INAPA ningwa naanaa omalunduluko mahapu omido odo nda kala handi i kofikola. Ovanhu ovo nda hovela navo ondodo yotete ovo ngoo nda ka manena navo ofikola oshita. Onda li ndi shii omadina ovanhu vahapu modoolopa yetu, navo ova li ve shii nge.

Odoolopa yaLiberty oya li ya dingililwa keefalama dinini, nomwa li hamu kunwa unene omapungu. Eshi nda dalwa, tate okwa li ha longo kofaalama imwe yomoshitukulwa. Eshi nda li omunyasha, onda li nde lihonga okushinga embakumbaku nokushiiva yo oilonga imwe yomofaalama.

Kandi shii naanaa kutya tate okwa li a tya ngahelipi eshi a li omunyasha, molwaashi eshi nda dalwa, okwa li e na omido 56; meme okwa li e na 35. Kakele kaasho, tate okwa li e na okashendjelutu, oukolele, omulumenhu omunaenghono oo a li e hole oilonga idjuu nokwa li e tu honga atushe tu kale tu i hole. Ka li ha mono oimaliwa ihapu, ashike okwa kala alushe a fya oshisho kutya otu na olukalwa, oikutu, oikulya nokwa kala alushe he tu file oshisho. Okwa fya e na omido 93. Meme okwa fya e na omido 86. Aveshe kava li hava longele Jehova. Mokati kovamwaina vange, okandenge kange kamwe oka kala omukulunhuongalo omudiinini okudja eshi elongekido olo la hovela mo 1970 nasha.

Meme okwa li e hole ongeleka. Okwa li ha i nafye Osoondaxa keshe kongeleka yoBaptist. Onda li nda u da tete kombinga yOukwatatu eshi nda li ndi na omido 12. Onda li nda pula meme nelungi nda ti: “Ongahelipi Jesus ta dulu okukala Omona nosho yo Tate pefimbo opo tuu opo?” Ohandi dimbuluka enyamukulo laye, eshi a tile: “Omumwange, osho oshiholekwa. Itatu dulu oku shi uda ko.” Oshoshili naame ngha li ndi shi udite ko. Ashike eshi nda li ndi na omido 14 lwaapo, onda li nda ninginifwa momulonga, nda dongwa mo lutatu omolwOukwatatu.

Eshi nda li kosekondele, onda li ndi na kaume oo a li omudengingonyo, nokwa li a ladipika nge naame ndi ninge omudengingonyo. Onda li nda hovela okulideula, nonda li nde lishangifa mehangano lovadengingonyo hali ifanwa Golden Gloves. Kanda li naanaa handi shi endifa nawa, nomeni lefimbo lixupi, onda li nda efa po oudano oo. Lwanima, onda ka ya metangakwaita la-U.S. nonda ka tuminwa koGermany. Ofimbo nda li handi longele oko, ovakulunhu vometangakwaita ova li va tuma nge kofikola yokudeula ovawiliki vomilitali, tava diladila kutya ondi na owino wokuwilika. Ova li va hala ndi lalakanene oukwaita. Kanda li ndi na ohokwe yokukala moilonga youkwaita, nokonima eshi nda longa mo omido mbali, onda li nde i efa po mo 1956. Ndele nande ongaho, inapa pita olule eshi nda waimina etangakwaita limwe li lili filufilu.

Fiyo oponghatu ei, onda li ndi li shii oulumenhu. Ediladilo olo kutya omulumenhu oku na okukala a tya ngahelipi, ngaashi hashi ulikwa meemuvi nosho yo momudingonoko, ola li la nwefa nge mo unene. Onda li handi diladila kutya ovafita ovo hava udifa omavaya. Ashike onda li nda hovela okulihonga oinima imwe oyo ya li ya lundulula onghalamwenyo yange. Efiku limwe, ofimbo nda li handi shingi ohauto yange itilyana modoolopa, onda li nda mololwa koukadona vavali. Onda li ndi va shii; ova li oundenge vomulumenhu oo a hombola omumwamemekadona oo a kula kwaame. Oukadona ovo vavali ova li Eendombwedi daJehova. Ova pele nge oshifo shOshungonangelo nosho-Awake!, ashike onda li ndi wete Oshungonangelo idjuu unene kwaame. Ndele oshikando osho, ova li va shiva nge ndi ye kEkonakono lEmbo lEongalo olo la li hali ningilwa meumbo lavo momukalo wokukonakona nokukundafana Ombiibeli. Onda li nde va lombwela kutya ohandi ke shi diladila manga. Ova li va pula nge tave limemesha va ti: “Oto udaneke?” Onda ti: “Heeno.”

Onda li handi lipe oushima eshi nda ninga eudaneko olo, ashike onda li ndi udite kutya ondi na oku li wanifa po. Onghee onda li nda ya onguloshi oyo. Ounona ova li va kumwifa nge unene. Kanda li handi dulu okwiitavela kutya ove shii shihapu kombinga yOmbiibeli. Oyoondaxa aishe oyo nda kala handi i nameme kongeleka onda likola ashike eshiivo lOmbiibeli linininini. Onghee onda li nda tokola okulihonga shihapu. Onda li nda itavela okukonakona Ombiibeli. Onda li nde lihonga pehovelo kutya edina laKalunga Omunaenghono oJehova. Omido da ka dilongela, eshi nda pulile meme kombinga yEendombwedi daJehova, okwa tile kutya, “Ohadi longele omulumenhu omunamido wedina Jehova.” Paife onda shiiva oshili.

Molwaashi onda li ndi shii kutya onda mona oshili, onda ninga exumokomesho meendelelo nonda ninginifwa muMarsa 1957 meni leemwedi omuwoi okudja ashike eshi nda ya kokwoongala oshikando shotete. Etaleko lange li na sha nonghalamwenyo ola li la lunduluka. Ngeenge handi diladila koikala yange yonale eshi nda li nde litala ko kutya ondimulumenhu, ohandi kala nda hafa neenghono eshi nde lihonga osho Ombiibeli tai  hongo kombinga youlumenhuelela. Jesus okwa li omunhu a wanenena. Okuyelekanifa naavo ‘ve lishii oulumenhu,’ okwa li e na eenghono odo tadi dulu oku va mbadapalifa. Ndele nande ongaho, ka li e di longifa mokulwa, ndele okwa li “e liyandja,” ngaashi sha li sha xunganekwa. (Jes. 53:2, 7) Onda li nde lihonga kutya omushikuli waKristus washili oku na ‘okukala e nonheni naaveshe.’ — 2 Tim. 2:24.

Onda li nda hovela okukokola ondjila momudo wa shikula ko mo 1958. Onda li ndi na okweefa po oukokolindjila oule wefimbo lixupi. Omolwashike mbela? Onda li nda tokola okuhombola Gloria, umwe womoukadona vavali ovo va li va shiva nge kekonakono lembo. Kanda li nande nde lipa oushima omolwetokolo olo. Gloria okwa li okakadona ke shii okuya po nokudja po, ashike natango osho e li ngaho. Kwaame, Gloria ito mu pewa luvali, nomolwaasho nde mu hombola po. Ne mu lombwele ye mwene kombinga yaye pauxupi:

“Onda li umwe womounona 17. Meme okwa li Ondombwedi idiinini. Okwa fya eshi nda li ndi na omido 14. Okudja opo tate okwa li a hovela okukonakona. Molwaashi meme ka li po vali, tate okwa li a ninga elongekido nomukulunhufikola tu kale hatu ningi omalufo okuya kofikola. Omumwamemekadona oo a kula okwa li keendodo dopombada kosekondele, na tate okwa li a pula ngeenge ame nosho yo ye ohatu dulu okukala hatu i kofikola omafiku amwe. Otwa li tu na okukala hatu ningi omalufo opo umwe womufye a kale ha kala meumbo ta file oshisho oundenge vetu nokuhangwa a longekidila oukwaneumbo ouvalelo eshi tate ta aluka koilonga. Omukulunhufikola okwa li a dimina, nelongekido olo ola kala po fiyo osheshi omumwamemekadona a mana ofikola. Omaukwaneumbo avali Eendombwedi okwa li a konakona nafye, no 11 vomufye otwa kula tu li Eendombwedi daJehova okudja kounona. Nonande onda li ndi na eehoni, onda li handi hafele oukalele. Sam okwa kala nokukwafela nge oule womido shi na sha naasho.”

Ame naGloria otwa hombola mo 1959. Otwa hafela okukokola ondjila pamwe. Momudo oo muJuli, otwa li twa tula mo eindilo lokuya koBetel molwaashi otwa li twa halelela oku ka longa keembelewa da kula. Otwa li twa pulwapulwa komumwatate Simon Kraker. Okwa li e tu lombwela kutya oBetel kaya li tai tambula ovalihomboli pefimbo opo. Katwa li twa sholola, ashike otwa kala twa teelela efimbo lile.

Otwa li twa shangela keembelewa da kula hatu pula tu tuminwe oko kwa li ku na omhumbwe inene. Otwa li twa pewa ashike ehoololo limwe tu ye koPine Bluff, shokuArkansas. Pefimbo opo moPine Bluff omwa li ashike omaongalo avali, limwe olovatilyane nalimwe “olovalaule.” Otwa li twa tuminwa keongalo “lovalaule,” olo la li ashike li na ovaudifi 14.

Otashi dulika u lipule kutya omolwashike omaongalo Eendombwedi daJehova a li a tukaulwa she likolelela komaluvala. Enyamukulo li li paunafangwa ololo kutya pefimbo lonale okwa li hashi ningwa omolwokuhenanghee. Opa li eemhango kutya kashi li paveta ovanhu vomihoko da yoolokafana va kale pamwe, nopa li yo omatilifo okulongelwa omunyonena. Peemhito dihapu, ovamwatate ova li hava kala va tila kutya ngeenge omihoko da yoolokafana oda ongala pamwe, Olupale lOuhamba otashi dulika li hanaunwe po. Oinima ya tya ngaho oya ningwa. Ngeenge Eendombwedi dovalaule oda ka udifila komaumbo ovatilyane, otashi dulika di kwatwe po nokudengwa okaanda ka dja edu. Opo oilonga yokuudifa i ye komesho, otwa li tu na okudulika keemhango nokukala tu na eteelelo kutya oinima otai ka lundulukila kouwa.

Oukalele wetu owa li u na omashongo. Ofimbo twa li hatu longo koshitukulwa shovalalule, otwa li twa konghola peumbo lovatilyane inatu shi didilika. Otwa li tu na okutokola meendelelo kutya ohatu va udifile ile ohatu va lombwele kutya otwa ninga epuko ndele hatu i. Keenhele dimwe, oinima osho ya li hai ende ngaho.

Otwa li tu na okulonga noudiinini opo tu liyambidide eshi hatu kokola ondjila. Oilonga yetu ihapu oya li hai tu futu eedola nhatu mefiku. Gloria okwa li ha longo momaumbo manini. Keumbo limwe onda li nda pitikwa ndi mu kwafele opo a mane meni lefimbo olo a pewa. Otwa li hatu pewa omusha u li moupaki ovo hava kala mofrigi notwa li hatu u tukula. Gloria okwa li ha kangulile oukwaneumbo umwe oshivike keshe. Ame onda li handi kombo ohoofa, handi kosho omakende nokulonga oilonga imwe vali. Meumbo limwe lovatilyane, otwa li twa kosha omakende, Gloria oku li meni ofimbo ame ondi li kombada. Otwa li twa pewa omusha molwaashi otwa li twa longa efiku alishe. Gloria okwa lila meumbo ashike ina lila pamwe novaneumbo, ofimbo ame onda lila pondje mongalashe. Kanda li ndi na ko nasha. Omusha owa li tau tokola elaka. Oukwaneumbo owa li u na eemhepo diwa; owa li ashike natango u na eemhango  odo da li da tulwa po momadiladilo. Ohandi dimbuluka efimbo limwe eshi twa li twa kanghama poshitaashi shomahooli. Konima eshi twa nwefa otuwa yetu omahooli, onda li nda pula oo a li e tu yakula ngeenge Gloria ota dulu okulongifa okandjuwo. Okwa tala nge ashike, ndele ta ti: “Oka pata.”

Shikwao vali, otwa li hatu hafele pamwe novamwatate notwa li hatu hafele oukalele wetu. Eshi twa fika moPine Bluff, otwa li twa tembukila meumbo lomumwatate oo a li omupiya weongalo pefimbo opo. Omukulukadi waye ka li Ondombwedi, na Gloria okwa li a hovela okukonakona Ombiibeli naye. Mokweendela ko kwefimbo, onda li nda hovela okukonakona Ombiibeli nokamonakadona kovalihomboli ovo nosho yo omushamane wako. Okamonakadona oko nosho yo ina aveshe ova li va tokola okulongela Jehova nova li va ninginifwa.

Otwa li tu na ookaume ketu ovanahole meongalo lovatilyane. Ova li have tu shivi kouvalelo, ashike ova li have shi ningi meholeko. Ehangano loKu Klux Klan (KKK), olo la li tali xumifa komesho onhondo nosho yo ominyonena, ola li tali tyakaleke pefimbo opo. Ohandi dimbuluka omulumenhu umwe oo a li omutumba komesho yeumbo lavo oufiku umwe woshivilo sho-Halloween e udite etumba a djala omidjalo ditoka nokaduladula komutwe, ngaashi ashike ovo va li mehangano lo-KKK hava ningi. Ashike oshinima sha tya ngaho, kasha li sha ningifa ovamwatate va efe po okuulikila ovanhu onghenda. Pokwenye kumwe, otwa li twa pumbwa oimaliwa yokuya koshoongalele, nomumwatate umwe okwa li a dimina okulanda po otuwa yetu yOfoota yomo 1950, nokungaho otwa li twa mona oimaliwa yokuya koshoongalele. Efiku limwe, konima yomwedi umwe, otwa li twa loloka konima eshi twa longa eumbo neumbo nokuninga omakonakonombiibeli moshanga shomutenya. Eshi twa alukila keumbo, otwa li twa mona oshinima shimwe osho sha li she tu kumwifa. Otwa li twa mona otuwa yetu oyo twa landifile po ya fikama komesho yeumbo letu. Pekende lotuwa oyo opa li edidilikoshango tali ti: “Tambuleni otuwa yeni, onde i mu pa oshali. Omumwaxo.”

Otwa li twa ulikilwa vali onghenda, naasho osha li sha kuma nge unene. Mo 1962, onda li nda shivwa ndi ye kOfikola yOukalele wOuhamba koSouth Lansing, shomuNew York. Ovo va li ve na oshinakuwanifwa shokupashukila omaongalo, oikandjo nosho yo oitukulwa ova li tava ka deulwa oule womwedi. Eshi nda mona eshivo olo, kanda li handi longo nonda li handi nane nonhatu pashimaliwa. Okambani yeengodi moPine Bluff oya li ya hala okupa nge oilonga noya li ya pulapula nge. Ngeenge oya kutu nge, aame nda li handi ka kala omulaule wotete okulonga mokambani oyo. Xuunina oya li ya lombwela nge kutya otai kutu nge. Mbela onda li ndi na okuninga po shike? Kanda li ndi na oimaliwa yokuya koNew York. Onda li nda diladila okutambula ko oilonga nokukaleka eshivo lokuya kofikola oyo. Onda li nde lilongekida okushanga onhumwafo yokukaleka eshivo olo eshi pa li pa ningwa oshinima shimwe osho itandi dimbwa nandenande.

Omumwameme umwe meongalo letu oo a li e na omushamane ehe fi omwiitaveli, okwa li a konghola peumbo letu ongula inene yefiku limwe ndele ta pe nge ekutu. Ekutu olo ola li li yadi oimaliwa. Ye nounona vaye vamwe ova li hava penduka ongula inene tava ka ongela  omundele nokukufa po oimbodi pokati koimeno va dule okumona oshimaliwa sha wana opo ndi dule okuya koNew York. Okwa ti: “Inda kofikola u ke lihonge shihapu u aluke u tu honge.” Lwanima, onda li nda pula okambani yeengodi ngeenge ohandi dulu okuhovela okulonga konima yoivike itano. Onda li nda pewa enyamukulo kutya, “Ahowe”. Ashike kanda li ndi na ko nasha. Onda li nda ninga etokolo lange. Onda hafa eshi inandi tambula ko oilonga oyo.

Gloria ota dimbuluka eshi twa li moPine Bluff. Okwa ti: “Onda li ndi hole oshitukulwa osho. Onda li ndi na ovakonakonimbiibeli okudja 15 fiyo 20. Onghee ohatu i moilonga yeumbo neumbo efimbo longula nomutenya ohatu i kovakonakonimbiibeli, nomafimbo amwe otwa li hatu longo fiyo opo 11 woufiku. Oukalele owa li uhafifa neenghono. Moilonga oyo onda kala mo nda hafa. Kanda li nda hala okweefa po oilonga yange nokuya moilonga youpashukilishikandjo, ashike Jehova okwa li e tu diladilila sha vali shimwe shi lili.” Nokwa li e shi wanifa po.

Ofimbo twa li hatu kokola ondjila moPine Bluff, otwa li twa tula mo eindilo lokuninga ovakokolindjila ve likalekelwa. Otwa li tu na elineekelo molwaashi omupashukili woshitukulwa shetu okwa li a hala tu ka kwafele keongalo li li mo Texas, nokwa li a hala tu ye ko ngeenge twa ningi ovakokolindjila ve likalekelwa. Ediladilo lokuninga elunduluko la tya ngaho ola li lihokwifa kufye. Onghee otwa kala twa teelela efimbo lile enyamukulo li dje kehangano, ashike mokakefa ketu keembapila inatu kala hatu hange mo sha. Xuunina, otwa li twa mona onhumwafo tai ti kutya otwa nangekwa po tu li ovapashukili ovaendi. Osho osha li muJanuali 1965. Omumwatate Leon Weaver, oo paife e li omuunganeki wokomitiye yoshitaimbelewa shaUnited States, okwa li a nangekwa po e li omupashukilishikandjo pefimbo olo.

Onda li nda tila okuninga omupashukilishikandjo. Meni lodula imwe, omupashukili woshitukulwa James A. Thompson, Jr okwa li a konakona oiteelelwa yange. Okwa li a ulikila nge nonghenda opo nda pumbwa okulundulula, nokutumbula oinima oyo nda pumbwa okuninga opo ndi kale omupashukilishikandjo a pyokoka. Nonande moilonga youpashukilishikandjo onda kala mo efimbo lixupi, onda mona kutya omayele oo okwa pumbiwa. Konima eshi nda nangekwa po, omumwatate Thompson oye a li omupashukili woshitukulwa wotete oo nda longa naye. Onda li nde lihonga shihapu komumwatate oo omudiinini.

Pefimbo olo, ovapashukilishikandjo ova li hava pewa edeulo linini. Onda kala handi tale omupashukilishikandjo oule woshivike eshi a li ta talele po eongalo limwe. Naye okwa kala ta tale nge oule woshivike eshi nda li handi talele po eongalo limwe vali. Okwa li a pa nge omaetepo nosho yo omalombwelo. Okudja opo otwa kala kufye vene. Ohandi dimbuluka eshi nda li handi pula Gloria kutya, “Okwa pumbwa ngoo shili okuya paife?” Mokweendela ko kwefimbo, onda ka dimbuluka oshinima  shimwe sha fimana osho kutya otapa ka kala alushe ovamwatate ovo tava dulu oku ku kwafela ngeenge owe va efa ve ku kwafele. Natango ohandi hafele ekwafo olo handi pewa kovamwatate ovo va pyokoka ngaashi J. R. Brown, oo a li omupashukili omweendi, nosho yo Fred Rusk, oshilyo shoukwaneumbo waBetel.

Pefimbo opo oukwamuhoko owa li tau dana onghandangala. Oshikando shimwe, ehangano lo-KKK ola li tali endaenda modoolopa oyo twa li hatu talele po moTennessee. Ohandi dimbuluka efimbo limwe eshi ongudu yetu ya li ya ka landa oikulya porestauranda imwe. Onda li nda mona omulumenhu womutilyane mutilifa e na eetatu odo da li hadi kala kovatilyane ovo ve na onhondo, nokwa li a landula nge eshi nda li handi i kokandjuwo. Ashike omumwatate umwe womutilayane, oo a li e na olutu la kula e dule emenhu olo, okwa li e tu landulila mo. Okwa pula nge a ti: “Oinima aishe oi li ngoo nawa mumwatate Herd?” Emenhu olo ola dja mo divadiva inali longifa okandjuwo. Oule womido, onda li nda mona kutya onhondo kai na sha noshipa shomunhu; oi na sha noulunde waAdam oo atushe twa fyuulula. Onda li nde lihonga kutya omumwatate omumwatate ashike kashi na nee mbudi kutya oku na oshipa shi li ngahelipi, nota dulu okufya ponhele yoye ngeenge otashi pula efyo.

Otwa kala omido 33 tu li ovapashukili ovaendi, nomido 21 domudo otwa kala tu li ovapashukili voshitukulwa. Momido odo, otwa kala twa hafa, hatu mono oidjemo iwa nosho yo oimoniwa ihapu yetwomukumo. Otwa ka mona vali oshidjemo shitunhula. MuAuguste mo 1997, osho twa li twa halelela osha li sha wanifwa po. Otwa li twa shivwa tu ka longe koBetel yaUnited States, konima eshi pa pita omido 38 okudja eshi twa li twa tula mo eindilo letu. Otwa li twa hovela noilonga yetu yaBetel omwedi wa shikula ko. Onda li handi diladila kutya ovamwatate koBetel ova li ashike va hala ndi ka kwafele pakafimbo, ashike osho hasho sha li ngaho.

Potete onda li nda tumwa ndi ka longe kOshikondo shOilonga. Pomhito opo onda li ndi na shihapu okulihonga. Ovamwatate koshikondo osho ova li hava ungaunga nomapulo madjuu mahapu a dja komalutu ovakulunhuongalo nokovapashukilishikandjo moshilongo ashishe. Onda pandula eshi ovamwatate ovo va kwafela nge nova deula nge nelididimiko. Kakele kaasho, ondi udite kutya ohandi ka kala ndi li omuhongwa natango ngeenge onda tumwa vali ndi ka longe oilonga oyo.

Ame naGloria otu hole onghalamwenyo yaBetel. Otwa kala alushe hatu penduka ongula inene, naasho oshe tu kwafela unene moBetel. Konima yomudo umwe, onda li nda hovela okukwafela Okomitiye yOilonga yOlutuwiliki lEendombwedi daJehova. Okudja mo 1999, onda li nda nangekwa po ndi li oshilyo shOlutuwiliki. Onde lihonga oinima ihapu eshi handi wanifa po oshinakuwanifwa osho, ashike oshilihongomwa sha fimana osho nde lihonga oshosho kutya Jesus Kristus oye omutwe weongalo lopaKriste, ndele hamunhu wonhumba.

Okutala konakudiwa yange, omafimbo amwe ohandi kala ndi udite ngaashi omuprofeti Amos. Jehova okwa li a didilika omufita weedi oo omulininipiki, oo a li ha longo oilonga yokutwika omikwiyu domombuwa, odo da li da talika ko kutya odi li oikulya yovakwanaluhepo. Kalunga okwa li a nangeka po Amos e li omuprofeti, oshilonga osho sha li tashi mbilipaleke pamhepo. (Amos 7:14, 15) Sha faafana, Jehova okwa li yo a didilika nge, ndi li omona wohepele yomunafaalama womuLiberty, shomuIndiana, nokwa li a pa nge omanangeko noupuna mahapu oo itandi mane nokuli oku a tumbula. (Omayel. 10:22) Pehovelo onda li ndi udite nda hepa painiwe, ashike paife onda hepuluka pamhepo, noitandi dulu nokuli oku shi itavela.