ШКОЛДО ӱренген тужымда бистиҥ калада јаан не де солынбаган. Баштапкы класстаҥ ала школды божоткончом ол ло балдарла ӱренгем. Бистиҥ каланыҥ улузы ончозы бой-бойын билижер болгон.

Либертини одоштой јаан эмес фермалар болгон. Ондо кӧп сабада кукуруза ӧскӱретен. Мен чыгарымда адам јербойыныҥ бир фермерине иштеген. Оныҥ учун бала тужымда ла тракторло маҥтадып, фермага керектӱ оноҥ до ӧскӧ иштерге ӱренип алгам.

Мен адамга 56 јаш болордо, энемге 35 јаш болордо чыккам, оныҥ учун адамныҥ јиит тужын качан да кӧрбӧгӧм. Ол арыксымак, су-кадыгы бек кижи болгон. Иштенерге сӱӱген, анайып, уур ишке бистерди де ӱредип салган. Ол качан да кӧп акча иштебеген де болзо, бисте јадар јерис, кийер кийимис ле курсак-тамагыс јаантайын болгон. Адам бисле кожо кӧп ӧй ӧткӱретен. Је ол 93 јаштуда божоп калган, а энем 86 јаштуда божогон. Мениҥ ада-энем Иегованыҥ Керечилери болбогон. Чындыкты мениҥ јӱк ле бир карындажым алынган. Ол 1970 јылдарда јуундардыҥ аксагалдарыныҥ јӧби иштеп баштаганынаҥ бери, аксагал болуп, Кудайга чындык иштейт.

Энем сӱрекей кудайзак кижи болгон. Ол бисти кажы ла воскресен кӱнде баптисттердиҥ серкпезине апаратан. Баштапкы катап Ӱчӱлик (Троица) керегинде 12 јашту болорымда уккам. Оноҥ: «Иисус канайып бир уунда Адазы ла Уулы болотон?» — деп, энемнеҥ соныркап сураарымда, энем меге — «Ол јажытту неме, балам. Бис оны оҥдобозыс» — деп, каруу берген. Чын ла, кижи аайлабас бу кандый јажыт! Андый да болзо, 14 јаштуда мен айылымныҥ јанында агып јаткан сууга чӧҥӱрилгем. Мени Аданыҥ, Уулдыҥ ла агару тынныҥ адынаҥ ӱч катап сууга кийдирген.

Јаан класстарда ӱренип турарымда, профессиональный боксер најылу болгом. Ол мени бокска јӱрӱп баштазын деп сӧстӧгӧн. Анайып мен тазыктырынып баштайла, «Золотые перчатки» деген боксерлордыҥ клубына кирип алдым. Је менеҥ јакшы боксер болбоды. Тоолу ла ойынга туружала, боксты таштап ийгем. Соондо мени черӱге алдырып, Германиядӧӧн аткарып ийген. Черӱниҥ јаандары мени не немени башкаргадый кижи деп кӧрӱп, младший командный составтыҥ училищезине ӱрензин деп ийген. Олор мени военный болзын деп сананган, је менде андый кӱӱн болбогон. 1956 јылда, черӱниҥ эки јылы божой берерде, военный ишке артпай, јанып келдим. Је удабай ла мен ӧскӧ черӱге киргем.

Алдында мен эр кижи мачо болор учурлу деп санангам. Мындый кӧрӱм-санаа кӧрӱп турган кинолордоҥ ло мени айландыра улустаҥ келген. Оныҥ учун Библия керегинде куучындап турган улусты уйан улус деп бодогом. Је соондо мениҥ јӱрӱмимди солыган неме уккам. Бир катап мен бойымныҥ кызыл кабриоледимле маҥтадып барадала, эки кыс кӧрӱп ийгем. Олор мени токтодып ийзин деп, колын јаҥып турды. Кӧрӧр болзо, јестемниҥ Иегованыҥ Керечилери болуп турган сыйындары эмтир. Олор меге «Каруулчы бакана» ла «Ойгоныгар!» деген журналдар кычырарга берип туратан. Меге бу журналдарды оҥдоорго ӧткӱре кӱч болгон. Је эмди ол экӱ мени олордыҥ айылында болуп турган Агару Бичикти шӱӱп ӱренетен јаан эмес туштажуга кычырган. Мен сананып кӧрӧйин дегем. Олор экӱ кӱлӱмзиренип: «Келериҥ бе?» — деп сураарда, мен — «Келерим» — деп айткам.

Келерим деп та не айттым болбойым, је канайдар, барар керек. Оныҥ учун эҥирде мен туштажуга баргам. Ондо балдар мени тыҥ кайкаткан. Олор Библияны андый јакшы билген. Мен энемле кожо канча јылдарга воскресен кӱнниҥ службазына серкпе барып та турган болзом, је Библия керегинде нени де јазап билип албагам. Оныҥ учун Агару Бичикти ӱренерге јӧпсинип ийгем. Баштапкы ла ӱредӱлерде Кӱчтӱдеҥ Кӱчтӱ Кудайдыҥ ады — Иегова деп билип алгам. Бир катап энемнеҥ Иегованыҥ Керечилери олор кандый улус деп сураганым санаамга кирет. Энем меге: «Олор кандый да Иегова деп карганакка бӱткилеп турган улус» — деп айткан. Је Библияны ӱренип турала, кӧзим јаҥы ачылгандый билдирди.

Мен чындыкты табып алгам деп оҥдоп ийеле, кӧгӱс јанынаҥ тӱрген ӧзӱп баштагам. Ол туштажуныҥ кийнинеҥ тогус ай ӧдӧ берерде, 1957 јылдыҥ тулаан айында сууга чӧҥӱрилгем. Алдында мен мачо болорго санангам, је эмди мениҥ кӧрӱмим чек башка болуп калган. Агару Бичиктеҥ эр кижи кандый болор учурлу деп билип алганыма  эмди тыҥ сӱӱнип јадым. Иисус толо кеминде, эттӱ-канду ла ийде-кӱчтӱ эр кижи болгон, оныҥ јанында кандый да мачо јуук та турбас эди. Ол качан да улусла согушпаган, карын судурлаганы аайынча бойын «кыйын-шырага берген» (Иса. 53:2, 7). Христостыҥ чындык ишчизи «ончо улуска кӱӱнзек болор» учурлу деп билип алгам (2 Тим. 2:24).

1958 јылда мен пионер болуп баштагам. Је јаан удабай ла пионердиҥ ижин кыска ӧйгӧ артыргызарга келишкен. Не дезе, мен кижи алгам. Эжимниҥ ады Глория, ол мени јуунга кычырган эки јиит кыстардыҥ бирӱзи. Меге ол эмдигенче ле эҥ баалу бриллианттаҥ да јараш болот. Глорияны талдап алганыма јаантайын сӱӱнип јӱредим!

Глория бойы керегинде мынайып куучындайт: «Бистиҥ биледе 17 бала. Энем Иегованыҥ чындык ишчизи болгон. Је 14 јашту болорымда энем божоп калган. Бу ок ӧйдӧ адам Агару Бичикти ӱренип баштаган. Адам энемниҥ божогоныныҥ кийнинеҥ эјем ле мени школго ээлижип-селижип јӱрзин деп, директорло куучындажып салган. Эјем јаан класстарда ӱренген. Бистиҥ бирӱгис школго барза, бирӱгис кичинек карындаштарысты ла сыйындарысты кӧрӧргӧ лӧ эҥирге адам иштеҥ келетен ӧйгӧ курсак азып саларга айылда артып туратан. Анайып, эјем школды божоткончо ло школго ээлижип-селижип ӱренгенис. Бисле Агару Бичикти эки биле ӱренген. Соондо 11 бала Иеговага јӱрӱмин учурлады. Меге јарлаар иш уйалчаҥ да болзом јарап туратан. Уйалчак болгонымла тартыжарга, Сэм канча јылдардыҥ туркунына болужып келди».

Бис Глорияла 1959 јылда кочкор айда алышканыс. Биске пионерлер болорго јарап туратан, је бис Иегованыҥ Керечилериниҥ тӧс башкарузында иштеерге кӱӱнзегенис. Оныҥ учун ол ло јылдыҥ јаан изӱ айында Бэт-Элде иштеерге заявление бичигенис. Биске собеседованиени Саймон Крейкер ака ӧткӱрген. Ол биске Бэт-Элге билелер кычырылбай јат деп айткан. Је бис Бэт-Элде иштеер амадубысты тӱҥей ле ундыбаганыс. Бу амадубыс кӧп јылдардыҥ бажынаҥ бӱткен.

Глорияны ла мени јарчылар јетпей турган јерге ийзин деп, бис тӧс башкаруга самара бичииристе, олор биске јӱк ле Арканзас штатта Пайн-Блафф деген каланы айдып берген. Ол тушта ондо јӱк ле эки јуун болгон — бирӱзи ак ака-эјелердиҥ, бирӱзи кара ака-эјелердиҥ. Бисти кара улустыҥ јуунына ийген, ондо 14 лӧ јарчы болгон.

Слер Иегованыҥ Керечилери сегрегация керегинде јасакты нениҥ учун бӱдӱрген деп сураар болороор. Кыскарта айтса, бисте оноҥ ӧскӧ арга болбогон. Ол ӧйдӧ башка-башка расалу улуска общественный јерлерде јуулыжарга јасак аайынча јарабас болгон. Бу јасакты бускан кижи ӧлтӱртип те салардаҥ маат јок. Кӧп калалардагы акалар Каандыктыҥ Туразында башка-башка расалу улус Кудайга бажырарга јуулышса, оны бузып салардаҥ айабас деп коркып туратан. Нениҥ учун дезе андый учуралдар јаҥыс катап болбогон. Кара акалар ак улус јадып турган јерде айылдар сайын јарлап турза, олорды согуп туратан эмезе полиция тудуп алатан учуралдар база болгон. Оныҥ учун бис бу јасакка јарлаар иш токтобозын деп багынганыс. Је удабас айалга солына берер деп иженгенис.

Бистиҥ јарлаар ижис кӱчтер јокко болбойтон. Кезикте кара улус јадып турган јерлерде јарлап турала, ак улуска туштап калатаныс. Андый ӧйдӧ тӱрген ле нени эдерин сананар керек болгон: кыскарта куучындажып ийетен бе эмезе јастыра турадӧӧн келдис деп, јаманысты таштагар деп айдатан ба. Бат, алдында бистер мынайып јарлаганыс.

Пионер болорго ло бойысты јеткилдеерге, уур иштенерге келишкен. Кӧп сабада биске бир кӱнге ӱч доллар тӧлӧп туратан. Глория бир канча туралар арутап иштеген. Бир турада меге Глорияга болужарга јарадылган. Анайып, ол ижин эки катапка тӱрген эткен. Ондо тоҥырып салган курсак берзе, оны тӱште изидип ийеле, ӱлежип јип алатаныс. База бир билеге Глория кажы ла неделеде кийим утюгтап туратан. Мен ондо тураныҥ тыштында иштенгем, кӧзнӧк јунгам, оноҥ до ӧскӧ иштер эткем. База бир ак биледе бис кӧзнӧктӧр јунганыс: Глория кӧзнӧктӧрди ич јанынаҥ, а мен тыш јанынаҥ јунгам. Бу ишти кере тӱжине эдер керек болгон, оныҥ учун бисти  тӱште азырап туратан. Глория тураныҥ ичинде, је тураныҥ ээлеринеҥ башка ажанган, а мен гаражта ажангам. Мынаҥ меге бир де јаман болбогон. Олордыҥ берген курсагы да амтанду болгон, бойлоры да јакшы биле болгон. Ол улус бу телекейдиҥ кӧрӱмин алынганынаҥ улам, биске мынайып баштанып турбай. Бир катап, заправкада машинага бензинди уруп ийеле, заправканыҥ ишчизинеҥ Глорияга туалет барып келерге јараар ба деп сураарымда, ол меге јаман кӧрӱп ийеле, кыртыштанып: «Туалет бӧктӱ» — деп айткан.

Бойыстыҥ ака-эјелеристиҥ ортозында болорго сӱреен јакшы болгон ло јарлаарга биске тыҥ јарап туратан. Пайн-Блафф деген калага једип келеристе бис јуунныҥ ишчизи болуп турган акада токтогоныс. Оныҥ ӱйи Керечил болбогон, је Глория оныла Библия ӱренип баштаган. А мен олордыҥ кызы-кӱйӱзиле ӱредӱ ӧткӱргем. Соондо ол аканыҥ ӱйи ле кызы сууга чӧҥӱрилген.

Бис ак ака-эјелердиҥ јуунынаҥ јуук најылар таап алганыс. Олор бисти эҥирде чай ичерге кычыратан, је бисти кем де кӧрбӧзин деп, тӱн кирип калза, келетенис. Ол ӧйлӧрдӧ ку-клукс-клан деген организацияныҥ улузы расизмди ле базынышты кӧдӱрип баштаган. Бир эр кижи туразыныҥ бозогозында куклукскландардыҥ кийимине тӱҥей капюшонду калкак ак кийимдӱ тыҥзынып калган отурганы эмдигенче санаамга кирет. Андый да болзо, ака-эјелер бой-бойына јалакай болгон. Бир катап јайгыда курултайга барарга, акча керек болордо, бир ака бистиҥ 1950 јылдыҥ «Форд» деген машинагысты аларга јӧпсинген. Оноҥ бери бир ай ӧдӧ берген. Бир кӱн кере тӱжӱне, изӱге айылдар сайын јарлап, библиялык ӱредӱлер ӧткӱрген кийнинеҥ эҥирде арып-чылап калган јанып келеристе, турагыстыҥ јанында машинагыс турган. Бис алаҥ кайкадыс! Машинаныҥ кӧзнӧгинде кичинек самара јӱрген: «Машинагарды, слерге кайра сыйлап јадым. Слердиҥ акагар».

Бир эјениҥ биске јалакай баштанганы мени тыҥ кайкаткан. 1962 јылда мени Нью-Йорк штатта Саут-Лансинг деген калада ӧдӧтӧн Агару иштиҥ сургалына кычырган. Бу сургалда бир айдыҥ туркунына јуунныҥ ишчилери ле јорыкчы кӧрӧӧчилер ӱренген. Меге бу сургалга кычырту келерде, менде иш те, акча да јок болгон. Је мен Пайн-Блаффтагы телефонный компанияда иштеерге собеседование ӧдӱп салгам. Мени бу ишке алган болзо, компанияныҥ тӱӱкизинде мен баштапкы ла кара кижи болор эдим. Мени бу ишке чын ла аларга јаткан болгон. Нени талдап алзам јакшы болор? Нью-Йорк баратан акча менде јок болгон, оныҥ учун сургалга барбай, ишке кирер болбойым деп санангам. Сургалга барып болбозым деп, акаларга самара бичиирге јадарымда, качан да ундылбайтан учурал болгон.

Таҥ эртен тура эжик токулдаган. Эжикти ачып ийеримде, эје турды. Ол эје бистиҥ јууннаҥ болгон. Оныҥ ӧбӧӧни Керечил эмес. Ол меге толтыра акча тыктап салган конверт берген. Кӧрӧр болзо, бу эје мени Нью-Йоркка барып ӱренип алзын  деп акча иштеп аларга, балдарыла таҥла туруп, јалаҥда отургызып салган кӧбӧҥ (хлопок) одоп турган болуптыр. Ол айткан: «Бар, јакшы ӱрен, оноҥ бисти ӱредериҥ». Соондо мен телефонный компаниянаҥ ишке беш неделеге орой чыксам кандый болгой не деп сураарымда, олор: «Јок!» — деп, кезем каруу берген. Је мен бир де санааркабадым, не дезе, нени талдап аларын билер болгом. Карын ол ишке кирбегем!

Глория бис экӱниҥ Пайн-Блаффтагы јарлаар ижисти эске алынып куучындайт: «Меге бу јер сӱреен тыҥ јараган! Мен 15—20 кижиле библиялык ӱредӱ ӧткӱргем. Эртен тура бис айылдар сайын јарлаганыс, а оноҥ кере тӱжине ӱредӱлер ӧткӱргенис, кезикте јӱк 11 саат тӱнде божойтоныс. Јарлаар иш сӱрекей јакшы болгон! Оноҥ до ары мынайып ла иштеер эдим. Чынын айтса, бисти јорыкчы кӧрӧӧчиниҥ ижин бӱдӱрерге кӧстӧзин деп тыҥ кӱӱнзебегем, је Иеговада ӧскӧ план болгон». Кийнинде анайып ла болуп калган.

Бис Пайн-Блаффта пионерлер болуп тура, специальный пионердиҥ ижине иштеерге заявление бичигенис. Бис Техастагы јуунга специальный пионерлер болуп болужарга тыҥ иженгенис, не дезе, бистиҥ областьтыҥ кӧрӧӧчизи бисти ары барзын деп кӱӱнзеген. Мындый арга биске јараган. Бис самара сакып, јаантайын ла почтаны кӧрӧтӧнис. Сакыган самара једип келди. Мени јорыкчы кӧрӧӧчи эдип кӧстӧп салган! Бу 1965 јылдыҥ чаган айы болгон. Ол ло ӧйдӧ Лион Уивер ака база аймак кӧрӧӧчи болуп кӧстӧлгӧн, эмди ол Бириктирилген Штаттардагы Филиалдыҥ комитединиҥ координаторы болуп иштейт.

Мен јаҥы ишти канайып бӱдӱрерим деп тыҥ санааркагам. Бу ишке кӧстӧлӧрдӧҥ бир јыл кире озо мениҥ анкетамды областьтыҥ кӧрӧӧчизи Джеймс Томпсон кӧрӱп, јакшы аймак кӧрӧӧчи кандый кылык-јаҥду болор учурлу ла меге кандый кылык-јаҥымды солыыр керек деп, јымжак айдып берген. Мен оныҥ берген јӧптӧриниҥ тузазын аймак кӧрӧӧчиниҥ ижин баштайла оҥдогом. Аймак кӧрӧӧчиниҥ ижин бӱдӱреринде менле кожо иштеген областьтыҥ кӧрӧӧчилериниҥ баштапкызы Томпсон ака болгон. Мен бу чындык аканаҥ кӧп немеге ӱренгем.

Ол тушта аймак кӧрӧӧчилерди узак ӱретпейтен. Баштапкы неделеде аймак кӧрӧӧчиниҥ јуунла канайып иштегенин мен кӧргӧм, а экинчи неделеде јуунла мениҥ иштегенимди аймак кӧрӧӧчи кӧргӧн. Оныҥ кийнинеҥ ол меге јӧптӧр лӧ башкарту берген. Мынайып мениҥ ӱредӱӱм божогон. Мен Глорияга мынайып айтканым сагыжымга кирет: «Бу ака база эмеш бисле кожо артып калган болзо». Је бир эмеш ӧйдӧҥ мен оҥдоп алгам: болужатан јакшы акалар јаантайын јаныҥда болор, је јаҥыс сен олордыҥ болужын аларыҥ  ба, јок по сенеҥ камаанду. Меге јаан болушты јорыкчы кӧрӧӧчиниҥ ижин бӱдӱрген Джеймс Браун ла Бет-Элде иштеген Фред Раск деген ченемелдӱ акалар јетирген.

Ол јылдарда расизимниҥ тыҥып турган ӧйи болгон. Бир катап бис Теннесси штаттыҥ бир калазындагы јуунга келеристе ондо куклуксклановецтердиҥ маршы ӧткӧн. База бир тушта јарлап турала бир эмеш ажанып ийерге кафеге кирдис. Мен туалет барып јадала кӧрзӧм ак кижи тактазынаҥ туруп, мени ээчий баскан. Оныҥ чырайы казыр, татуировкаларын кӧрзӧҥ расист деп оҥдоп ийериҥ. Бу ла ӧйдӧ оборы менеҥ де ол кижинеҥ де канча катапка јаан бир ак ака кирип келеле: «Хёрд ака, ӱзе кем јок по? — деп сураган». Кийнимнеҥ келген кижи тӱрген ле чыга берген. Улус эдиниҥ ӧҥиниҥ башказынаҥ улам бой-бойын јаман кӧрӱп турган эмес, је Адамныҥ ончо улуска кӧчкӧн кинчегинеҥ улам бой-бойын јаман кӧрӧт деп, канча јылдарга улай кӧрӱп келдим. Ака болгон кижи сениҥ эдиҥниҥ ӧҥи кандый да болзо, сеге ака болуп артат, керек болзо, ол сен учун јӱрӱмин де берер.

Бис јорыкчы кӧрӧӧчи болуп 33 јыл иштегенис. Бу јылдардыҥ 21 јылы областьтыҥ кӧрӧӧчизиниҥ ижи болгон. Ол тушта бис кӧп-кӧп алкыштар алганыс. А јилбилӱ учуралдардыҥ кӧбизи! Је бисти база да бир јаан алкыш сакыган. 1997 јылдыҥ куран айында бистиҥ алдынаҥ бери сананган амадубыс бӱткен. Баштапкы катап заявление бичигенистеҥ бери 38 јыл ӧткӧн кийнинеҥ бисти Бириктирилген Штаттардагы Бет-Элге иштеерине кычырган. Анайып, сыгын айдаҥ ала Бет-Элде иштеп баштаганыс. Мен бисти кыска ла ӧйгӧ кычырган деп бодогом, је ол андый эмес болды.

Мени служебный отделге болушсын деп кӧстӧп салган. Ондо мен кӧп јаҥы неме билип алгам. Бу отделдиҥ акалары бастыра ороондогы аксагалдардыҥ јӧбинеҥ ле аймак кӧрӧӧчилердеҥ келген јӱзӱн-башка, јеҥил эмес сурактардыҥ аайына чыгат. Акаларга мени чыдамкай болуп ӱреткенине алкыш-быйаным айдадым. Је мени бу отделге ойто кӧстӧгӧн болзо, јаҥы иштеп келген кижи чилеп, эмди де кӧп немени оҥдобос эдим.

Глорияга ла меге Бэт-Элдеги јӱрӱм јарап јат. Бис јаантайын эрте турар болгоныс, оныҥ учун мында эрте турарга кӱч болбогон. Бир јыл киренеҥ мен Иегованыҥ Керечилериниҥ Башкару јӧбиниҥ Служебный комитединиҥ болушчызы эдип кӧстӧлгӧм. А 1999 јылда Башкару јӧптиҥ тоозына кӧстӧлгӧм. Бу ишти бӱдӱрип кӧп немеге ӱренип алгам. Анайда ок христиан јуунныҥ башчызы кандый да кижи эмес, је Иисус Христос деп, оноҥ тереҥ оҥдодым.

Ӧткӧн јӱрӱмимди сананзам, бойымды судурчы Амоско тӱҥей кӧрӧдим. Амос јокту улустыҥ курсагы болгон сикомор деген агаштыҥ јиилектерин кезетен кӧрӱмјилӱ эмес иш бӱдӱрген. Је Иегова бу јобош кӱдӱчиге ајару эдип, оны судурчы эдип кӧстӧгӧн. Бу иш оны кӧгӱс јанынаҥ байыдып салган (Ам. 7:14, 15). Иегованыҥ меге де, Индиана штаттагы јокту фермердиҥ уулына, ајару эдип берген алкыштарыныҥ ончозын тоолоп то болбозыҥ! (Укаа 10:22). Мен јокту да биледе чыккан болзом, кӧгӱс јанынаҥ байып каларым деп, билбедим де!