KU MASOMO a mu yetu myaka’ya, kekwadipo kushinta. Ku etu masomo, bantu boshilula nabo masomo ye bonka bokapwa nabo masomo; kadi kubwipi kwa bantu bonso mu kibundi badi beyuke majina.

Kibundi kya Liberty kyadi kijokolokwe na ntanda mibwanine mwa kudima, kadi bikunanwa byadi bivudile kudimwa’mo i bya miseke. Ponabutwilwe, tata wadi wingidila kwa kidimye umo mu kibundi. Ponadi nsongwalume, nefundile kwendeja kimazembe kadi nayukile manwa makwabo a mwa kudimina.

Nkyamwenepo tata paadi ukidi nsongwalume. Pobambutwile tata wadi kadi na myaka 56; mama nandi na 35. Nansha tata byaadi mutyemutye, inoko wadi nkanka, mukomo mu ngitu, muntu usenswe twaji tukomo kadi wetufundije ne batwe bana bonso kusanswa kaji. Kadipo na lupeto luvule, inoko twadi na mwa kwikala, bivwalwa, ne twakwela munda​—kadi wadi witukwasha nyeke. Wafwile na myaka 93. Mama nandi wafwa na myaka 86. Abo bonso kebaingidilepo Yehova. Mu banabetu, mudi mwanetu umo wingidila Yehova na kikōkeji bu mukulumpe tamba ino mpangiko ishilula mu myaka ya 1970.

Mama wadi musanswe bininge myanda ya kipwilo. Dya Yenga dyonso wadi wendanga netu ku kipwilo kya Batiste. Ponadi na myaka 12, ye ponaivwene dibajinji myanda ya Busatu Busantu. Naipangula mama na kipyupyu amba: “Le Yesu ubwanya kwikala’tu namani bu Mwana koku kadi bu Tata?” Navuluka, mama waunondolwele amba: “A mwana, i kikata kifyame. Ketubwanyapo kwikivwanija.” Na bubine kyadi kikata kifyame kondi. Ami pa kubwanya myaka 14, bambatyija mu kamunonga​—bantokenya misunsa isatu mungya Busatu Busantu!

Ponadi nakidi ku masomo a sekondele, nadi na mulunda nami umo wadi na bwino mu makayo a kwikupila bikoni, kadi nami waunkokēle’mo. O mwanda nashilwile kwiibidija, kupwa nakelembeja mu Golden Gloves, kisumpi kya makayo a kwikupila bikoni. Nkyadipo’tu nebiyukile biyampe, kitatyi kityetye pa kupita’po naleka’byo. Mwenda mafuku nakelembeja mu busola mu États-Unis, bantuma mu Alemanye. Ponadi ñingidila kwine’kwa, bakatampe bami bantuma ku Masomo a Bitenta bya mpete mityetye, mwanda badi balanga’mba ndi na bwino bwa kibutwila bwa kwendeja bantu. Badi bansakila ñingile nyeke mwingilo wa busola. Nkyadipo nsaka kwingila nyeke mwingilo wa busola, o mwanda nalekele’o pa kupwa kwingila’o mu bula bwa myaka ibidi, nalekele’o pa kubulwa mwanda mu mwaka wa 1956. Kitatyi pa kupita’po, nakelembeja mu busola bwa muswelo mukwabo.

Mu būmi bwami nadi nsaka kwikala mwana-mulume. Milangwe ya mufwaninwe kwikadila mwana-mulume yadi ilombolwa mu mafilime ne mu bantu botwadi tushikete nabo, yauntādile bininge. Bantu basapula myanda ya Leza nadi nebamona bu bazoze. Ino nashilwile kwifunda bintu byashintyile būmi bwami. Difuku dimo, ponadi ñendeja wami motoka utyila mu kibundi, bansongwakaji babidi bampapa makasa. Nadi nebayukile​—badi bankasandya mulumya kaka wetu umbedi. Bano bansongwakaji badi Batumoni ba Yehova. Mafuku kunyuma baumpele dipepala Kiteba kya Mulami ne Langukai! Inoko nkyadipo nsangela Kiteba kya Mulami. Ino, mu dino difuku baungityile kukatanwa ku Kifundwa kya Kitabo kya Kipwilo, kupwila kwa bantu batyetye kwa kifundwa kya Bible kwadi kulongelwa kwabo kwinjibo. Nebasapwila’mba nkalange’po bidi. Bansongwakaji’ba bangipangula bamungamunga’mba, “Le usumininwe?” Nami’mba, “Nsumininwe.”

Nealakenye pa kwibalombola nabya, inoko nakwete butyibi bwa kwenda’ko. Kyolwa’kya naenda’ko. Banuke bonatene’ko bantulumwije bininge. Badi bayukile Bible senene! Nansha byotwadi twendanga na mama Dya Yenga dyonso ku kipwilo, nadi’tu ndyukile myanda mityetye ya mu Bible. Penepa nakwata butyibi bwa kwifundila’ko myanda mivule. Naitabija kwifunda Bible. Ku ngalwilo nefundile amba dijina dya Leza Mwinē Bukomo Bonso i Yehova. Myaka kunyuma, ponaipangwile mama myanda itala Batumoni ba Yehova, wanondolwele’tu amba, “Ee, batōtanga muntu umo mununu obeta bu Yehova.” Ino pano namwene amba meso ami abashilula kuputuka!

Naendelele bukidibukidi, mwanda nayukile amba nasokola bubine. Myeji kitema pa kupita’po na ponashilwile kupwila, nabatyijibwa mu Kweji 3, 1957. Mumweno wami pa būmi washinta. Kitatyi  kyonadi nangulukila pa monadi nemwena bu mwana-mulume, nasangele pa kuyuka’mba Bible ufundijanga mwa kwikadila mwana-mulume mu muswelo muyampe. Yesu wādi muntu mubwaninine. Wādi mukomo kadi wādi na bukomo bwa ngitu kebubwanyapo kwikala na ‘muntu ye-yense wimona bu mwana-mulume.’ Nansha nankyo, kādipo wikupila, ino ‘wādi mwityepeje,’ enka na mokyālailwe. (Isaya 53:2, 7) Nefundile amba mulondi wa bine wa Yesu “ufwaninwe kwikala mutūkanye ku bonso.”​—2 Temote 2:24.

Mwaka umo pa kupita’po nashilula bupania, mu 1958. Kepaijijepo, byanomba kwimika’bo mu kitatyi kityetye. Mwanda waka? Mwanda nakwete butyibi bwa kusonga​—Gloria, umo pa bansongwakaji babidi bangityile ku kifundwa kya kitabo! Nkialakanyangapo nansha dimo pa buno butyibi. Mwanda Gloria wadi dilungo dilēme ponamusongele, ne pano pene ukidi dilungo dilēme. Kondi udi pamo bwa dibwe dilēme bininge kupita dyama dya bulēme​—kadi ngidi na nsangaji pa kumusonga! Lekai emusapwile mu kīpi nsekununi yandi:

“Tudi 17 munda mwetu. Mama wadi Kamoni wa kikōkeji. Wafwile ponadi na myaka 14. Kyo kitatyi kyashilwile tata kwifunda Bible. Byafwile mama, Tata wakesambile na mwendeji wa masomo. Kaka wadi mu kalasa kakande ku sekondele, kadi Tata wamunenene shi aye ne ami tubwanya kwenda ku masomo mafuku meshileshile. Twadi twishinta, dyodi yeu waenda ku masomo yeu nandi washala ku njibo mwanda wa kukwatakanya banuke ne kutekela kisaka bidibwa bya midi kitatyi kisaka kutamba Tata ku kaji. Mwendeji wa masomo waitabije uno mulangwe, kufika ne byapwile kaka masomo. Bisaka bibidi bya Batumoni byefundile netu, kadi munda mwetu twaikele Batumoni ba Yehova 11. Nsenswe mwingilo wa busapudi, nansha byonakikonda na moyo. Samuel i munkwashe mu myaka mivule.”

Twesongele na Gloria mu Kweji 2, 1959. Twaingile bupania pamo. Mu Kweji 7 wa uno mwaka, twalomba kutwela ku Betele, mwanda twadi twabila kukengidila ku kité kya ntanda yonso. Tutu Simon Kraker kadi mulunda netu, wesambile netu pa uno mwanda. Wetulombwele amba mu kine kitatyi’kya ku Betele kebetabijanga’kopo bantu besonge. Ketwajimijepo kyumwa kya kwingila ku Betele​—ino kino kyafikidile kupwa kwa myaka mivule!

Twalembēle kité kya ntanda, twebalomba betutume kokwa kusakilwa basapudi bavule. Betusapwila’mba, kudi’nka kuntu kumo kwa kwenda: Ku Pine Bluff, Arkansas. Mu mene mafuku’a mu Pine Bluff mwadi bipwilo bibidi kete​—kimo kya bazungu kikwabo nakyo kya “bantu ba misombelo,” nansha’mba bafīta. Twatuminwe mu kipwilo kya “bantu ba misombelo,” kyadi’nka na basapudi 14 kete.

Padi ukokeja kwiipangula mwanda waka mu bipwilo bya Batumoni ba Yehova mwadi kuno kwisañuna. Kilondololwa kipēla i kino, mu mene mafuku’a kekwadipo kya kulonga. Bijila byadi bipeleja bantu ba nkoba mishile kwityanga, kadi kwadi butomboki bukomo. Mu bifuko bivule, banabetu badi na bubinga bwendele’mo bwa kutyinina’mba shi bantu ba nkoba ibidi betyange pamo mwanda wa kutōta, yabo Njibo ya Bulopwe ikatūtwa. Ne bino ye byadi bilongeka. Shi Batumoni bafīta abasapula ku njibo ne njibo mu kifuko mudi bazungu, badi bebakwata​—pakwabo’nka ne kwibakupila. O mwanda pa kusaka mwingilo wa busapudi wendelele, twakōkele bino bijila, koku tukulupile amba bintu bisa kulumbuluka mwenda mafuku.

Mwingilo wetu wa busapudi wadi na bikoleja byao. Potwadi tusapula mu mwaba wa bantu bafīta, kyaba kimo twadi tukokola pampikwa kuyuka ku njibo ya bazungu. Twadi tufwaninwe kukwata butyibi bukidibukidi shi twibasapwila musapu wa mu Bisonekwa mu kīpi nansha kwibalombola’mba twadi tubetupe, kupwa ketwenda. Mu bifuko bimo, ye mobyadi bilongekela mu mene mafuku’a.

Na bubine, twadi tunenwe kwingila bininge twaji twa makasa pa kukwatakanya mwingilo wetu wa bupania. Ku twaji tuvule totwadi twingila badi betufuta madolala asatu ku difuku. Gloria wadi wingidila ba ku mobo. Ku kifuko kimo kwaadi wingila baunenene ñanze kumukwasha’ko mwanda wa engile kipindi kya difuku. Badi betupa byakudya byotwadi tudya na Gloria kumeso kwa kwenda. Yenga ne yenga, Gloria wadi ukomena kisaka kimo bisandi. Nadi ñingila mingilo ya pa lubanza, kukenda makalashi, ne kwingila mingilo mikwabokwabo.  Ku njibo ya muzungu umo kotwakendele makalashi​—Gloria ukenda munda, ami nami panja. Twaingile’byo difuku dituntulu, kupwa betupa byakudya. Gloria wadīla mu njibo ino ke pamopo na kisaka, ami nami nadīla panja mobalongolwelanga myotoka. Ke byansensepo. Byadi byakudya biyampe. Kino kisaka kyadi netu biyampe; ino badi’tu balamete ku bibidiji. Navuluka kitatyi kimo kyotwaimene pobapotejanga esanshi. Pa kupwa kudinga wami motoka, nanena muntu’wa shi Gloria ubwanya kwenda’ko ku musalani. Wauntala’tu na bulobo amba, “i kufunge.”

Ku mutamba mukwabo, twadi tupityija kitatyi kilumbuluke na banabetu, kadi twadi tusenswe mwingilo wetu! Musunsa mubajinji otwafikile mu Pine Bluff, twafikīle kwa tutu wadi mwingidi wa kipwilo mu kine kitatyi’kya. Mu kine kitatyi’kya wandi mukaji wadi wampikwa kwitabija, Gloria washilula kwifunda nandi Bible. Ami nami, nefunda na wabo mwana ne wandi mulume. Inandi ne mwana, bonso bubidi bakwata butyibi bwa kwingidila Yehova ne kubatyijibwa.

Twadi na balunda balumbuluke mu kipwilo kya bazungu. Badi betwita byakudya, ino mu bufyafya. Bulongolodi bwa Ku Klux Klan (KKK), bwine bwadi busonshila kwisañuna ne nkalañani bwadi bwingila bininge mu kine kitatyi’kya. Navuluka, namwene muntu umo ushikete mu kibidi nansha mu ndyangu kumeso kwa njibo mu difuku dya fetyi ya Halowine uvwele kikanzo kitōka ne kakitebo pamo na bivwalanga ba KKK. Bintu bya uno muswelo kebyakankejepo banabetu kulombola kanye. Kitatyi kimo, twadi tusakilwa makuta pa kwenda ku kitango, tutu umo waitabija kwitupota motoka wetu pa kusaka tumone mwa kwendela’ko. Kweji umo pa kupita’po, difuku dimo twadi bakoke pa kupwa kusapula ku njibo ne njibo ne kwendeja bifundwa bya Bible mu dyuba dya bushipo. Kudi kintu kyetutulumwije potwajokele ku njibo. Twatene motoka, mwimike kumeso kwa njibo yetu! Balembe pa dikalashi amba: “Selai wenu motoka bu kyabuntu. I ami mwanenu.”

Kudi kilongwa kikwabo kya kanye kyantulumwije bininge. Mu mwaka wa 1962, naityilwe kukatanwa ku Masomo a Mwingilo mu Lansing wa Kunshi, mu New York. Wadi kweji mutuntulu wa bufundiji ku boba bonso badi batala bipwilo, batadi ba bipindi ne batadi ba distrike. Ponatambwile lwito, nkyadipo na kaji, nadi nekonda mwa kusokwela lupeto. Ino, sosiete imo ya mu Pine Bluff yangita ne kungipangula shi nsaka kaji. Shi bantwejeje pa kaji, longa ami ye wadi wa kwikala muntu ufīta mubajinji kwingila mu ino sosiete. Ku mfulo banombola’mba basa kuntweja pa kaji. Le nsa kulonga namani? Nkyadipo na makuta a kwenda nao ku New York. Nalangulukile bininge pa mwanda wa kwitabija kano kaji ne kupela lwito lwa kwenda ku masomo. Na bubine, nadi kensake kulemba mukanda wa kupela lwito palongekele kintu kyonkikelwapo nansha dimo.

Kaka umo wa mu kipwilo kyetu wadi na mulume wakubulwa kwitabija, wetukokola ku kibelo lubanga  na futwi, waumpa amvelope. Mwadi muyule lupeto. Aye ne bandi bana bavule badi bendanga lubanga lonso ku madimi kukaketa butonge​—kusekwila mu mikuku​—mwanda wa basokole lupeto luvule amba mbwanye kwenda mu New York. Kaka wanena’mba, “Enda ku masomo ukafunde bivule amba wiye witufundije shi ubajoka!” Kupwa, naita sosiete’ya shi mbwanya kukashilula kwingila kupwa kwa mayenga atano. Banondolwele’tu amba, “Aa!” Ino kepadipo mwanda. Napwile kala kukwata butyibi. Nasangele mwanda nkyaingilepo koka kaji!

Tejai Gloria pavuluka kitatyi kyotwapityije mu Pine Bluff amba: “Nasenswe bininge uno mwaba! Nadi ñendeja bifundwa bya Bible 15 nansha 20. O mwanda twadi twenda ku njibo ne njibo lubanga, kyolwa kyonso twakendeja bifundwa bya Bible, kyaba kimo kufika ne ku nsá 11 ya bufuku. Busapudi bwadi butobala bininge! Nadi nsangedile kushala mu uno mwingilo. Nkyadipo nanga’mba mbwanya kushinta mwingilo wami na kutwela mu mwingilo wa kipindi, ino Yehova wadi witubikīle kintu kikwabo.” Ne kyo kyaalongele.

Potwadi twingila bupania mu Pine Bluff, twalombele kwingila bu bapania ba pa bula. Twadi tutengele luno lwito mwanda mutadi wa distrike wadi usaka tukakwashe kipwilo kya mu Texas, kadi wadi usaka twende’ko bu bapania ba pa bula. Uno mulangwe wa kushinta wetusangeje. Ino twailaije, kasha twilaije, tutengele amba Sosiete usa kwitulondolola, twenda tutana’nka mu misapu yetu ya Entelenete mutupu kintu. Ku mfulo, difuku dimo mukanda wafika​—betutuma mu mwingilo wa kwendakana! Mwadi mu Kweji 1, 1965. Tutu Leon Weaver, pano ke mukwatakani wa Komite ya Musambo ya États-Unis, nandi watongelwe kwingila bu mutadi wa kipindi mu kino kitatyi kimo kyonka.

Nadi na moyo wa kwingila bu mutadi wa kipindi. Ne mwaka umo mwine kewapwile, James Thompson, mutadi umo wa distrike, wamandaula shi ne mubwanye bisakibwa. Wanombola na kanye bintu bimo byomfwaninwe kulumbulula, watela bwino bufwaninwe kwikala nabo mutadi mulumbuluke. Ami pa kwingila bu mutadi mu kitatyi’tu kityetye, najingulula’mba madingi andi adi bine na kamweno. Ponatongelwe bu mutadi, Tutu Thompson ye mutadi wa distrike umbajinji onaingile nandi. Nefundile bivule kudi uno tutu wa ku mushipiditu mukōkele.

Mu mene mafuku’a, mutadi wa kipindi wadi ufundijibwa’tu bityetye. Nalongele yenga umo ntala mutadi wa kipindi mwapempwila kipwilo. Yenga mukwabo ke ami, aye nandi kauntale mompempwila kipwilo. Wadi uleta madingi ne bulombodi. Kupwa twaenda mu kyetu kipindi. Navuluka, nalombwele Gloria amba, “Le kaenda kala?” Mwenda  mafuku, najingulwile kintu kimo kya mvubu. Batutu balumbuluke ba kwitukwasha bakekala’ko nyeke​—shi batwe bene twitabija betukwashe. Nakikwete na bulēme madingi onapelwe na bano batutu ba bwino kimfwa Tutu Brown, wadi mutadi wa kipindi, ne Tutu Fred Rusk wa mu kisaka kya Betele.

Kwisañuna kwadi kutadile mu mene mafuku’a. Difuku dimo, ba KKK baletele kavutakanya, bapitakana mu kibundi kya Tennessee kyotwadi tupempula. Navuluka difuku dikwabo potwaimene na kisumpi kya busapudi kudya mu leshitola. Natwelele mu musalani wa bana-balume, namona muntu umo wantala bibi, wadi mwitape ntapo kadi wadi umweka bu udi na milangwe ya’mba bazungu i bapite bantu bonso, waimana, kanonda. Inoko tutu umo muzungu, wadi mupume kumpita ne kupita muntu mubi’wa, nandi wetulonda. Tutu’wa wangipangula’mba, “Tutu Herd le udi biyampe?” Mukelenge’wa wanyema ku musalani’kwa. Namwene mu myaka mivule amba kuno kwisañuna kekwimaninepo pa kikoba kya bantu; ino i pa mwanda wa bubi,​—bubi bwa Adama budi na lupusa pa batwe bonso. Kadi nefundile amba mwanetu ufwaninwe kwikala’nka mwanetu pampikwa kuta mutyima ku kikoba, kadi ubwanya kukufwila shi bilomba kukufwila.

Twalongele myaka 33 mu mwingilo wa kwendakana, ne mu ino myaka twalongele’mo 21 mu mwingilo wa distrike. Yadi myaka miyampe mpata, miyule madyese, kadi miyule myanda ikankamika yotwemwenine. Kadi madyese makwabo adi etutengele. Mu Kweji 8, 1997, kyotwadi twabila tamba kala kyamweka. Twaityilwe kukengidila ku Betele ya États-Unis​—papityile myaka 38 na potwalombele. Kweji ulonda’ko, twashilula kwingila ku Betele. Nadi nanga’mba batutu badi na biselwa ku Betele bansakilanga ñingile’ko’tu mu kitatyi kityetye, ino kebyadipo nabya.

Dibajinji natuminwe kukengila ku Bilo ya Mingilo. Nefundile bintu bivule ku uno mwingilo. Batutu bengila’ko bekondanga na myanda mikutakane ne bipangujo bikomo bipangula bakulumpe ne batadi ba bipindi ba mu mwaba wa musambo. Nasangedile muswelo wankweshe batutu ne kumfundija na mutyima mutūke. Ino, nansha byonaingile’ko, shi banjokejeje’ko dikwabo, bikanomba kwifunda monka.

Ami ne Gloria tusenswe būmi bwa ku Betele. Tubūkanga nyeke lubanga bininge, kadi kino kibidiji i kitukwashe bininge ku Betele. Kintu kya mwaka umo ne kupita, nashilula kwingila bu mukwashi ku Bilo ya Mingilo ya Kitango Kyendeji kya Batumoni ba Yehova. Kupwa mu mwaka wa 1999, natongwa kwingila mu Kitango Kyendeji. Ne mwifunde bivule mu uno mwingilo, kintu kikatampe kyonefundile i kino amba Yesu Kidishitu ye mutwe wa kipwilo kya bwine Kidishitu ke muntupo.

Kitatyi kyonangulukila pa bwami būmi, nemonanga bwa mupolofeto Amose. Yehova wāmwene uno mukumbi mwityepeje wadi wingila mingilo ya makasa ya pa kitatyi ya kusula bikuyu bya shikama​—byakudya byādi bimonwa bu bya balanda. Leza wātongele Amose kwingila bu mupolofeto, na bubine uno mwingilo wādi bupeta bwa ku mushipiditu. (Amose 7:14, 15) Mu muswelo umo onka, Yehova waumwene nami, ami mwana kidimye mulanda wa mu Liberty, Indiana, wampungulwila madyese​—mangi keabadika! (Nkindi 10:22) Na bubine mona’mba mu būmi bwami nashilwile mulanda ku ngitu, ino nafule mpeta ku mushipiditu, na madyese mavule onkyadipo mfwatakanya!