Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Ɛze Gyihova Kɛ Mɔɔ Ɛnee Nowa, Daneɛle Nee Dwobu Ze Ye La?

Asoo Ɛze Gyihova Kɛ Mɔɔ Ɛnee Nowa, Daneɛle Nee Dwobu Ze Ye La?

“Menli mɔɔ di ɛtane la ɛnde pɛlepɛlelilɛ bo, na bɛdabɛ mɔɔ bɛsonle [Gyihova] la te ɔ bo kpalɛ.”​—MRƐ. 28:5.

EDWƐNE: 126, 150

1-3. (a) Duzu a baboa yɛ amaa yɛali nɔhalɛ yɛamaa Nyamenle wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye anu a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

AMUMUYƐMA bahɔ zo ‘afifi ayɛ dudokoo kɛ ndile’ la wɔ mekɛ mɔɔ awieleɛ ne ɛlɛbikye la. (Edw. 92:7) Ɔti, ɔnyɛ azibɛnwo kɛ bɛnva ɛbɛlabɔlɛ nwo ngyinlazo bɛnli gyima la. Yemɔti, kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ yɛ “nwo kɛ mbɔdɔma wɔ ɛtane nwo” na ‘yɛadwenle kɛ mgbanyinli ɛ’?​—1 Kɔl. 14:20.

2 Mualɛ ne wɔ yɛ edwɛkɛtile tɛkese ne anu, ye foa bie ka kɛ: “Bɛdabɛ mɔɔ bɛsonle [Gyihova] la te ɔ bo kpalɛ”​—kile kɛ debie biala mɔɔ bɛhyia amaa bɛazɔ ɔ nye la. (Mrɛ. 28:5) Edwɛkɛ ko ne ala wɔ Mrɛlɛbulɛ 2:7, 9 mɔɔ ka kɛ, Gyihova ‘fa nrɛlɛbɛ kpalɛ maa mɔɔ le tenlene la.’ Ɔti, tenlenenli kola te “pɛlepɛlelilɛ nee tenleneyɛlɛ, boɛlilɛ, yɛɛ adenle kpalɛ biala abo.”

3 Nowa, Daneɛle nee Dwobu nyianle zɔhane nrɛlɛbɛ ne. (Yiz. 14:14) Nyamenle menli ɛnyia zɔhane nrɛlɛbɛ ne ɛnɛ. Na ɛdawɔ mumua ne ɛ? Debie biala mɔɔ ɛhyia amaa wɔazɔ Gyihova anye la asoo ‘ɛte ɔ bo kpalɛ’? Yemɔ a le kɛ ɛbanyia ɔ nwo nɔhalɛ ndelebɛbo. Ɛhye wɔ yɛ adwenle nu la, bɛmaa yɛzuzu (1) kɛzi Nowa, Daneɛle nee Dwobu nwunle Nyamenle, (2) kɛzi zɔhane ndelebɛbo ne boale bɛ nee (3) kɛzi yɛbahola yɛanyia bɛ diedi ne bie la.

NOWA NEE NYAMENLE LUALE WƆ ƐTANE EWIADE NU

4. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Nowa nwunle Gyihova ɛ, na kɛzi nɔhalɛ ndelebɛbo boale ye ɛ?

4 Kɛ ɔyɛle mɔɔ Nowa nwunle Gyihova la. Ɔvi alesama tetedwɛkɛ mɔlebɛbo, diedima ɛzukoa Nyamenle anwo debie ɔlua ndenle nsa ɛhye: abɔdeɛ, menli gyɛne mɔɔ ɛnee sulo Nyamenle yɛɛ nyilalɛ mɔɔ bɛnyianle ye ɔlua Nyamenle tenlene ngyinlazo ne mɔ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima la azo. (Aye. 48:18) Abɔdeɛ mɔɔ Nowa nleanle la maanle ɔnyianle daselɛ dɔɔnwo kɛ Nyamenle wɔ ɛkɛ, eza ɔnwunle ye subane ne mɔ mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye la le kɛ “ye tumi ne mɔɔ wɔ ɛkɛ ne dahuu la nee ye Nyamenleyɛlɛ ne.” (Wlo. 1:20) Ɔti, Nowa liele Nyamenle lile; eza ɔnyianle ye nuhua diedi kpole.

5. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Nowa nwunle bodane mɔɔ Nyamenle lɛ maa alesama la ɛ?

5 “Bɛte edwɛkɛ ne a yɛɛ bɛnyia diedi a.” (Wlo. 10:17) Kɛ ɔyɛle mɔɔ Nowa dele Gyihova anwo edwɛkɛ ɛ? Ɔbayɛ kɛ ɔzukoale dɔɔnwo ɔvile ye mbusuafoɔ ɛkɛ. Bie mɔ a le ye papa Leemɛke mɔɔ ɛnee ɔle diedinli na ɔradole Adam kolaa na yeawu la. (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.) Bie mɔ noko a le ye nenya Mɛtusɛla nee ye nenya nenya Gyɛlɛde mɔɔ Nowa radole ye na bɛbɔle nu bɛdɛnlanle aze kɛyɛ ɛvolɛ 366 la. * (Luku 3:36, 37) Bie a Nowa zukoale kɛzi bɛbɔle sonla, bodane mɔɔ Nyamenle lɛ kɛ alesama mɔɔ le tenlene bayi azɛlɛ ne, Yidɛn atuadelɛ ne​—nee mɔɔ vile nu rale mɔɔ Nowa mumua ne nwunle ye la anwo edwɛkɛ vile mrenyia ɛhye mɔ nee bɛ ye mɔ ɛkɛ. (Mɔl. 1:28; 3:16-19, 24) Ɔda ali kɛ, mɔɔ Nowa zukoale la hanle ye ahonle, na ɔmaanle ɔzonlenle Nyamenle.​—Mɔl. 6:9.

6, 7. Kɛzi anyelazo maanle Nowa diedi nu mianle ɛ?

6 Anyelazo maa diedi nu mia. Nea kɛzi Nowa bade nganeɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ ye duma ne mɔɔ bie a ɔkile die wɔ Ɛnwomenle; Arɛlekyekyelɛ, la maanle bɛnyianle anyelazo a! (Mɔl. 5:29) Sunsum ne maanle Leemɛke hanle kɛ: “Nyamenle ɛmaa munzule ɛha azɛlɛ ye. Ɔlua zo ɛnɛ yɛyɛ zolɛ egyinli a yɛnwu nyane kpalɛ. Noko, kakula ɛhye [Nowa] bamaa yɛ nyanenwunlɛ ne aha aze.” Nowa nyianle anyelazo wɔ Nyamenle anu. Ɔliele abozonli ne mɔɔ bagelegele ɛwɔlɛ ne ati la ɔlile kɛ mɔɔ Ebɛle nee Yinɔko mɔɔ li ɔ nyunlu yɛle la.​—Mɔl. 3:15.

7 Ɔwɔ nuhua kɛ Nowa ande ngapezo edwɛkɛ mɔɔ wɔ Mɔlebɛbo 3:15 la abo bɔkɔɔ ɛdeɛ, noko ɔmaanle ɔnyianle ngoanelielɛ nwo anyelazo. Yeanga ye zɔ, Yidɛn ɛwɔkɛ ne nee Nyamenle mɔɔ babua ɛtanevolɛma ndɛne mɔɔ Yinɔko bɔle ye nolo la yia. (Dwu. 14, 15) Ɔda ali kɛ Yinɔko edwɛkɛ ne mɔɔ bara nu bɔkɔɔ wɔ Amagɛdɔn la maanle diedi nee anyelazo mɔɔ Nowa nyianle la yɛle kpole!

8. Ndenle boni mɔ azo a Nyamenle anwo nɔhalɛ ndelebɛbo bɔle Nowa anwo bane a?

8 Kɛzi Nyamenle anwo nɔhalɛ ndelebɛbo boale Nowa la. Nɔhalɛ ndelebɛbo maanle Nowa nyianle diedi nee anwuma nrɛlɛbɛ mɔɔ bɔle ɔ nwo bane vile ngyegyelɛ nwo, titili sunsum nu. Kɛ neazo la, kɛmɔ Nowa nee “Nyamenle bɛ avinli ande ɛlɛ” la ati, ɔ nee amumuyɛma anlua anzɛɛ andu. Yeammaa mbɔnsam ne mɔ mɔɔ bɛhakyile bɛ nwo menli la anyɛ ye koasea, kɛ mɔɔ bɛmaanle menli mɔɔ ɛnlɛ diedi anye liele tumi mɔɔ bɛlɛ anwo bɛvale bɛbɛlɛbɛlale bɛ na bɔbɔ bie a ɔmaanle bɛzonlenle bɛ la. (Mɔl. 6:1-4, 9) Ɛnee eza Nowa ze kɛ alesama a bɛzele bɛ kɛ bɛwo na bɛyi azɛlɛ ne a. (Mɔl. 1:27, 28) Ɔti, ɛnee ɔze kɛ ɔle ɛtane kɛ anwumabɔvolɛma mɔɔ bɛhakyi bɛ nwo menli la nee mraalɛ banyia nla nu ngitanwo. Ɛhye lale ali bɔkɔɔ wɔ mekɛ mɔɔ bɛ mra ne mɔ nyile yɛle mgbole dɛlale ngakula gyɛne la. Nzinlii, Nyamenle bɔle Nowa kɔkɔ kɛ Ɔbamaa nzule ayi ava azɛlɛ ne. Diedi mɔɔ Nowa nyianle ye wɔ kɔkɔbɔlɛ zɔhane anu la hanle ye maanle ɔbobɔle ɛlɛne ɔliele ye sua nu amra.​—Hib. 11:7.

9, 10. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Nowa diedi ne ɛ?

9 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia Nowa diedi ne bie la. Yemɔ a le kɛ yɛbazukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne kpalɛ, yeamaa mɔɔ yɛbazukoa la aha yɛ ahonle na yeamaa zɔhane ndelebɛbo ne aziezie yɛ na yɛahile yɛ adenle. (1 Pita 1:13-15) Akee diedi nee anwuma nrɛlɛbɛ babɔ yɛ nwo bane avi Seetan agyiba ne mɔ nee ewiade sunsum ne anwo. (2 Kɔl. 2:11) Zɔhane sunsum ne maa bɛ nye die basabasayɛlɛ nee ɛbɛlatane nwo. Ɔmaa menli fa bɛ adwenle sie nwonane nu atiakunluwɔzo zo. (1 Dwɔn 2:15, 16) Ɔkola ɔmaa menli mɔɔ ɛyɛ bɛtɛɛ wɔ sunsum nu la bu bɛ nye gua daselɛ mɔɔ kile kɛ Nyamenle kenle kpole ne ɛbikye la azo. Yɛ ye nzonlɛ kɛ, mɔɔ Gyisɛse vale yɛ mekɛ ye totole Nowa mekɛ zo anwo la, ɛnee tɛ basabasayɛlɛ anzɛɛ ɛbɛlatane a ye adwenle wɔ zo a, emomu esiane mɔɔ wɔ sunsum nu anyeteleyɛlɛ zo la.​—Kenga Mateyu 24:36-39.

10 Biza ɛ nwo kɛ: ‘Asoo me ɛbɛlabɔlɛ kile kɛ meze Gyihova amgba? Asoo me diedi ne ka me maa mefa Nyamenle tenlene ngyinlazo ne mɔ mebɔ me ɛbɛla na eza meka nwolɛ edwɛkɛ mekile awie mɔ ɔ?’ Ɔrɛla ye kɛ wɔ mualɛ ne mɔ bahile kɛ ɛdawɔ noko ɛ nee ‘nɔhalɛ Nyamenle ne lua.’

DANEƐLE LALE ANWUMA NRƐLƐBƐ ALI WƆ BABELƆN

11. (a) Duzu a Nyamenlezonlenlɛ kpalɛ mɔɔ Daneɛle lale ye ali kɛ kpavolɛ la maa yɛnwu ye wɔ ndetelɛ mɔɔ ɔnyianle la anwo a? (b) Daneɛle subane boni mɔ a ɛkulo kɛ ɛsukoa a?

11 Kɛ ɔyɛle mɔɔ Daneɛle nwunle Gyihova la. Ɔda ali kɛ Daneɛle awovolɛ hilehilele ye kpalɛ maanle ɔhulole Gyihova nee ye Edwɛkɛ ne. Yeanga ye zɔ, Daneɛle hulole Nyamenle wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu. Ɔyɛle ɛrelera bɔbɔ la, ɛnee ɔsukoa Ngɛlɛlera ne kpalɛ. (Dan. 9:1, 2) Ɛnee Daneɛle ze Gyihova kpalɛ. Ɛnee eza ɔze mɔɔ Gyihova yɛle maanle Yizilayɛma la kɔsɔɔti. Yɛnwu ɛhye wɔ asɔne mɔɔ ngapezonli ne vile ahonle nu yɛle mɔɔ nwolɛ edwɛkɛ wɔ Daneɛle 9:3-19 la anu. Kenga asɔneyɛlɛ ɛhye na dwenledwenle nwolɛ kpalɛ. Biza ɛ nwo kɛ: ‘Duzu a asɔneyɛlɛ ɛhye maa menwu ye wɔ Daneɛle anwo a?’

12-14. (a) Kɛzi Daneɛle lale anwuma nrɛlɛbɛ ali ɛ? (b) Kɛzi bɛyilale Daneɛle akɛnrasesebɛ nee nɔhalɛ mɔɔ ɔlile ɔmaanle Nyamenle la azo ɛ?

12 Kɛzi Nyamenle anwo nɔhalɛ ndelebɛbo boale Daneɛle la. Ɛnee ɔnla aze kɛ Dwuunli mɔɔ di nɔhalɛ la bazonle Nyamenle wɔ Babelɔn. Kɛ neazo la, Gyihova zele Dwuuma kɛ: “Bɛkpondɛ suakpole ne mɔɔ memaa bɛhɔ zolɛ nlɔnu la boɛyɛlɛ.” (Gyɛ. 29:7) Noko, mekɛ ko ne la ɛnee ɔkulo kɛ bɛfa ɛzonlenlɛ mɔɔ anwo te la bɛmaa ye. (Ade. 34:14) Duzu a boale Daneɛle maanle ɔnyianle adwenle kpalɛ wɔ mɛla nwiɔ zɔhane anwo a? Anwuma nrɛlɛbɛ boale ye maanle ɔdele maanle mgbanyima mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔtie bɛ la abo. Ɛvoya dɔɔnwo anzi, Gyisɛse hilehilele ngyinlazo ko ne ala.​—Luku 20:25.

13 Suzu mɔɔ Daneɛle yɛle wɔ mekɛ mɔɔ bɛlile mɛla kɛ awie biala mmasɛlɛ nyamenle anzɛɛ awie biala debie kyesɛ belemgbunli ne ala too kenle 30 la anwo nea. (Kenga Daneɛle 6:7-10.) Anrɛɛ Daneɛle bahola ava edwɛkɛ aye ɔ nloa aha kɛ, ‘Kenle abulasa ɛdeɛ sɛ yeanwoa!’ Noko, yeammaa belemgbunli ne mɛla angyia ye andɛla Nyamenle mɔɔ ɔbazonle ye la. Nɔhalɛ nu, anrɛɛ ɔbahola yeayɛ asɔne fealera nu amaa awie annwu ye. Ɛnee ɔze kɛ bɛze mɔɔ ɔyɛ ye dahuu la. Ɛnee ɔbava ye ngoane yeado esiane nu ɛdeɛ, noko Daneɛle bɔle kpɔkɛ kɛ ɔnrɛmaa ye nyɛleɛ ɛnrɛmaa awie mɔ ɛnrɛnyia adwenle kɛ ɔlɛkpo ye diedi ne.

14 Gyihova yilale adwenle kpalɛ nee akɛnrasesebɛ mɔɔ Daneɛle vale zile kpɔkɛ la azo na ɔlua nwanwane adenle zo ɔliele ye ngoane. Nɔhalɛ nu, ɛhye lile Gyihova anwo daselɛ kpole na bɛdele nwolɛ edwɛkɛ wɔ Midea nee Pɛhyea Tumililɛ ne ɛleka biala!​—Dan. 6:25-27.

15. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia Daneɛle diedi ne bie ɛ?

15 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia Daneɛle diedi ne bie la. Amaa yɛanyia diedi kpole la, saa yɛkenga Nyamenle Edwɛkɛ ne a ɛnee yɛtɛwiele, ɔwɔ kɛ ‘yɛte ɔ bo.’ (Mat. 13:23) Yɛkpondɛ kɛ yɛnyia Gyihova adwenle wɔ ninyɛne nwo, mɔɔ Baebolo ngyinlazo mɔɔ yɛbade ɔ bo boka nwo la. Ɔti, ɔwɔ kɛ yɛdwenledwenle mɔɔ yɛkenga la anwo. Eza yɛ ahonle nu mɔɔ yɛbavi yɛayɛ asɔne, titili mekɛ mɔɔ yɛbayia sɔnea anzɛɛ ngyegyelɛ gyɛne la anwo hyia kpalɛ. Saa yɛfa diedi yɛsɛlɛ nrɛlɛbɛ nee anwosesebɛ a, Gyihova bava amaa yɛ.​—Gye. 1:5.

DWOBU LILE NYAMENLE NGYINLAZO ZO WƆ MEKƐ KPALƐ NEE ƐTANE NU

16, 17. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Dwobu nyianle Nyamenle anwo nɔhalɛ ndelebɛbo ɛ?

16 Kɛ ɔyɛle mɔɔ Dwobu nwunle Gyihova la. Ɛnee Dwobu ɛnle Yizilayɛnli. Ɛnee ɔle Ebileham, Ayezeke nee Gyekɔbo busuanli mɔɔ bɛ avinli twe na Gyihova hilehilele bɛ ɔ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo nee bodane mɔɔ ɔlɛ ɔmaa alesama la. Dwobu zukoale nɔhalɛ dɔɔnwo mɔɔ sonle bolɛ la wɔ adenle bie azo. (Dwobu 23:12) Ɔhanle kɛ: “Me nzo yɛɛ menvale mendele wɔ nganeɛ a.” (Dwobu 42:5) Yeanga ye zɔ, Gyihova mumua ne hanle kɛ Dwobu hanle Ɔ nwo nɔhalɛ edwɛkɛ.​—Dwobu 42:7, 8.

Saa yɛnwu Nyamenle subane ne mɔ mɔɔ da ali wɔ abɔdeɛ nu la a, yɛ diedi ne bayɛ kpole (Nea ɛdendɛkpunli 17)

17 Dwobu nwunle Nyamenle subane mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu bɛ la dɔɔnwo wɔ abɔdeɛ nu. (Dwobu 12:7-9, 13) Nzinlii, Ɛlaehu nee Gyihova luale abɔdeɛ zo hakyele Dwobu kɛ saa ɛfa sonla ɛtoto kɛzi Nyamenle le kpole la anwo a, ɔndwu bie. (Dwobu 37:14; 38:1-4) Gyihova edwɛkɛ ne hanle Dwobu ahonle, ɔluakɛ ɔbɛlɛle ɔ nwo aze ɔzele Nyamenle kɛ: “Meze kɛ ɛkola ɛyɛ ninyɛne muala, yɛɛ awie ɛngola ɛnzɛkye wɔ ngyehyɛlɛ biala. . . . Menlu me nwo; mebɔ ndɛtɛlɛ nee nzonle.”​—Dwobu 42:2, 6.

18, 19. Kɛzi Dwobu hilele kɛ ɛnee ɔze Gyihova kpalɛ ɛ?

18 Kɛzi Nyamenle anwo nɔhalɛ ndelebɛbo boale Dwobu la. Dwobu dele Nyamenle ngyinlazo ne mɔ abo kpole kpalɛ. Ɛnee ɔze Gyihova kpalɛ, na ɔyɛle ndelebɛbo zɔhane anwo gyima. Kɛ neazo la, ɛnee Dwobu ze kɛ ɔnrɛhola ɔnrɛha kɛ ɔkulo Nyamenle wɔ mekɛ mɔɔ ɔ nee awie mɔ ɛnli ye boɛ la. (Dwobu 6:14) Yeammemaa ɔ nwo zo, emomu ɔbule sukoavolɛma nee ehyiavolɛma amuala kɛ bɛ nwo hyia. Ɔhanle kɛ: “Na tɛ mɔɔ bɔle me dole ɔmɔ akunlu la a bɔle ɔdaye ɔ.” (Dwobu 31:13-22) Ɔda ali kɛ, yeammaa ɔ nwo mɔɔ ɔnyianle la ammaa yeambu ɔ nwo kɛ ɔ nwo hyia tɛla awie mɔ. Nea kɛzi ɛhye le ngakyile fi bɛdabɛ mɔɔ tumi wɔ bɛ sa nu na bɛlɛ anwonyia dɔɔnwo la anwo a!

19 Dwobu kpole awozonlezonlenlɛ kɔsɔɔti​—bɔbɔ wɔ ye ahonle nu. Ɛnee ɔze kɛ adalɛ ɛzonlenlɛ nee anwonyia ɛhulolɛ bahile kɛ ɔnli nɔhalɛ ‘ɔmmaa Nyamenle mɔɔ wɔ anwuma la.’ (Kenga Dwobu 31:24-28.) Ɔbule raalɛ nee nrenyia mɔɔ bɛgya la kɛ ɔle debie nwuanzanwuanza. Ɔ nee ɔ nye bɔbɔ yɛle ngyekyeleɛ kɛ ɔnrɛnlea bɛlɛra mɔɔ ɛnze nrenyia la ɔnrɛhulo ye. (Dwobu 31:1) Kakye kɛ mekɛ zɔhane ɛnee Nyamenle maa mraalɛ dɔɔnwo agyalɛ nwo adenle. Ɔti, saa Dwobu kulo a, anrɛɛ ɔbahola yeagya raalɛ bieko. * Ɔda ali kɛ ɔvale agyalɛ mɔɔ Nyamenle hyehyɛle wɔ Yidɛn la kɛ neazo, na ɔlile zo kɛ mɛla. (Mɔl. 2:18 ,24) Kɛyɛ ɛvolɛ 1,600 anzi, Gyisɛse hilehilele ye tievolɛma zɔhane tenlene ngyinlazo ko ne ala kɛ nrenyia nee raalɛ mɔɔ bɛgya la ala a ɔwɔ kɛ nyia nla nu ngitanwo a.​—Mat. 5:28; 19:4, 5.

20. Kɛzi Gyihova nee ye ngyinlazo ne mɔ anwo nɔhalɛ ndelebɛbo baboa yɛ amaa yɛakpa agɔnwolɛma kpalɛ nee anyelielɛ ninyɛne mɔɔ fɛta la ɛ?

20 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia Dwobu diedi ne bie la. Bieko, yemɔ ala a le kɛ yɛbanyia Gyihova anwo nɔhalɛ ndelebɛbo na yɛamaa zɔhane ndelebɛbo ne ahile yɛ adenle wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ kɔsɔɔti anu. Kɛ neazo la, Edwɛndolɛnli Devidi hanle kɛ Gyihova kyi “mɔɔ kulo konle konle la,” eza Devidi bɔle kɔkɔ kɛ yɛ nee ‘adalɛma matɛnla.’ (Kenga Edwɛndolɛ 11:5; 26:4.) Akee biza ɛ nwo kɛ: ‘Duzu a Ngɛlɛlera nwiɔ ɛhye mɔ maa menwu ye wɔ adwenle mɔɔ Gyihova lɛ la anwo a? Kɛzi ɔwɔ kɛ yemɔ ka debie mɔɔ anwo hyia me kpalɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la ɛ? Kɛzi ɔwɔ kɛ ɛhye ka mɔɔ menea ye wɔ Yintanɛte ne azo, menli mɔɔ mefa bɛ agɔnwolɛ nee ninyɛne mɔɔ mefa medie me nye la ɛ? Wɔ mualɛ ne mɔ bahola amaa wɔanwu kɛzi amgba ɛze Gyihova la. Amaa yɛ nwo annyia ngehanleɛ wɔ ewiade ɛtane ɛhye anu la, ɔwɔ kɛ yɛtete yɛ “adwenle” ne amaa yeanwu “ngakyile mɔɔ wɔ kpalɛ nee ɛtane nu la,” yɛɛ mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu nee mɔɔ nrɛlɛbɛ ɛnle nu la.​—Hib. 5:14; Ɛfɛ. 5:15.

21. Debie biala mɔɔ yɛhyia amaa wɔazɔ yɛ anwuma Selɛ ne anye la, duzu a baboa yɛ amaa ‘yɛade ɔ bo kpalɛ’ a?

21 Kɛmɔ Nowa, Daneɛle nee Dwobu vale bɛ ahonle muala kpondɛle Gyihova la ati, ɔmaanle bɛnwunle ye. Amaa bɛahola bɛazɔ ɔ nye la, ɔboale bɛ ɔmaanle ‘bɛdele debie biala abo kpalɛ.’ Ɔti, bɛyɛle tenleneyɛlɛ nwo neazo na bɛ ɛbɛlabɔlɛ wiele bɛ boɛ. (Edw. 1:1-3) Ɔti, biza ɛ nwo kɛ, ‘Asoo meze Gyihova kpalɛ kɛ mɔɔ ɛnee Nowa, Daneɛle nee Dwobu ze ye la?’ Nɔhalɛ nu, ɛnɛ yɛbahola yɛanwu Gyihova kpalɛ yɛadɛla kɛzi zɔhane nɔhavoma ne nwunle ye la ɔluakɛ yemaa yɛ ninyɛne mɔɔ maa yɛnwu ɔ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo la. (Mrɛ. 4:18) Ɔti, sukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne kpalɛ. Dwenledwenle nwo. Akee Sɛlɛ sunsum nwuanzanwuanza ne. Na ɔbamaa wɔabikye wɔ anwuma Selɛ ne kpalɛ. Ɛhye bamaa wɔava nwunu nee nrɛlɛbɛ wɔayɛ gyima wɔ ewiade ɛtane ɛhye anu.​—Mrɛ. 2:4-7.

^ ɛden. 5 Nowa nenya nenya Yinɔko noko “nee Nyamenle bɛ avinli ande ɛlɛ.” Noko, “Nyamenle vale ye hɔle” kɛyɛ ɛvolɛ 69 kolaa na bɛawo Nowa.​—Mɔl. 5:23, 24.

^ ɛden. 19 Zɔhane a Nowa yɛle a. Ɛnee ɔ ye ko pɛ, ɔnva nwo kɛ mraalɛ dɔɔnwo agyalɛ bɔle ɔ bo wɔ Yidɛn atuadelɛ ne anzi la.​—Mɔl. 4:19.