ILYO naleya ku sukulu, ifintu muli ili tauni tafyayalwike sana. Pa sukulu nalesambilila, abo naingilile pamo nabo isukulu ebo napwishishe nabo pamo, na kuba nalishibe amashina ya bantu abengi muli ili tauni, kabili nabo balinjishibe.

Itauni lya Liberty lyashingulwikwe na mafarmu ayanono, kabili amataba e yo balelima sana. Ilyo nafyelwe batata balebomba pe farmu. Ilyo nali umusepela, balinsambilishe ukwensha trakita kabili nalishibe ne milimo imbi iya pa farmu.

Batata bali abakalamba ilyo nafyelwe, bali ne myaka 56 e lyo bamayo bali ne myaka 35. Batata bali abaonda, bali no bumi ubusuma, bali abakosa, balebombesha kabili bonse fwe bana balitusambilishe ukulabombesha. Batata tabalekwata indalama ishingi, lelo twalikwete umwakwikala, baletushitila ifya kufwala, ne fya kulya kabili lyonse baletusakamana. Bafwile ne myaka 93. Bamayo bena bafwile ne myaka 86. Abafyashi bandi bonse tabali ni ba Nte. Pa bana banandi bonse paba fye ndume nandi uwabomba bueluda pa myaka iingi ukutendekela muli ba 1970 ilyo batendeke ukusonta baeluda.

Bamayo balitemenwe sana ifya kwa Lesa. Lyonse pa Mulungu baletusenda ku calici lya Baptist. Ilyo  nali ne myaka 12, e lyo naumfwilepo icisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu. Apo nalefwaisha ukwishibilapo na fimbi, naipwishe bamayo nati: “Bushe Yesu kuti aba shani Umwana kabili pa nshita imo ine aba Wishi?” Ndebukisha ifyo bamayo bayaswike, batile: “Mwana wandi ni nkama ya kwa Lesa. Ifwe te kuti twishibe.” Ca cine yali ni nkama kuli ine. Na lyo line ilyo nali ne myaka 14 nalibatishiwe mu mumana kabili bantumpike mu menshi imiku itatu pa kulangilila icisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu!

Ilyo nali pa sukulu lya ku sekondari, nalikwete umunandi uwaleyangala ubwangalo bwa kupoosa inkonya, kabili anjebele ukutendeka ubu bwangalo. E ico nalitendeke ukusambilila ifya kupoosa inkonya kabili nalilembeshe mu kabungwe ako baleita abati, Golden Gloves. Nshaishibe sana ukupoosa inkonya, e ico pa numa ya kulwako imiku inono nalilekele. Ilyo papitile inshita balinyingishe ubushilika kabili bantumine ku calo ca Germany. Ilyo nalebombela muli ici calo, abakalamba ba bashilika balintumine kwi sukulu lya bashilika abakwete intepe ishinono pantu balemona ukutila kuti natungulula bwino abashilika. Balefwaya nkatwalilile ukuba umushilika. Lelo nshalefwaya ukutwalilila ukuba umushilika, e ico mu 1956 pa numa ya kubomba pa myaka ibili, balinsuminishe ukuleka. Nomba tapakokwele nalingile ubushilika ubwaibela.

Pali iyi nshita ninshi nalisambilila ifyo umwaume afwile ukuba. Nalecita ifyo balelanga mu mafilimu pa fyo umwaume wine wine afwile ukuba ne fyo abantu mu bwikashi balecita. Naletontonkanya ukuti bashimapepo tabali abaume bene bene. Lelo nalitendeke ukusambilila fimo ifyalengele nayaluka. Bushiku bumo, ilyo naleensha motoka yandi mu tauni, abakashana babili balincebwishe. Aba bakashana bali baice ba bamulamu abaupile umukalamba wandi. Aba bakashana bali ni Nte sha kwa Yehova. Inshita imo balimpeele Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni!, lelo namwene ukuti ifyali mu Ulupungu lwa kwa Kalinda fyalikosele ukumfwa. Uyu muku wena banjitile ukuyasangwa kwi Sambililo lya Citabo pa Cilonganino, ukulongana ukunono ukwalebela mu ng’anda yabo uko balesambilila Baibolo no kulanshanya. Nabebele nati nalatontonkanyapo. Aba bakashana balandile ninshi balemwentu abati, “Tulayeni ukuti mwalaisa,” natile: “Nalaisa.”

Nshalefwaya ukuya lelo apo nalilaile nalingile fye ukuya. E ico bulya bwine ubushiku mu cungulo bushiku nalile. Nalitemenwe sana ifyo abana balecita. Nalipapila ukumona ifyo abaice baishibe ifingi pali Baibolo! Nshaishibe ifingi pali Baibolo nangu ca kuti pa Mulungu naleya na bamayo ku calici. Ici calengele nalafwaisha ukwishiba ifingi pali Baibolo. Nalisumine ukulasambilila Baibolo. Ilyo natendeke fye ukusambilila nalisambilile ukuti ishina lya kwa Lesa wa Maka Yonse ni Yehova. Kale ilyo naipwishe bamayo pa Nte sha kwa Yehova, batile, “Balya bapepa shikulubantu uo beta ati Yehova.” Nomba namwene ukuti amenso yandi yaliswilwe!

Nalilundulwike bwangu pantu nalishibe ukuti nalisangile icine. Ne myeshi 9 tayapwile ukutula apo nasangilwe ku kulongana pa muku wa kubalilapo, nalibatishiwe mu March 1957. Nalyalwike mu fyo nalemona ifintu. Nga natontonkanya pa fyo nalemona ukuti e fyo umwaume wine wine afwile ukuba, ndomfwa bwino pantu nomba nalishiba ifyo Baibolo isambilisha pa fyo umwaume wine wine alingile ukuba. Yesu ali mwaume uwapwililika. Ali uwakosa kabili ali na maka ukucila umwaume onse uwingaitunga ukuba umwaume wine wine. Nomba nga fintu casobelwe  talelwa na bantu ilyo “alecushiwa.” (Esa. 53:2, 7) Nalisambilile ukuti umusambi wa cine uwa kwa Yesu “afwile ukuba uwanakilila kuli bonse.”—2 Tim. 2:24.

Natendeke bupainiya umwaka wakonkelepo, mu 1958. Tapakokwele nalilekele pa nshita fye iinono. Cinshi nalekele? Nalyupile Gloria umo pali balya bakashana abanjitile kwi sambililo lya citabo! Nshumfwa bubi ifi nasalilepo ukuupa Gloria. Ilyo naupile Gloria ali libwe lyauma umutengo ukucila na Diamond kabili na ino ine nshita e fyo aba. Naliba ne nsansa ukuti nalimupile! Lekeni ailondolole:

“Mu mwesu twafyelwe 17. Bamayo bali ni ba Nte aba cishinka. Bafwile ninshi ndi ne myaka 14. Pali iyi ine nshita e lyo batata batendeke ukusambilila icine. Apo bamayo balifwile, batata balanshenye na bakalamba ba pa sukulu pa kuti ine na nkashi nandi batusuminishe ukulalekanina ukuya ku sukulu. Pali iyi nshita nkashi nandi ali mupepi no kupwa isukulu. Twalelekanina ukuya ku sukulu pa kuti umo ashala alesunga abana banensu abaice no kwipika pa kuti batata nga bainuka ku milimo basanga ifya kulya nafipya. Abakalamba be sukulu balisuminishe kabili ifi fine e fyo twalecita mpaka ilyo umukalamba wandi apwile isukulu. Indupwa shibili isha ba Nte e shaletusambilisha icine, kabili fwe bali 11 twaishileba ba Nte. Nalitemenwe ukubila imbila nsuma nangu ca kuti nali uwa nsoni sana. Ba Sam balingafwa sana ukucefyako insoni.”

Ine na Gloria twaupene mu February mu 1959. Twalitemenwe ukubomba bupainiya. Mu July umwaka umo wine twalilembele kalata ukuti tukaye mu kubombelako pa Bethel, pantu twalefwaisha ukubombelako pa maofeshi yakalamba. Munyinefwe Simon Kraker, uwalebombela pa Bethel e walanshenye na ifwe pa numa ya kumona kalata twalembele. Atwebele ukuti pali ilya nshita tabalesuminisha abaupana ukuyako. Na lyo line, tatwalekele ukufwaya ukubombela pa Bethel, nangu ca kuti palikokwele pa kuti tubombelepo!

Twalilembeele ku maofeshi yakalamba ukuti batutume ukuya mu kubombela ukwali ukukabila. Balitwebele ukuya ku kubombela ku Pine Bluff, ku citungu ca Arkansas. Pali ilya nshita mu Pine Bluff mwali fye ifilonganino fibili, cimo cali ca basungu e lyo cimbi cali ca bafiita. Batutumine ku cilonganino ca bafiita umwali fye bakasabankanya 14.

Nalimo kuti mwapapa ico mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova mwabelele umusobolola. Kwena pali ilya nshita tatwakwete umwakulosha. Amafunde ya buteko yalileseshe aba mishobo yapusana ukuba pamo, kabili baleuma abashalekonka amafunde. Mu ncende ishingi aba bwananyina aba mishobo yapusana tabalelongana pamo pantu baletiina ukubatobela Ing’anda ya Bufumu. Ifya musango uyu fyalicitikepo. Nga ca kuti ba Nte abafiita balebila ku ng’anda ne ng’anda mu cifulo umwaleikala abasungu balebekata kabili nalimo baleboma no kuboma kuli bakapokola. Kanshi pa kuti umulimo wa kubila imbila nsuma ubombwe, twalekonka amafunde kabili twalicetekele ukuti ifintu fyali no kwaluka.

Twalekwata amafya ilyo twalebomba umulimo wa kubila imbila nsuma. Ilyo twalebombela mu cifulo umwaleikala abafiita, inshita shimo mu kukanaishiba twalekonkonsha pa mayanda ya basungu. Bwangu bwangu twaletontonkanya ifya kucita nampo nga kubebako panono pa fyo Baibolo ilanda nelyo nga kulomba ubwelelo no kufumapo. Pali ilya nshita ifi fine e fyo caleba mu ncende shimo.

Kwena twalebombesha pa kuti tulekwata indalama sha kubomfya ilyo twalebomba bupainiya. Incito ishingi isho twalebomba baletufolesha indalama ishinono sana cila bushiku. Gloria alebomba incito ya kuwamya mu mayanda ya bantu. Pa ng’anda imo abene balinsuminishe ukwafwako umwina mwandi incito pa kuti apwishe bwangu ukuwamya. Balitupeele ifya kulya fya kasuba ifyo ine na Gloria twaliile ilyo tushilainuka. Cila mulungu Gloria alecishila ulupwa lumo ifya kufwala. Ine nalewamya ulubansa na mawindo e lyo ne milimo imbi. Mu ng’anda imo iya basungu ine na Gloria twaliwamishe amawindo, ine nawamishe ku nse, ena awamishe mu kati. Twabombele akasuba konse, e ico balitupeele ifya kulya fya kasuba. Gloria aliliile mu ng’anda lelo taliilile pamo na ulu ulupwa, e lyo ine naliliile umo balesungila imyotoka. Lelo nshasakamene. Ifya kulya fyaliweme. Ulu lupwa lwali ulusuma, ni co fye tabakwete mwakulosha pa mulandu wa kuti pali ilya nshita e fyo abantu balecita. Ndebukisha ifyo cali bushiku bumo ilyo naile apo babikila amafuta muli bamotoka. Pa numa ya kubika amafuta muli motoka,  nalombele uwaleshitisha amafuta nga ca kuti Gloria kuti abomfyako icimbusu. Anshulwike fye no kunjeba ati, “Nacikomwa.”

Twalekwatako inshita iisuma na ba bwananyina, kabili twalitemenwe ukubila imbila nsuma! Ilyo twaile fye ku musumba wa Pine Bluff, twaleikala na munyinefwe uwali umubomfi wa cilonganino pali ilya nshita. Pali ilya nshita umwina mwakwe ninshi talaba Nte, kabili umwina mwandi e watendeke ukumusambilisha Baibolo. Na ine natendeke ukusambilisha umwana wabo umwanakashi no mwina mwakwe. Banyina no mwana basalilepo ukulabombela Yehova kabili balibatishiwe.

Twalikwete ifibusa mu cilonganino ca basungu. Baletwita ku kuliila pamo nabo umulalilo, lelo baletwita ubushiku. Pali ilya nshita akabungwe ako beta ati Ku Klux Klan (KKK) kaletungilila sana akapaatulula ka mushobo no bunkalwe. Bushiku bumo namwene umwaume naikala pa lukungu lwa ng’anda yakwe mu nshita ya bushiku ninshi nafwala ifya kufwala ifyo aba muli aka kabungwe balefwala. Lelo ifi kwali akapaatulula ka mushobo tafyalengele aba bwananyina baleka ukuba ne cikuuku. Inshita imo twalekabila indalama sha kwendela pa kuya mu kulongana kwa citungu. Munyinefwe umo alisumine ukushita motoka yesu pa kuti tukwate indalama sha kwendela. Bushiku bumo pa numa ya mweshi umo, twalinakile pa numa ya kwenda mu kasuba ilyo twalebila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda no kutungulula amasambililo ya Baibolo. Ilyo twabwelele ku ng’anda, twalipapile ifyo twasangile. Twasangile motoka yesu nabaimika pa ntanshi ya ng’anda! Twamwene kakalata pa ntanshi ya motoka apo balembele ati: “Nabwesha motoka, namupeela ubupe. Ni ne munyinenwe.”

Kwali na cimbi icisuma icacitike ico nshakalabe. Mu 1962, balinjitile kwi Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ku South Lansing mu musumba wa New York. Ili sukulu lyali lya abaletungulula mu filonganino, bakangalila ba muputule na ba citungu kabili lyaliko pa mweshi umo uutuntulu. Nomba ilyo banjitile nshalebomba kabili nshakwete ne ndalama. Lelo pali iyi nshita ninshi nalilanshanya kale na ba kampani ka mafoni mu musumba wa Pine Bluff ukuti banyingisheko incito. Abanyingisha incito nga nine nali uwafiita uwa kubalilapo ukubomba pali iyi kampani. Mu kupita kwa nshita balinjebele ukuti bali no kunyingisha incito. Finshi nali no kucita? Nshakwete indalama sha kwendela ukuya ku New York. Nalefwaya ukwingila incito no kukanaya ku sukulu. Na kuba ilyo nalefwaya ukulembela aba kwi sukulu kalata ukubeba ukuti nshakaye, kwali ifyacitike ifyo nshakalabe.

Bushiku bumo lucelocelo nkashi uo twalelongana nankwe uwaupilwe ku ushali Nte alikonkonseshe ku ciibi kabili ilyo naiswileko alimpeele imfulupu. Muli iyi mfulupu mwali indalama ishingi. Uyu nkashi na bana bakwe balecelela ukuya mu mabala ya bantu mu kusekwila ubutonge pa kuti bamfwaile indalama sha kwendela ukuya ku New York. Nkashi anjebele ati, “Kabiyeni ku sukulu mukabikeko sana amano ku fyo bakalamusambilisha pa kuti na ifwe mukese tusambilishako!”  Pa numa naipwishe aba ku kampani ya mafoni nga kuti bansuminisha ukutendeka incito pa numa ya milungu 5. Balikaninine fye ndai! Lelo nshasakamene pantu nalisalilepo kale ukuya ku sukulu. Caliwama filya nshaingile ilya ncito!

Lekeni Gloria amwebeko ifyo ebukisha ifyo cali ilyo twali mu Pine Bluff: “Nalitemenwe ukubila imbila nsuma muli ici cifulo! Naletungulula amasambililo ya Baibolo 15 ukufika ku 20. Twaleya mu kubila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda mu nshita ya lucelo, lyena pa numa twaletungulula amasambililo ya Baibolo inshita shimo twaleinuka na 23 koloko. Ukubila imbila nsuma kwalewama! Nalefwaisha ukutwalilila ukubomba uyu mulimo. Ukulanda fye icishinka nshalefwaya ukuleka uyu mulimo no kutendeka umulimo wa kwenda, lelo Yehova alefwaya tubombe umulimo umbi.” Na cine alitupeele umulimo umbi.

Ilyo twalebomba bupainiya mu musumba wa Pine Bluff twalilembele kalata ku Bethel ukuti tulefwaya ukuba bapainiya baibela. Twalemona ukuti twali no kuba bapainiya baibela pantu kangalila wa citungu alefwaya ukuti tukaye mu kubombela mu cilonganino cimo icali mu citungu ca Texas, kabili alefwaya tukaye ninshi tuli bapainiya baibela. Twaleumfwa bwino nga twatontonkanya pali ifi. E ico twalilolelele kabili twaleenekela ukuti balatulembela bwangu kalata lelo tabatulembele. Ubushiku bushilile kantu basukile batutumina kalata, batwebele ukuya mu mulimo wa kwenda! Ifi fyacitike mu January 1965. Munyinefwe Leon Weaver, uuli nomba ni kampanya wa Komiti wa Musambo mu United States, na o balimusontele ukuba kangalila wa muputule.

Naletiina ukuba kangalila wa muputule. Nalimo no mwaka umo tawapwile, kangalila wa citungu James A. Thompson, Jr., alipitulwike mu milingo yandi pa kuti amone nga nalifikilepo. Alinjebeleko mumo mumo umo nalingile ukuwamyako, alilandile pa fyo kangalila wa muputule umusuma alingile ukuba. Tapakokwele ukutula apo nabelele kangalila wa muputule nalilwike ukuti ifyo banjebele fya cine. Ilyo bansontele, munyinefwe Thompson e kangalila wa citungu uo nabalilepo ukubomba nankwe. Nalisambilile ifingi kuli uyu munyinefwe uwali uwakosa mu fya kwa Lesa.

Muli shilya nshiku, bakangalila ba muputule tabalebasambilisha ifingi. Pa mulungu umo nalemona ifyo kangalila wa muputule alecita ilyo alebombela icilonganino cimo. Lyena umulungu wakonkelepo kangalila wa muputule e walemona ifyo nalecita ilyo nalebombela icilonganino cimbi. Alinjebeleko fimo ifyo ningacita na umo nalingile ukuwamyako. Pa numa ya uyu mulungu twatendeke ukubomba fweka. Naebele Gloria nati, “Bushe cine cine alingile ukuya? Mu kupita kwa nshita, naishileiluka ukuti lyonse kulaba bamunyinefwe abasuma abengakwafwa nga ca kuti ulefwaya bakwafwe. Ndatasha pa fyo  bamunyinefwe ba musango uyu bangafwile pamo nga ba J. R. Brown abali bakangalila wa muputule, na ba Fred Rusk abalebombela pa Bethel.

Muli shilya nshiku kwali sana akapaatulula ka mushobo. Bushiku bumo, aba mu kabungwe ka KKK balepita mwi tauni twalebombela ilya Tennessee. Bushiku bumbi twaile ne bumba lya mulimo pa cikuulwa bashitisha ifya kulya pa kuti tutusheko. Ilyo naile ku cimbusu, namwene umwaume uwakatama uwailengele fimo pa mubili, aima no kunkonka. Lelo munyinefwe umusungu uwali ipaka ukucila ine no yu umwaume alitukonkele. Lyena anjipwishe ati: “Bushe uli fye bwino munyinane Herd?” Umwaume alyongolweke bwangu bwangu tabomfeshe ne cimbusu. Pa myaka iingi nalimona ukuti icilenga abantu babe no musobolola te pa mulandu wa nkanda, lelo ni pa mulandu wa lubembu ulo bonse twapyana kuli Adamu. Kabili nalisambilila ukuti munonko ni munonko nangu abe ne nkanda iyapusana, kabili kuti akufwila no ku kufwila.

Imyaka yonse iyo twabombele umulimo wa kwenda yali 33, imyaka ya kulekeleshako 21 nali kangalila wa citungu. Muli iyi myaka kwali ifisuma ifyalecita ifyalengele twaba abakosa mu fya kwa Lesa. Lelo kwali icisuma na cimbi icali no kucitika. Mu August mu 1997 e lyo twakwete icintu ico twalefwaisha pa myaka iingi. Balitwitile ukuya mu kubombela pa Bethel ya ku United States, ninshi palipita ne myaka 38 ukutula apo twaipushishe pa muku wa kubalilapo ukuya mu kubombelapo. Mu mweshi wakonkelepo twalitendeke ukubombela pa Bethel. Nalemona kwati bamunyinefwe abatungulula pa Bethel balefwaya nkabombelepo fye pa nshita iinono, lelo ifi te fyo cali.

Pa kubala banjebele ukulabombela ku Dipartimenti Yangalila Umulimo wa Kushimikila. Nalisambilile ifingi muli iyi dipartimenti. Bamunyinefwe aba muli iyi dipartimenti balasuka amepusho ayengi kabili ayayafya ayo amabumba ya baeluda na bakangalila ba muputule muli cino calo bepusha. Naletasha pa fyo bamunyinefwe balentekanishisha no kungafwa ilyo balensambilisha imilimo. Pali nomba nga balinjebele ukubombela muli iyi dipartimenti na kabili, kuti naba fye ngo muntu uulesambilila imilimo.

Ine na Gloria twalitemwa ukubombela pa Bethel. Lyonse tulabuuka bwangu, kabili ukucita ifi kulafwa sana pa Bethel. Nalimo pa numa ya mwaka umo, natendeke ukwafwilisha muli Komiti ya Mulimo iye Bumba Litungulula iya Nte sha kwa Yehova. Lyena mu 1999 balinsontele ukuba mwi Bumba Litungulula. Nalisambilila ifintu ifingi muli uyu mulimo, lelo icikalamba ico nasambilila ca kuti Yesu Kristu e mutwe wa cilonganino ca Bena Kristu te muntu iyo.

Nga naibukisha ifyo nali kale, inshita shimo ng’umfwa nge fyo kasesema Amose aumfwile. Yehova alimwene ukuti Amose ali ni kacema uwalebomba umulimo wa pa nshi uwa kutulaula mu fisabo fya mikunyu, ifyo abantu balemona ukuti fya kulya fya bapiina. Lesa asontele Amose ukuba kasesema kabili alimupaalile nga nshi ilyo alebomba uyu mulimo. (Amose 7:14, 15) Ifi fine e fyo cali na kuli ine, Yehova alimwene, nali umwana wa mulimi umupiina mwi tauni lya Liberty mu citungu ca Indiana, kabili alimpaala nga nshi ica kutila te kuti nkumemo no kupenda amapaalo! (Amapi. 10:22) Nangu ca kuti pa kubala nali umupiina lwa ku mubili lelo pali nomba ndi mukankaala nga nshi mu fya kwa Lesa ukucila na pa fyo naleenekela!