1. Nso ke Bible etịn̄ aban̄a ntụnọ?

NSO isidụk fi ekikere ama okokop ikọ oro “ntụnọ”? Anaedi esisọp eti ufen. Edi idịghe n̄kukụre se ntụnọ ọwọrọde edi oro. Bible ọdọhọ ke ọfọn ẹsitụnọ nnyịn. Ndusụk ini, ẹsisiak ntụnọ, ifiọk, ọniọn̄, ima, ye uwem ke ukem ufan̄ikọ Bible. (N̄ke 1:​2-7; 4:​11-13) Abasi esitụnọ nnyịn sia enye ama nnyịn onyụn̄ oyom idu uwem ke nsinsi. (Heb. 12:6) Kpa ye oro Abasi ekemede ndinọ nnyịn ufen ke ini enye otụnọde nnyịn, ntụnọ esie isitiehe ibak ibak. “Ntụnọ” esịne ndikpep owo n̄kpọ, utọ ukpep oro ete m̀mê eka esikpepde eyen esie nte eyen oro osụk ọkọride.

2, 3. Ntak emi idọhọde ke ntụnọ esịne ndikpep owo n̄kpọ nnyụn̄ nnọ owo ufen? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

² Ekpri eyeneren emi ekerede Johnny ke ebre bọl ke esịtufọk. Eka esie ada ọdọhọ enye okûbre bọl ke esịtufọk mbak idibom n̄kpọ. Edi enye idọn̄ke-dọn̄ utọn̄ do. Etise bọl oro ọkọtọ n̄kpọ usịn flawa obom. Didie ke eka esie editụnọ enye? Enye ekeme ndikpep Johnny n̄kpọ onyụn̄ ọnọ enye ufen. Enye ekeme nditi Johnny ntak emi se enye anamde oro mîfọnke, anam enye okụt ntak emi ọfọnde enye esinam se imọ ye ete esie itịn̄de. Enye  onyụn̄ ekeme ndidọhọ enye ke se mmimọ idọhọde enye anam edi ke ufọn esie, ke inyụn̄ isọn̄ke ikan enye. N̄kpọ ke enye ekpep Johnny oro. Enye ekeme ndinọ Johnny ufen man Johnny ada oro ekpep n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ekeme ndibọ Johnny bọl oro ekenịm tutu ndusụk ini ebe. Emi ekeme ndinam Johnny okụt ke iyọbọ ufen edieke isọn̄de ibuot.

³ Kpukpru nnyịn emi idude ke esop Abasi itiene isịne ke ubon esie. (1 Tim. 3:15) Ntre, Jehovah enyene unen ndinọ nnyịn ibet nnyụn̄ ntụnọ nnyịn ke ini ibiatde ibet esie. Ke ini idiọkn̄kpọ oro ikanamde adade afanikọn̄ ọsọk nnyịn, Jehovah onyụn̄ otụnọde nnyịn, enyịn ayan̄wan̄a nnyịn ke ọfọn isinịm ibet esie. (Gal. 6:7) Jehovah enen̄ede ama nnyịn inyụn̄ iyomke inam n̄kpọ oro idituade n̄kpọfiọk.​—1 Pet. 5:​6, 7.

4. (a) Nso utọ ukpepn̄kpọ ke Jehovah esinam ọwọrọ usụn̄? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ emi?

⁴ Eyen nnyịn m̀mê owo emi isikpepde n̄kpọ ekeme ndidi mbet Christ edieke idade Bible in̄wam enye. Bible ke isida ikpep owo n̄kpọ, ndien enye esin̄wam nnyịn ‘itụnọ owo ke edinen ido.’ Ntre imekeme ndida Bible n̄n̄wam eyen nnyịn m̀mê owo oro ikpepde n̄kpọ ọfiọk onyụn̄ anam ‘kpukpru n̄kpọ oro Jesus eketemede nnyịn.’ (2 Tim. 3:16; Matt. 28:​19, 20) Jehovah ayanam utọ ukpepn̄kpọ emi ọwọrọ usụn̄, sia emi esin̄wam mbon oro nnyịn ikpepde n̄kpọ ẹtiene ẹnam mbon en̄wen ẹdidi mbet Christ. (Kot Titus 2:​11-14.) Idahaemi, iyom ndibọrọ mbụme ita emi: (1) Didie ke Abasi nditụnọ nnyịn owụt ke enye ama nnyịn? (2) Nso ke ikeme ndikpep nto mbon oro Jehovah okotụnọde? (3) Didie ke ikeme ndikpebe Jehovah ye Jesus Christ ke ini itụnọde owo?

5. Nso iwụt ke Jehovah otụnọ nnyịn ke ntak emi enye amade nnyịn?

⁵ Jehovah esinen̄ede nnyịn onyụn̄ ekpep nnyịn n̄kpọ ke ntak emi enye amade nnyịn. Enye anam emi man ika iso ikpere enye inyụn̄ idu uwem ke nsinsi. (1 John 4:16) Ke ini Jehovah otụnọde nnyịn, enye isinamke ikere ke nnyịn iwọrọke n̄kpọ ndomokiet, sia enye isisụhọkede nnyịn itie m̀mê ndisọn̄ọ nnyịn enyịn. (N̄ke 12:18) Utu ke oro, enye esise nti edu nnyịn isinyụn̄ inyịkke-nyịk nnyịn inam n̄kpọ esie. Ndi emenịm ke ntak oro Jehovah amade nnyịn anam enye esida Bible, mme n̄wed nnyịn, ete ye eka nnyịn, m̀mê mbiowo otụnọ nnyịn? Mbiowo ndidomo ndinen̄ede nnyịn ke ifụre ifụre ido ke ini idụkde “idiọk afan̄” idem ke ini nnyịn mîdiọn̄ọke ke imodụk, owụt ke mmọ ẹma nnyịn nte Jehovah amade.​—Gal. 6:1.

6. Ekpededi ẹbọ nnyịn ifetutom, didie ke oro owụt ke Jehovah ama nnyịn?

⁶ Ndusụk ini, ntụnọ isikụreke ke ndinọ owo item m̀mê ndinen̄ede owo. Ẹkeme ndibọ nnyịn ifetutom ke esop edieke edide ima inam akwa idiọkn̄kpọ. Utọ ntụnọ oro owụt ke Jehovah ama nnyịn. Ke ini ẹbọde owo ifetutom, oro ekeme ndinam enye okụt ke oyom imọ inen̄ede isịn idem ikpep n̄kpọ, itie ikere se ikpepde, inyụn̄ isikọbọ ke akam. Mme n̄kpọ emi ẹkeme ndinam enye etetịm ekpere Abasi. (Ps. 19:7) Ẹkeme ndifiak nnọ enye ifetutom nte ini akade. Idem ke ini ẹsiode owo ke esop, oro owụt adan̄a nte Jehovah amade nnyịn sia oro isiyakke idiọkn̄kpọ asabade esop. (1 Cor. 5:​6, 7, 11) Sia Jehovah mîsitụnọke nnyịn ibe ubọk, ndisio anamidiọk mfep ke esop ekeme ndinam enye okụt ke se imọ ikanamde ama enen̄ede  ọdiọk onyụn̄ anam enye akabade esịt.​—Utom 3:19.

7. Anie ekedi Shebna, ndien nso idiọk edu ke enye ekedinyene?

⁷ Ẹyak ineme iban̄a owo iba emi Jehovah okotụnọde man ikụt ke esifọn ẹtụnọ nnyịn. Owo kiet ekedi Shebna emi okodude ke eyo Edidem Hezekiah, enye eken edi Brọda Graham. Shebna ekedi “akama-ukpọhọde emi esede aban̄a ufọk edidem.” Etie nte enye ekese aban̄a ufọk Edidem Hezekiah; emi owụt ke enye ikedịghe ekpri owo. (Isa. 22:15) Edi Shebna ama ọtọn̄ọ nditan̄ idem onyụn̄ oyom mme owo ẹkere ke imọ imedi n̄kpọ. Enye ama akam etịbi udi emi ọkọsọn̄de urua etieti enịm ọnọ idemesie onyụn̄ awat ke “mme chariot ubọn̄”!​—Isa. 22:​16-18.

8. Didie ke Jehovah okotụnọ Shebna, ndien nso iwụt ke ekeme ndidi ntụnọ oro ama ọfọn ye enye?

⁸ Sia Shebna okoyomde mme owo ẹkere ke imọ imedi n̄kpọ, Abasi ama osio enye ke itieutom esie efep emen Eliakim esịn. (Isa. 22:​19-21) Emi eketịbe ke ini Sennacherib edidem Assyria akaduakde ndidi en̄wan ye Jerusalem. Nte ini akakade, Sennacherib ama ọdọn̄ ikpọ owo ukara esie ẹsan̄a ye akwa udịmekọn̄ ẹkesịn mme Jew ndịk ke idem ẹnyụn̄ ẹnam idem enyek Hezekiah osụk ibuot ọnọ imọ. (2 Ndi. 18:​17-25) Hezekiah ama ọdọhọ Eliakim asan̄a ye owo iba okokụt mmọ. Owo mmọ kiet ekedi Shebna, enye ekedidi ewetn̄wed. Ndi emi iwụtke ke etie nte Shebna ikayatke esịt nte ẹsiode imọ ke itieutom imọ, edi ke enye ama osụhọde idem enyịme ndinam utom emi ekpride akan enye emi enye ekesinamde akpa? Ekpedi ntre, nso ke mbụk esie ekeme ndikpep nnyịn? Ẹyak ise n̄kpọ ita emi ikemede ndikpep.

9-11. (a) Nso ke ikeme ndikpep nto Shebna? (b) Didie ke nte Jehovah okotụnọde Shebna an̄wam fi?

⁹ Akpa, ẹma ẹsio Shebna ke itieutom esie. Se ikọwọrọde enye ekpep nnyịn ke “ntan̄idem ebem nsobo iso, edu iseri onyụn̄ ebem iduọ iso.” (N̄ke 16:18) Edieke ifetutom oro afo enyenede ke esop anamde mme owo ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ fi, ndi ayaka iso osụhọde idem? Ndi ọyọnọ Jehovah ubọn̄ ke se ededi emi ọfiọkde ndinam m̀mê ke se ededi oro afo anamde ke esop esie? (1 Cor. 4:7) Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Ntịn̄ nnọ kpukpru owo do ke otu mbufo nte owo okûkere aban̄a idemesie akan nte enye ekpekerede; edi yak ekere ke usụn̄ oro owụtde ke enye enyene eti ibuot.”​—Rome 12:3.

 ¹⁰ Ọyọhọ iba, Jehovah ndikenen̄ede nsua nnọ Shebna owụt ke enye ama enịm ke Shebna ekeme ndikpụhọde. (N̄ke 3:​11, 12) Mbon oro ẹkebọde ifetutom ke esop ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto emi. Utu ke ndiyat esịt nnyụn̄ nyak n̄kpọ oro aka iso afịna nnyịn, akpana iti ke Jehovah otụnọ nnyịn ke ntak oro enye amade nnyịn. Akpana ika iso isịn idem inam n̄kpọ esie. Edieke isụhọrede idem, Jehovah iditopke nnyịn iduọk. (Kot 1 Peter 5:​6, 7.) Sia edide ima esinam Jehovah otụnọ nnyịn, ẹyak isụhọde idem inyịme enye ada ntụnọ esie anuak nnyịn imem nte mbateso man enye ada nnyịn anam uduak esie.

¹¹ Ọyọhọ ita, mme ete ye eka ye mbiowo ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto nte Jehovah okotụnọde Shebna. Jehovah nditụnọ owo owụt ke enye imaha idiọkn̄kpọ oro owo oro akanamde, onyụn̄ owụt n̄ko ke enye ama owo oro. Ana mme ete ye eka ẹkpebe Jehovah ke ini mmọ ẹtụnọde nditọ mmọ. Mmọ ikpasuaha nditọ mmọ, ẹkpesua idiọkn̄kpọ oro nditọ mmọ ẹnamde. Se mbiowo ẹkpenyụn̄ ẹnamde edi oro ke ini mmọ ẹtụnọde eyenete oro anamde idiọkn̄kpọ.​—Jude 22, 23.

12-14. (a) Ndusụk owo ẹsinam n̄kpọ didie ke ini ẹtụnọde mmọ? (b) Didie ke Bible akan̄wam Graham okpụhọde, ndien nso ufọn ke enye ọkọbọ?

¹² Ke ini ẹtụnọde ndusụk owo, mmọ ẹsiyat esịt tutu ẹkpọn̄ Jehovah ye esop esie. (Heb. 3:​12, 13) Ndi ọwọrọ ke owo ikemeke ndin̄wam mmọ? Iwọrọke ntre. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹsio Graham ke esop, ekem ẹfiak ẹda enye. Edi nte ini akade, enye ama etre ndidụk mbono esop nnyụn̄ n̄ka ukwọrọikọ. Ebiowo kiet ama esịn ukeme adian idem ye enye onyụn̄ edi ufan esie. Ekem Graham ama ọdọhọ enye ekpep imọ n̄kpọ.

¹³ Ebiowo oro ọdọhọ ete: “Ntan̄idem ekedi mfịna Graham. Enye ama esiyat esịt ye mbiowo oro ẹkekpede ikpe ẹsio enye ke esop. Ima ineme mme itie Bible oro ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a ntan̄idem ye se ntan̄idem ekemede ndiman. Ikọ Abasi ama anam enye okụt nte edu esie ọdiọkde eketre. N̄kpọ oro ama anam enye bụt. Enye ama ọsọsọp okpụhọde ke ama ekedikụt ke ntan̄idem ekekịm imọ enyịn, ke imọ ima isinyụn̄ ima ndikụt ndudue nnọ mme owo n̄kaha. Enye ama ọtọn̄ọ ndidụk mbono esop, esịn idem ekpep Bible, esinyụn̄ ọbọn̄ akam kpukpru usen. Enye ama onyụn̄ enyịme ndida ubon esie usụn̄ ke n̄kpọ Abasi. Ama enem n̄wan ye nditọ esie etieti.”​—Luke 6:​41, 42; Jas. 1:​23-25.

¹⁴ Ebiowo oro ama afiak ọdọhọ ete: “Usen kiet Graham ama etịn̄ n̄kpọ oro okodụkde mi n̄kpọkpọrọ. Graham ọkọdọhọ ete: ‘Ebịghi n̄kodụk esop, mma n̄kam nnam utom usiakusụn̄. Edi idahaemi ke n̄keme nditịn̄ ke ofụri esịt ke mmama Jehovah.’ Ikebịghike ẹma ẹdọhọ enye esinọ mme owo ukwak utịn̄ikọ ẹda ẹbọrọ mbụme ke mbono esop. Graham ama ama utom oro tutu! Oro ekpep mi ke Jehovah ọyọdiọn̄ owo ekededi oro osụhọrede idem enyịme Jehovah otụnọ enye.”

15. Nso ke ana inam man mme owo ẹnyịme item oro inọde mmọ?

¹⁵ Edieke iyomde ndidi eti andikpep, ana ibem iso idi eti eyen ufọkn̄wed. (1 Tim. 4:​15, 16) Ntre, edieke Jehovah esidade fi otụnọ mbon en̄wen, ana osụhọde idem enyịme enye ada fi usụn̄. Ke ini mme owo ẹkụtde ke afo omosụhọde idem, mmọ ẹyekpono fi, idinyụn̄ isọn̄ke mmọ ndikpan̄ utọn̄ ke ini ọnọde mmọ item. Imekeme ndikpep n̄kpọ nto Jesus.

16. Nte Jesus ekesikpepde mme owo n̄kpọ ye nte enye ekesinen̄erede mme apostle esie ekpep nnyịn nso?

 ¹⁶ Jesus ama esikop uyo Ete esie kpukpru ini, idem ke ini ọkọsọn̄de enye. (Matt. 26:39) Enye ama ọnọ Ete esie ubọn̄, sia enye ama anam mme owo ẹfiọk ke se imọ ikpepde ye ọniọn̄ oro imọ inyenede ẹto Ete imọ. (John 5:​19, 30) Jesus ama osụhọde idem onyụn̄ okop uyo Ete esie. Oro ama anam mme owo ẹkpere enye, onyụn̄ anam enye edi eti andikpep oro atuade owo mbọm. (Kot Matthew 11:29.) Ndinem ikọ esie ama anam mbon oro ẹketiede nte ‘nnyanyan̄a eke obụn̄ọde ye ọfọn̄ utuenikan̄ eke oyomde ndinịme’ ẹbọ ndọn̄esịt. (Matt. 12:20) Idem ke ini mme apostle esie ẹkenenide ke otu idemmọ m̀mê anie okpon akan, enye ama enyene ime enen̄ede mmọ ke usụn̄ oro owụtde ke imama mmọ.​—Mark 9:​33-37; Luke 22:​24-27.

17. Nso idin̄wam mbiowo ẹtịm ẹse esop enyịn?

¹⁷ Ọfọn mbiowo ẹkpebe Christ ke ini mmọ ẹdade N̄wed Abasi ẹtụnọ owo. Ndinam emi owụt ke mmọ ẹyak Abasi ye Christ ẹda mmọ usụn̄. Apostle Peter ọkọdọhọ ete: “Ẹkpeme otuerọn̄ Abasi emi ẹnọde mbufo ẹse ẹban̄a, ẹkûnam nte n̄kpọ eke ẹnyịkde-nyịk mbufo, edi ẹnam ke edinyịme esịt; ẹkûnyụn̄ ẹnam ke ntak emi ẹmade idiọk udori, edi ẹnam koro emi enen̄erede ọdọn̄ mbufo ndinam; ẹkûda ọkpọsọn̄ ubọk ẹkara mmọ emi ẹdide inyene Abasi, edi ẹkabade ẹdi uwụtn̄kpọ ẹnọ otuerọn̄.” (1 Pet. 5:​2-4) Edieke esinemde-nem mbiowo ndiyak Abasi ye Christ ẹda mmọ usụn̄, ọyọfọn ye mmọ onyụn̄ ọfọn ye mbon oro mmọ ẹsede enyịn.​—Isa. 32:​1, 2, 17, 18.

18. (a) Nso ke Jehovah oyom mme ete ye eka ẹnam? (b) Didie ke Jehovah esin̄wam mme ete ye eka?

¹⁸ Didie ke mme ete ye eka ẹkpekpebe Jehovah ye Christ ke ini mmọ ẹtụnọde nditọ mmọ ẹnyụn̄ ẹkpepde mmọ n̄kpọ? Bible ọdọhọ mme ibuotufọk ete: “Ẹkûfiomo nditọ mbufo, edi ẹka iso ẹkama mmọ ke ntụnọ ye ke item Jehovah.” (Eph. 6:4) Ndi se itien̄wed emi etịn̄de edi n̄kpọ mbubru? Mme N̄ke 19:18 ọdọhọ ete: “Tụnọ eyen fo ke ini idotenyịn osụk odude; ndien kûyak ukpọn̄ fo oyom n̄kpa esie.” Edieke mme ete ye eka mîtụnọke nditọ mmọ, Jehovah edida ke mmọ ẹyom nditọ mmọ ẹkpa, mmọ ẹyenyụn̄ ẹnam ibat ẹnọ Jehovah. (1 Sam. 3:​12-14) Jehovah ọyọnọ mme ete ye eka ọniọn̄ ye ukeme ẹtụnọ nditọ mmọ edieke mmọ ẹsụhọrede idem ẹben̄e enye, ẹnyụn̄ ẹyakde Ikọ esie ye edisana spirit esie ada mmọ usụn̄.​—Kot James 1:5.

19, 20. (a) Nso ufọn ke ididia edieke inyịmede Jehovah otụnọ nnyịn? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁹ Inua ikemeke nditịn̄ nte Jehovah edidiọn̄de nnyịn edieke inyịmede enye otụnọ nnyịn, edieke inyụn̄ ikpebede enye ye Jesus ke ini itụnọde mbon en̄wen. Iyenyene emem ke ubon ye ke esop, ima kiet eken, inyụn̄ ikop inemesịt. Emem ye inemesịt oro idinyenede ke Obio Ubọn̄ Abasi ayakan emi. (Ps. 72:7) Jehovah otụnọ nnyịn man itọn̄ọ idahaemi ikpep nte ididude ke emem inyụn̄ idiana kiet nte ubon ke nsinsi ke ini enye edisede nnyịn enyịn nte Ete. (Kot Isaiah 11:9.) Ndisiti emi ayanam nnyịn ikụt ke Jehovah esitụnọ nnyịn ke ntak emi enye amade nnyịn.

²⁰ Ke ibuotikọ oro etienede, iyeneme mme n̄kpọ en̄wen iban̄a ntụnọ ke ubon ye ke esop. Iyeneme n̄ko nte ikemede nditụnọ idem nnyịn ye se ikpanamde mbak n̄kpọ oro ekemede ndibiak nnyịn n̄kan ntụnọ ediwọrọ nnyịn.