Jehová, nixta pa ran xunaʼ riʼ. Retaman wä chë xa ta xuʼän riʼ, xa achiʼel ta xuyaʼ ruqʼij jun tyox. Ryä xuʼij: «Xinqasaj ta ruqʼij ri kʼaslïk Dios ri kʼo chkaj» * (taskʼij ruwäch Job 31:24-28 chpan ri nota). Chqa xutzʼët ri kʼulanen achiʼel rubʼanik nutzʼët Dios. Rma riʼ xuyaʼ chuwäch chë ma xtbʼä ta ran chrij jun chik ixöq we ma rixjayil ta (Job 31:1). Tnatäj chqe chë pa ruqʼij qa Job, Jehová kʼa ruyaʼon na qʼij chë ri achiʼaʼ yekʼojeʼ kʼïy kixjaylal. Rma riʼ xa ta Job xrajoʼ, xkʼojeʼ ta chik jun rixjayil * (tatzʼetaʼ ri nota). Ye kʼa Job xutzeqelbʼej ri tzʼetbʼäl xuyaʼ qa Jehová pa jardín de Edén chrij ri kʼulanen, ryä xukʼulbʼaʼ xa xuʼ jun achï rkʼë jun ixöq (Génesis 2:18, 24). Taq xqʼax yän jun 1600 junaʼ, Jesús xunataj chë tqanmaj ri pixaʼ ri nuʼij chë xa xuʼ jun achï kʼulan rkʼë jun ixöq ütz nkikʼwaj qa kiʼ (Mateo 5:28; 19:4, 5).
20. ¿Achkë rubʼanik yojrutoʼ rchë yeqachaʼ qachiʼil chqa ri kʼastanen ri qataman ruwäch Jehová chqa rupixaʼ?
20 ¿Achkë nqaʼän rchë chë qakʼuqbʼäl kʼuʼx nuʼän achiʼel rukʼuqbʼäl kʼuʼx Job? Achiʼel qatzʼeton pä, ri najowatäj ya ri ütz ütz nqatamaj ruwäch Jehová chqa nqayaʼ qʼij chë nukʼwaj qabʼey we kʼo jun nqajoʼ nqaʼän. Le Biblia nuʼij chë Jehová «nuxowaj ri winäq ri nqa chuwäch chʼayonïk». Chqa nuʼij chë ma tqayüj qiʼ «kikʼë ri winäq yeqʼolon» * (taskʼij ruwäch Salmo 11:5; 26:4 chpan ri nota). ¿Achkë nkiʼij re textos reʼ chrij rubʼanik nchʼobʼon Jehová? ¿Achkë rubʼanik yojkitoʼ chrij rukusaxik Internet, taq yeqachaʼ qachiʼil, ri kʼastanen xtqaʼän chqa achkë xtqayaʼ pa naʼäy? Ri xtqaʼij chkij re kʼutunïk reʼ xkojrutoʼ rchë xtqatzʼët we kantzij qataman ruwäch Jehová. We ma nqajoʼ ta nqatzʼilbʼisaj qakʼaslemal, nkʼatzin nqatjoj qiʼ rchë nqʼalajin chi qawäch achkë ri ütz chqa ri ma ütz ta (Hebreos 5:14; Efesios 5:15).
21. ¿Achkë xkojtoʼo rchë xtqatamaj jontir ri nkʼatzin rchë xtqaʼän ri nqa chuwäch Jehová?
21 Noé, Daniel chqa Job rkʼë ronojel kan xkikanuj Jehová, rma riʼ ryä xerutoʼ rchë xkitamaj ruwäch. Xerutoʼ rchë xqʼax jontir chi kiwäch, ntel chë tzij ri nkʼatzin rchë nkiʼän ri nqa chuwäch ryä. Ke riʼ xkiyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chrij chojmilal chqa xkinaʼ kantzij kikoten (Salmo 1:1-3). Rma riʼ tqakʼutuj qa chi qawäch: «¿Ntaman ruwäch Jehová achiʼel Noé, Daniel chqa Job?». Kantzij na wä, röj yojkowin nqatamaj más ruwäch Jehová chi kiwäch ryeʼ, rma komä ryä ruyaʼon más etamabʼäl chi qawäch (Proverbios 4:18). Rma riʼ tqatjoj más qiʼ chrij Ruchʼaʼäl Dios, kojchʼobʼon chrij ri nqaskʼij chqa tqakʼutuj ri loqʼoläj ruchuqʼaʼ Dios. Ke riʼ, ma xkeqakʼän ta apo ri itzel taq bʼanobʼäl, xtqakʼüt chë kʼo qanaʼoj chqa ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová más xtkowïr (Proverbios 2:4-7).
^ parr. 5 Enoc, rutataʼ rumamaʼ Noé, xuyaʼ chqa ruqʼij Jehová. Enoc xkäm taq nrajoʼ na 69 junaʼ rchë naläx Noé (Génesis 5:23, 24).
^ parr. 13 Daniel 6:7, 10: «Jontir qʼatöy taq tzij chqa jontir samajelaʼ ri kan kʼo kiqʼij pa qʼatbʼäl tzij, xqamöl qiʼ rchë xqachʼöbʼ chë nqayaʼ jun pixaʼ ri nuʼij chë chpan jun ikʼ majun winäq tbʼano chʼonïk rkʼë jun dios o jun chik winäq we ma awkʼë ta rït nimaläj qʼatöy tzij. Ri ma xtnman ta tzij xtkʼaq pa kijul köj». «Ye kʼa kan xa xuʼ taq xrakʼaxaj chë ri qʼatöy tzij xuyaʼ äl ru-firma chuwäch ri pixaʼ, Daniel xbʼä chë rachoch. Ri akuchï kʼo ruwarabʼäl ye kʼo ventanas ri yejaqäl chqa yetzuʼun apo pa Jerusalén. Chriʼ oxiʼ mul pa jun qʼij nxukeʼ, nchʼo rkʼë Dios chqa nbʼixan che rä, achiʼel wä rubʼanon pä taq majanä tyaʼöx ri pixaʼ».
^ parr. 19 Job 31:24-28: «We xinkʼuqbʼaʼ ta nukʼuʼx chrij ri oro o xinbʼij ta che rä: ‹Rït xkachajin wchë›. We ri kikoten xinwïl ta chrij ri ye kʼo wkʼë rma ronojel ri bʼeyomäl xinwïl; we xintzʼët ta ri qʼij ntzʼitzʼan o ri ikʼ ntzʼitzʼan taq nslon, chqa pa newäl ta xbʼä wan chkij chqa nuchiʼ xutzʼmaj ta nuqʼaʼ rchë xinyaʼ ta kiqʼij; we xinbʼän ta riʼ kan taqäl ta chwij chë ri qʼatöy taq tzij nkiyaʼ tijoj poqonal pa nuwiʼ rma xinqasaj ta ruqʼij ri kʼaslïk Dios ri kʼo chkaj».
^ parr. 19 Ke riʼ chqa nbʼix chrij Noé. Ryä xa xuʼ jun rixjayil xkʼojeʼ, tapeʼ ri bʼanobʼäl ri yekʼojeʼ kayoxiʼ kixjaylal ri achiʼaʼ xtkïr pä taq kʼa riʼ jubʼaʼ tkiqʼäj tzij Adán chqa Eva pa jardín de Edén (Génesis 4:19).
^ parr. 20 Salmo 11:5; 26:4: «Jehová nutzʼët achkë nuʼän ri ütz chqa ri itzel winäq. Ryä kan nuxowaj ri winäq ri nqa chuwäch chʼayonïk». «Ma nyüj ta wiʼ kikʼë ri winäq yeqʼolon chqa ma yenwachbʼilaj ta ri xa kaʼiʼ kipaläj».
