TJE hiti oskole, kapa ri omarundurukiro omengi. Ovandu mbu mwa utu pamwe ondondo ondenga moskole ndjo, ombaa mu kamana pamwe. Nu noho aa mu tjiwasana tjinene.

Pari ozofarama ongondoroka nokahuro ka Liberty, maa mu kunwa ozomiriva tjinene. Tji mba kwatwa tjandje tate u ungura pofarama yomburu imwe mbo. Otjomutanda, mbe rihonga okuhinga otjiṱerekera nu mba tjiwa oviungura ovingi vyoresevate.

Tate kaa ri omutanda. Eye wa ri nozombura 56 tji mba kwatwa, nu mama wa ri nozombura 35. Posi yokutja, eye wa ri omurumendu ngu ha ri norutu, omuveruke nu womasa, wa ri ependa nu we tu hongere okusuvera oviungura. Eye kaa munu ovimariva ovingi, posi yokutja kaa tu rara nondjara nu ka twa ri muzu. Nu aruhe tji matu mu hepa eya wa ri mbo. Tate wa ṱa nozombura 93. Nu mama wa ṱa nozombura 86. Kavena pu va karera Jehova. Momuhoko wandje auhe, mbi nomuangu ngwa karera otjomunene wombongo nouṱakame okuza mozombura nḓa 1970.

Mama wa ri omundu ngwa suverere ozokereka. Osondaha aihe eye ee tu twaerere kokereka yena ndi Baptist. Tji mba ri nozombura 12, otjimba zuva ohunga noomukuru vetatu mumwe. Ee vanga okutjiwa  otjiṋa hi, otji mba pura mama kutja: “Hapo mape ya vi kutja Jesus onguri omuatje nu onguri Ihe?” Mbi zemburuka eziriro nde ndji pa: “Oviṋa mbyo oviundikwa muatje wandje. Ka maa tu vi zuu.” Nu tjiri kwami vya ri oviundikwa wina. Nu tji mba tjita ozombura 14, mba papitisiwa merindi rimwe mbo, mba pundisiwa povikando vitatu momeva mena roomukuru vetatu mumwe!

Tji mba ri mosekondere, mba ri nepanga nda ri yumbu ozongomi, nu re ndji tunduuza kutja mbi ute okutona ozongomi. Kunao mba uta okuufena, ne ritjangisa korutu rovatone wozongomi ndwi o-Golden Gloves. Hi mbari omutone omuwa, nu kombunda yovirwa oviṱiṱi mba yumba ohama. Kombunda, mba ṋiṋikiziwa okuhita morupa rwovita rwa U.S. Nu okuzambo mba hindwa kehi rOvandoitji. Ngunda a mbi ri ngo, ozosoromana zandje ze ndji hinda kOskole yOvasorondate, mena rokutja aave munu kutja mbi nozondunge zokunana ovandu. Owo aave vanga kutja ousorondate u rire oruyaveze rwandje. Okukara morupa rwovita kaya ri onḓero yandje, okutja mombura ndji 1956, tji mba za nokuungura oure wozombura mbari mba pitisiwa. Katjisupi okuza mbo, mba uta okuungura morupa rwarwe rwovita.

Moruveze ndo mba ri omundu ngwe tjaterwa i ozongete zandje. Omuano omurumendu mbwe sokumunika, tjimuna imba mbu tu muna mozomuvi na morupanda, oviṋa mbya vi ndji ṱunu tjinene. Ami ee munu kutja omurumendu tje zuvarisa okutja otjingundi. Posiya mbe rihonga otjiṋa tjarwe tji tja rundurura omuinyo wandje. Eyuva rimwe, ngunda ame hingi ohauto yandje oserandu mondoropa, ovakaendu vevari omitanda ve ndji yerera omake. Aatu tjiwa sana, vari ovaṱena vomurumendu ngwa kupa omuṱena kwandje. Owo vari Ovahongonone va Jehova. Nu nao mba kamburire Oruhungu nokambo nga o-Awake! rukuru ku wo, nu ee munu kutja Oruhungu kaṱiṱi rwa ri noviṋa ovikoto kwami. Posiya otjikando hi ve ndji ṋanga komakonḓononeno wembo rombongo, ombongarero osupi yomakonḓononeno wOmbeibela novihungiriro, ndja i tjitirwa pondjuwo yao. Mbe ve raera kutja me tara kutja me tjiti vi. Ovakazona mba ve ndji pura ama ve meṱameṱa ave tja: “Wa kwizike?”. Mbe ve zira e tja: “Mba kwizike.”

Munda umwe ee keyakeya nomakwizikiro ngu mba tjita ngo, posi yokutja mba muna kutja me sokuyeyenenisa. Okutja ongurova ndjo mba ya. Tjinene mba temisirwe i younatje. Mba temesirwe i yondjiviro onyingi ndji wa ri na wo mOmbeibela! Tjiri ozOsondaha azehe nḓe i pu na mama kokereka, mba muna kutja Ombeibela hei tjiwa nawa. Mba tya kutja me rihongo ovingi nambano. Mba yakura okurihonga Ombeibela. Mbe rihongera pomautiro womerihongero wandje kutja ena ra Mukuru Omunamasaehe o Jehova. Ozombura tjiva komurungu wa nao, mba pura mama ohunga nOvahongonone va Jehova, eye wa tja, “Ae, imbo ve rikotamena komurumendu umwe omukururume maku o Jehova.” Posiya nai ee munu kutja omeho wandje maye paturuka!

Mba kaenda komurungu, orondu ee tjiwa kutja mba munu ouatjiri. Kombunda yomieze muvyu okuza kombongarero ku mba ṋangerwe ndjo, mba papitisiwa—ya ri mu Marta 1957. Ongaro yandje yokukara ya runduruka. Tji me ripura nongaro yandje yokusuvera okutwako ozombwini, nai mbi tjaterwa i Ombeibela mbi i honga ohunga nomurumendu wa katjiri. Jesus wa ri omundu ohomonena. Eye wa ri nomasa aehe nu atja yenena okunata ngamwa omundu,  nandarire mbe toora ovitenda vyokutwako ozombwini. Nu eye ke na pa rwire, posi yokutja “eye wa tatumisiwa tjinene,” otja tji pa hunganekwa. (Jes. 53:2, 7) Mbe rihonga kutja omukongorere wa Jesus “ma sokurira ongozu kovandu avehe.”—2 Tim. 2:24.

Ombura ndja kongorera ko, indji 1958, mba rira omukandjira. Posiya mba isa oukandjira tjimanga. Ongwaye? Handje omundu me vanga omuyakise womuriro, yari Gloria, umwe wovanatje ovakazona mbe ndji ṋanga kombongarero yombongo ndjo! Hee keyakeya okutoora omukambo mbo. Tjiri Gloria wari okandjendje, nu ngamba otjingae ri ndino. Kwami uri tjimuna ewe ehuze ndi kuza o-Hope Diamond, posi yokutja ami hi na kuuhara ame undju. Mbe mu kupa! Eye omuini eengwi me rihangununa:

“Eṱe twa kwatwa ovanatje 17. Mama wari Omuhongonone omuṱakame. Eye wa ṱa ngunda ambi nozombura 14. Nu oruveze ndo tate otja uta okurihonga. Ngunda mama e twesa nao, tate wa kahungira ku notjiuru tjoskole. Erumbi randje wari pokumana osekondere ndjo, nu tate wa kaningira kutja ami nerumbi randje tu hite omayuva tjiva uriri. Yari kutja umwe tja i koskole, warwe ma kare ponganda kutja ma tjevere oungu wetu nokurongerisa eriro rongurova keṱunḓu, na papaa tja kutuka. Otjiuru tjoskole tja yakura omaningiriro ngo, nu onḓuvasaneno ndjo ya kara nao nga erumbi randje tji ra mana oskole. Ovakupasane vevari pekepeke ve tu vatera okurihonga Ombeibela, nu twa ri 11 mbu twe kura otjOvahongonone va Jehova. Mba suverere okuzuvarisa, nandarire kutja ee ṱohoni. Sam we ndji vatera okuisa okuṱohoṋi otja ozombura tjaa ze kayenda.”

Ami na Gloria twa kupasana mu Februari 1959. Twa uta okuzuvarisa pamwe. Mu Juli wombura ndjo, twa tjita omaningiriro okukavatera po Betel, orondu tjiri aatu vanga okukakarera pomberoo ohongora. Omukambure omukwetu, Simon Kraker, wetu pura omapuriro. Nu wetu raera kutja o Betel kai yakura ovakupasane oruveze ndo. Ombango yetu yokukakarera po Betel kai pandjarere ngunda, posi yokutja aatu munu oukahu kutja mape tu kambura orure okuyenda ngo!

Twa tjanga ombapira komberoo ohongora, okuningira kutja ve tu hinde ku ku nouhepe wovazuvarise tjinene. Eziriro ndi ve tu pa ra tja, omuhunga iumwe uriri: okuyenda kotjihuro tja Pine Bluff, moArkansas. Oruveze ndo moPine Bluff mwari ozombongo mbari uriri—imwe yovaapa na yarwe “yomihoko mbya rungwa,” poo ovazoozu. Eṱe twa hindwa kombongo “yomihoko mbya rungwa,” nu yari novazuvarise ape 14.

Omundu mape ya o temwa kutja ongwaye ohaṋi tji mai sokukara mokati kOvahongonone va Jehova. Nu oukahu uriri, oruveze ndo oviṋa vyari omuhingo mbo, ohaṋi. Pa ri ongunḓeveta ndja i tjaere ovandu vomihoko pekepeke okukara pamwe, nu otjitandi konokuhungira tjari mondondo yokombonda. Nu ovakambure ovakwetu vari nondira yokutja ozombongo mbari zomihoko pekepeke tji ze ya pamwe, Etuwo rOmerikotameneno mari nyonwa. Nu oviṋa mbyo vya rora okutjitwa tjiri. Ovahongonone va Jehova ovazorondu tji mave zuvarisa morokasi rovaapa aave kamburwa, nu popengi aave tonwa. Kutja tu mane otjiungura tjokuzuvarisa, aatu ṱakamisa oveta, atu nongamburiro kutja oviṋa mavi runduruka.

Otjiungura tjetu tjokuzuvarisa tjari nomatokero wa tjo. Povikondo tjiva ngunda a matu zuvarisa morokasi rovazoozu, omundu oo kamuna ondjuwo ndji wa kongora oyomburu. Okutja omundu otjo sokuripura tjimanga kutja nambano okuzuvarisa ousupi poo okuningira ondjesiro nu okapita. Okutja oviṋa vyari nao momayuva ngo.

Nu otjiperi rukwao kutja twa ungura oukukutu okurihupisa wina. Oviungura ovingi aavi sutu ozoranda ndatu meyuva. Gloria aa ungura pozonganda zovandu pekepeke. Ami mba yandjererwe okumuvatera ponganda imwe mbo kutja eye ma kutuke rukuru. Eriro rometaha aatu pewa, vyari ovipyirako mbi isanewa o-TV dinner, nu aatu ri pamwe. Gloria wina aa ka kangura pondjuwo yarwe. Ami ee haraka ozohofa, okukoha otuho nokuungura oviungura vyarwe. Mezemburuka aatu koho otuho pondjiwo yomburu imwe, Gloria aa kohere moukoto nu ami ee kohere pendje. Imbi aavi tu kambura eyuva embomba, okutja eriro aatu pewa mbo noho. Gloria aa rire mondjiwo, mara kuye omuini, ka pu neṱunḓu ndo, nu ami ee rire pendje mozongaratje. Hee rikende. Ovikurya vyari oviwa. Eṱunḓu ndo vari ovandu ovawa, posi yokutja va ri nouripura wohaṋi mbo. Eyuva rimwe ngunda atu ri ponganda ombakere yomatemba. Tji twa  zu nokuurisa ohauto, mba pura omuungure mbo kutja Gloria ma yenene okuungurisa okaruwo. We ndji tara nomapindi nu atja, “Ka patwa.”

Munda mbo warwe, twa kara noruveze oruwa pu novakambure ovakwetu, nu twa suverere oviungura vyetu! Otjikando otjitenga tji twa uta okuvaza moPine Bluff, twa kara poyomukambure omukwetu ngwari omukarere wombongo oruveze ndo. Omukazendu we kaari omukambure, nu Gloria wa uta okumuhonga Ombeibela. Nu noho ami mba uta okurihonga pu nomuatje wawo omukazona nomurumendu we. Omuatje na ina va tya okukarera Jehova nu va papitisiwa.

Twa ri nomapanga omasuverwa mombongo yovaapa. Aave tu ṋanga kozoyao keriro rongurova, posiya aave tjiti nao kutja atu ha munikwa. Pari otjimbumba tjovatjite voutwe tjaa ku zu o Ku Klux Klan (KKK), nu imbo aave tjiti oumba. Mbi zemburuka omurumendu ngwa haamene motjivaranda pomurungu wondjiwo ye ongurova yotjitjitwa tji ku za o Halloween, nu handje we rizara otjovandu mbo vo KKK. Imbyo ka viṋa mbya vi tjiti kutja ovakambure ve ise okuraisa otjari kovandu. Ombura imwe twa ri atwa hepa ovimariva okuyenda komaworonganeno wotukondwa, nu omukambure omukwetu umwe wa i tavera okuranda o-Ford yetu yo 1950 ku tja tu mune okamariva kokuyenda ngo. Eyuva rimwe, handje pa kapita omueze nao, twa ri atwa urwa okuza kotjiungura tjokuzuvarisa nu handje omutenya wa tu. Tji twe ya ponganda twa ri atwa temwa. Ohauto yetu ndjo handje ya kurama mbo, momurungu wondjuwo oini! Pekende rohauto handje pa tjangwa omambo nga: “Ohauto yeṋu oyondjo, kambureye otjotjiyandjewa. Erumbi reṋu.”

Ngamba mbi zemburuka ouwa warwe mbu mba tjitirwa. Mo 1962, mba ṋangerwe okuyenda kOskole yOvazuvarise vOuhona ko South Lansing, tja New York. Ya ri omahongero womueze omumbomba ku imba mbe varura ozombongo notukondwa. Tji mba muna ombapira ndjo, handje hi ungura nu mba ri nouzeu wotjimariva. Kombunda yokaruveze, onganda yozongoze zomahakaeneno moPine Bluff ye ndji isana okukendjipura omapuriro kutja ve ndji ku te moviungura. Ndovazu ve ndji kutu, me rire omuzorondu omutenga monganda ndjo. Nu ve ndji raera kutja mave ndji kutu. Omundu me tjiti vi? Hi notjimariva okuyenda ko New York. Mbe ripura kutja me ṱokukambura oviungura opuwo e ha i koskole. Nu tjiri handje mbe rimanene okutjanga ombapira mbi tjivise kutja hi nokuyenda koskole opuwo, posi yokutja pa tjitwa otjiṋa tji mbi hi na mee zembi.

Omuṱena kwetu umwe mombongo, ngwa kupirwe i omurumendu ngu ha ri omukambure, wa kongora poyetu omuhuka omunene rukuru, nu e ndji pe ondjaṱu yombapira. Ye u rire ovimariva. Eye novanatje ve tjiva aave penduka omuhuka omunene rukuru okukaungura movikunino nokukapora ohongwe ndjai hapa pokati kovikunwa, kutja ve ndji pe ovimariva mbi yenene okuyenda koskole ko New York. Eye we ndji raera kutja, “Kaende koskole u ke rihonge otja pu mo yenene, nu u kotoke okuyekutuhonga!” Kombunda mba ningira onganda ndja i sokundji kuta  moviungura kutja mbi yenene okuuta ovivike vitano kombunda ya indu tje sokuuta. Ve ndji pa eziriro ekukutu nda tja, “kako!” Posi yokutja mba tja kaina tja. Ondando mba toora. Mbi tja okuhepa kutja hi kamburire oviungura mbyo!

Gloria u zemburuka oruveze rwetu ndo moPine Bluff: “Ami mba suverere orukondwa maatu zuvarisa ndo! Mba ri novahongwa vOmbibela ape 15 nga 20. Okutja aatwi kondjuwo nondjuwo omuhuka omunene nu ometaha atwi kovahongwa vetu, povikando tjiva aatu yenene okuhonga ngandu mo 11 wouṱuku. Tjiri okuzuvarisa kwa tjata tjinene mo! Tjiri mba vanga okukarerera motjiungura tjo. Nu omundu etje tja kee vanga okuyenda kotjiungura tjarwe okukauta, okukarera otjomuterere ngu varura ozombongo. Posiya Jehova ee ripura omuano warwe.” Nu otja tjita tjiri.

Ngunda atu ri ovakandjira moPine Bluff, twa tjita omaningiriro wokurira ovakandjira va peke. Twa ri nomaundjiro ngo tjinene, orondu omutarere worukondwa rwetu aa vanga kutja tu ka vatere ombongo moTexas, nu aa vanga kutja tu kakarere ngo otjovakandjira vapeke. Omaningira ngo ye tu nana ombango tjiri. Okutja twa kara pokuundja, eziriro okuza korutavi rwomberoo, posi yokutja otjikesa tjoposa aatu ke tjivaza atjiri uriri. Eziriro tji ra kotoka, twa urikwa okuuta otjiungura tjokuvarura ozombongo! Nao yari Januari 1965. Mbuti Leon Weaver, nai ngu uri omuworonganise wOkomiti yOrutavi rwOmberoo rwa United States, wina wa urikirwe okurira omutarere ngu varura ozombongo pu na eṱe.

Mba urumine tji mba zikwa otjomutarere ngu varura ozombongo. Moure wombura imwe, omutarere ngu varura ozombongo, James A. Thompson, Jr., wa tara omaunguriro wandje. We ndji raera oviṋa ku mba sokuungurira ko, nondjiviro omutarere wotukondwa ndji ma sokukara na yo. Tji mba za nokuungura oruveze orusupi motjiungura ho, otji mba muna kutja omambo nge ndji raera e ye hepa tjiri. Tji mba za nokuurikwa otjomutarere wotukondwa, Buti Thompson ongwari omutarere wotukondwa omutenga ngu twa ungura pamwe. Mbe rihongera ovingi komurumendu omukambure ngo.

Nu momayuva ngo ovatarere votukondwa aave pewa omahongero omaṱiṱi uriri. Oure wotjivike ee tarere omutarere worukondwa tja kavarura ombongo. Eye wina e ndji tarere omuano mbu me ungura otjivike iho tjarwe. Ee ndji vatere nokundjipa omuhunga. Okuzambo opuwo atu isiwa tu ungure kourike wetu. Mba ka sewa ame pura Gloria kutja, “Opuwo me twe sa po?” Oruveze tja rukaenda, mbe rihonga otjiṋa tjarwe otjinanḓengu. Aruhe mape kara ovakambure ovakwetu mbu mave ku vatere, nu eendu ove omuini tji we ve yandjere okukuvatera.  Tjiri mbi nondangi kombatero ndji mba pewa i ovakambure mbe nondjiviro tjimuna J. R. Brown, omutarere ngu varura ozombongo, na Fred Rusk weṱunḓu ro Betel

Ombangu yomihoko ya ri kombanda omayuva ngo. Otjikando tjimwe, ovandu vo KKK aave ryanga movivanda vyotjihuro tja Tennessee tji twa ka varura. Tji twa ya pokaruveze kemwe mbo okukarya ometaha kombunda yokuzuvarisa. Mba sekama okuyenda kokaruwo, nu e munu omurumendu umwe ngwa munika otjomundu wonyengo nu ngu ha vanga ovazoozu ame ndji kongorere. Posi yokutja omukambure omukwetu omuvapa, ngwe kurire nawa morutu pu ami nu wina wekurire pomundu ngwa ri a me ndji kongorere, wa hita nu atja, “Mape kayenda ye mbuti Herd?” Omundu i ngo warwe ngwi wa pita mokaruwo tjimanga nokuhena okukeungurisa. Kombunda yozombura, mba muna kutja ombangu yomihoko ka tjivara nungwari ourunde, ourunde mbu twa rumata ku Adam mbu ri mweṱe atuhe. Nu mbe rihonga kutja omukambure omukwetu, omukambure omukwetu, kutja omungehoko, nu ma yenene okukuṱira tje ri ohepero.

Twa kara ozombura 33 otjovatarere mbe varura ozombongo, nu 21 ozosenina twa kara otjovatarere votukondwa. Ya ri ozombura ozombwa tjinene, twa kara novitjitwa oviyanḓiparise. Otjiṋa otjiwa tjarwe tja ri komurungu. Mu Auguste 1997 oruroto rwetu rwa yenenisiwa. Twa ṋangwa okukakarera po Betel ya United States, kombunda yozombura 38 tji twa tjita omaningiriro. Omueze mbwa kongorera ko twa uta notjiungura tje tu po Betel. Ee munu kutja ovakambure ovakwetu mo Betel aave vanga kutja mbi vatere oruveze orusupi uriri, posi yokutja oviṋa kavi karere nao.

Rutenga mba ungura mOrupa rOviungura. Mbe rihonga ovingi. Ovakambure ovakwetu ave sokukondja okuzira omapuriro omazeu nu tjiva ya ri omaundikwa okuza korutu rovanene vombongo nokuza kovatarere mbe varura ozombongo mouparanga wehi arihe. Mba ri nondangi komuretima ovakambure mbu vari nawo mokundjihonga. Posi yokutja, mbi muna kutja tji mba ka ungura ngo rukwao, me ka rira omurihonge noho.

Ami na Gloria twa suverere o Betel. Oweṱe ovandu mba tu penduka rukuru, nu ongaro ndjo twa twaerera ko Betel, tji tjiri otjiṋa otjiwa. Kombunda yombura, twa uta okukarera otjovavatere vOkomiti yOviungura yOrutu Orunane rwOvahongonone va Jehova. Mombura ndji 1999, mba urikwa otjokaṋepo kOrutu Orunane. Mbe rihonga oviṋa ovingi motjiungura tji, nu tjinenenene mbe rihonga kutja Jesus Kristus, onguri otjiuru tjombongo yOvakriste nu kamundu ngamwa.

Tji me tara ku mba zire, povikando tjiva mbiri muna otjomuprofete Amos. Jehova wa muna omurise omurisusuparise ngo ngwaa ungura ouṱuta, nu ngwa kunu omakuyu, ovikurya vyovandu ovasyona. Mukuru wa zika Amos okurira omuprofete, otjiungura otjinanḓengu tjinene. (Amos 7:14, 15.) Momuano tjingewo, Jehova wa tara kwami, omuatje womuṱuta omusyona wozofarama za Liberty, moIndiana, nu we ndji sera ondaya tjinene, nu tjiri we ndji sera ondaya! (Omiano 10:22) Ami tjiri mbi muna kutja mba kwatwa monganda osyona, posi yokutja mbe ye okusenina omutumbe motjiungura tja Muhona, mba muna outumbe mbu mbi hina e undjire ko tjiri!