NA NGOI so mbi yeke na ekole, aye achangé mingi ape. Azo so mo na ala akomanse ekole ayeke a-oko zo so mo na ala ayeke hunzi ni. Ye so asara si mo yeke hinga iri ti mingi ti azo ti gbata ni na ala nga kue ayeke hinga iri ti mo.

Akete ferme angoro gbata ti Liberty kue, nga nzo la a yeke lu ni lani mingi. Na ngoi so a dü mbi, babâ ti mbi ayeke sara kua na mbeni wa ti ferme ti ndo so e yeke dä. Na ngoi so mbi ga maseka, mbi manda ti kpe na tracteur nga ti sara ambeni kua ti ferme.

Mbi bâ babâ ti mbi na ngoi ti maseka ti lo ape. Lo yeke na ngu 56 na ngoi so a dü mbi; Mama ayeke na ngu 35. Me, babâ ti mbi ayeke zo ti kete terê, lo yeke na nzoni seni nga lo yeke ngangu zo so aye kua mingi na lo fa na e amolenge ni kue ti ye nga kua. Lo yeke na nginza mingi ape, me lo sara si e wara ndo ti lango, bongo nga na kobe; lo yeke nga lakue na terê ti e. Lo kui na ngoi so lo yeke na ngu 93. Mama ti mbi akui na ngoi so lo yeke na ngu 86. Zo oko na popo ti ala asara na Jéhovah ape. Na popo ti aita ti mbi, mbeni ngambe ti mbi ti koli asara kua ti ancien be-ta-zo ngbene ye na ngu 1972.

Mama ti mbi ayeke zo so aye tënë ti nzapa mingi. Lo yeke gue na e na eglize Baptiste dimanche oko oko. Na ngoi so mbi yeke na ngu 12, mbi mä ti kozoni tënë ti trinité. So mbi ye ti hinga ye na ndö ni mbi hunda Mama, mbi tene: “Tongana nyen la Jésus oko alingbi ti duti Molenge ni nga na oko ngoi Babâ ni?” Mbi dabe ti mbi na kiringo tënë ti lo: “Molenge ti mbi, so a yeke mbeni ye so zo alingbi ti mä yâ ni ape. E doit ti gi ti hinga ni ape.” A yeke biani ye so mbi mä yâ ni lani ape. Me na ngoi so mbi yeke na ngu 14 tongaso, mbi wara batême na yâ ti mbeni kete ngu, a yôro mbi lege ota na yâ ni ti lingbi na tënë ti trinité.

Na ngoi so mbi yeke na lycée, mbi yeke na mbeni kamarade so ayeke boxeur, nga lo sara kue ti tene mbi kue mbi gi ti ga boxeur. Tongaso, mbi komanse ti manda ni nga mbi zia iri ti mbi na yâ ti mbeni bungbi ti aboxeur so iri ni ayeke Golden Gloves. Mbi hinga ni lani nzoni ape, tongaso na peko ti ambeni tiri, mbi zia lege ni. Na pekoni, a mû mbi ti sara kua ti turugu na États-Unis na a tokua mbi na Allemagne. Na ngoi so mbi yeke sara kua kâ, akota zo ti mbi atokua mbi na mbeni ekole ti aturugu, ndali ti so ala pensé so mbi lingbi ti ga mbeni nzoni zo so amû li ni. Ala ye ti tene mbi sara kua ti turugu na yâ ti gigi ti mbi kue. Mbi ye lani ti ngbâ na yâ ti kua ti turugu ape, ni la na peko ti so mbi hunzi ngu use ti mbi, mbi zia lege ti kua ni na ngu 1956. Me a ninga na pekoni ape, mbi lï na yâ ti mbeni kua ti turugu so ayeke nde mingi.

Kozo si mbi hinga tâ tënë, mbi yeke na nzoni pensé ape na ndö ti vrai ye so a lingbi a hinga na koli. Afilm nga na azo so ayeke na terê ti mbi la asara si mbi wara pensé so. Mbi pensé so akoli so ayeke fa tënë ti Nzapa ayeke avrai koli ape. Me mbi komanse ti manda ambeni ye so achangé gigi ti mbi. Mbeni lâ, na ngoi so mbi yeke hon na pendere bengba oto ti mbi na yâ ti gbata, amolenge-wali use asara maboko na mbi ti ga na mbage ti ala. A yeke angambe ti koli so amû yaya ti mbi. Amolenge-wali use so ayeke aTémoin ti Jéhovah. Ala mû na mbi Tour ti Ba Ndo nga na Zingo na lango! kozo awe, me mbi bâ so a yeke ngangu kete ti mä yâ ti Tour ti Ba Ndo. Me ti so ala tisa mbi ti gue na Mandango Buku ti Congrégation, mbeni kete bungbi ti mandango Bible nga na ti sarango lisoro so a sara na da ti ala. Mbi tene na ala so mbi yeke pensé dä. Ala he ngia nga ala hunda mbi, atene: “Mo yeke ga?” Mbi tene: “Mbi yeke ga.”

Mbi regretté so mbi tene tongaso, me mbi peut ti changé yanga ape. Tongaso, mbi gue na lakui ni so. Amolenge apika bê ti mbi mingi. Li ti mbi akpe so ala hinga ye mingi na ndö ti Bible tongaso. Atâa so mbi na mama ti mbi e yeke gue lani na eglize lakue na dimanche, mbi hinga ye mingi na ndö ti Bible ape. Na ngoi ni so mbi ye ti manda ye mingi, tongaso, mbi yeda ti manda Bible. Mbeni oko ti aye so mbi manda kozo ayeke iri ti Nzapa, so ngangu ti lo ahon angangu kue, so ayeke Jéhovah. A ninga angu mingi kozo, mbi hunda mama ti mbi na ndö ti aTémoin ti Jéhovah, lo tene gï: “Ala yeke voro mbeni mbakoro-koli so iri ti lo ayeke Jéhovah.” Me fadeso mbi bâ so lê ti mbi azi.

Mbi gue na li ni hio ndali ti so mbi hinga so mbi wara tâ tënë. Gï nze gumbaya na peko ti kozo bungbi so mbi gue, mbi wara batême na mars ti ngu 1957. Bango ndo ti mbi achangé. Tongana mbi gbu li na ndö ti bibe so mbi yeke na ni na ndö ti ye so a lingbi a hinga na koli, a nzere na mbi so mbi hinga ye so Bible  afa na ndö ti vrai koli. Jésus ayeke lani koli so ayeke mbilimbili-kue. Lo yeke na ngangu mingi nga lo yeke na komandema ahon akoli kue. Me lo tiri ape. Ye oko, “lo zia si azo asara pasi na lo” gï tongana ti so a fa kozo awe (És. 53:2, 7). Mbi manda so a lingbi tâ disciple ti Jésus ‘aduti zo so asara ye na ngangu pëpe na azo kue’.—2 Tim. 2:24.

Ngu oko na pekoni, na ngu 1958, mbi komanse kua ti pionnier. Me kete na pekoni, mbi doit ti zia ni lani teti kete ngoi. Ndali ti nyen? Mbi mû desizion ti sara mariage na Gloria, mbeni oko ti amolenge-wali use so atisa mbi lani na mandango buku. Mbi regretté desizion so lâ oko ape. Gloria ayeke mbeni bijou lani, laso nga lo ngbâ bijou. Ti mbi, ngere ti lo ayeke ngangu mingi ahon ngere ti diamant so ahon atanga ni kue. A nzere na mbi so mbi sara mariage na lo so. Zia lo sara tënë na ndö ti lo kete na ala:

“A dü e kue 17. Mama ti mbi ayeke Témoin so ayeke be-ta-zo. Lo kui na ngoi so mbi yeke lani na ngu 14. Na pekoni, Papa akomanse ti manda Bible. Na ngoi ni so, yaya ti mbi ti wali ayeke na ndangba ngu ti ekole ti lo na lycée. Teti so Mama akui, Papa amä terê na wayinda ti ekole ti e, lo hunda wala mbi na ita ti mbi ti wali e peut ti gue na ekole tour na tour lango oko oko. E sara tongaso ti tene mbeni oko angbâ na yanga-da ti bâ lege ti angambe ti e nga ti tene na ngoi so Papa akiri na kua e tö kobe awe ndali ti e kue na yâ ti fami ni. Wayinda ni ayeda, na e sara tongaso juska na ngoi so yaya ti mbi ahunzi ekole ti lo. Asewa ti aTémoin use amanda Bible na e, na amolenge 11 na popo ti e aga aTémoin ti Jéhovah. Mbi ye fango tënë mingi atâa so mbi yeke kamene mingi. Teti angu mingi, Sam, koli ti mbi a-aidé mbi ti hon ndö ni.”

Mbi na Gloria e sara mariage na février ngu 1959. E sara kua ti pionnier legeoko. Na juillet ti ngu ni so, e sû demande ti sara kua na Béthel, ndali ti so e ye lani mingi ti sara kua na kota ndokua ti e. Mbeni ita-koli so e ye lo mingi, Simon Kraker, asara lisoro na e. Lo tene na e so a yeda pëpe na acouple ti lï na Béthel na ngoi ni so. E ngbâ lani ti sara nzara ti sarango kua na Béthel, me a sara lani angu mingi kozo si e lï kâ.

E sû mbeti na kota ndokua ti e ti hunda ti tene a tokua e na ndo so bezoin ti awafango tënë ayeke dä mingi. A fa na e gï ndo oko: Pine Bluff, na Arkansas. Na ngoi ni so, a yeke wara acongrégation use na Pine Bluff. Oko ayeke ti amunzu, oko ayeke ti azovuko. A tokua e na congrégation ti azovuko ni, so ayeke gï na awafango tënë 14 tongaso.

Peut-être mo hunda terê ti mo ngbanga ti nyen la aTémoin ti Jéhovah azia awafango tënë so ayeke azovuko nde nga azia amunzu nde. Kiringo tënë ni ayeke so, mbeni ye nde ti sarango ni na ngoi ni so ayeke dä ape. Ndia amû lege pëpe na amunzu nga na azovuko ti duti ndo oko, nga ala yeke sara ye ti ngangu na mba. Na ambeni ndo, aita asara mbeto ti tene a buba Da ti Royaume ti ala tongana amunzu na azovuko abungbi oko ti voro Nzapa. A yeke aye so asi lani. Tongana aTémoin so ayeke azovuko afa tënë da na da na ando so amunzu la ayeke dä, a yeke gbu ala nga peut-être a yeke pika ala. Tongaso, ti ngbâ ti fa tënë, e sara ye alingbi na aye so ndia ahunda nga e yeke lani na beku so mbeni lâ aye ayeke ga nzoni mingi.

Kua ti e ti fango tënë ayeke na akpale ti lo. Na ngoi so e yeke fa tënë na yâ ti territoire ti azovuko, na ambeni ngoi, sân ti hinga, e yeke pika yanga-da ti mbeni sewa so ayeke amunzu. E doit ti hinga hio ye so e ye ti sara: E doit ti sara nduru lisoro na ndö ti Bible wala e hunda gï pardon nga e gue na da ti peko? A yeke tongaso la e yeke sara lani.

Biani, e doit ti sara kua ngangu ti wara nginza ti bâ na lege ti abezoin ti e na ngoi so e yeke apionnier. Mingi ti akua so e sara, a yeke payé e gï na kete pata lâ oko oko. Gloria ayeke sara ambeni kua ti lekengo yâ ti da. Na place ti mbeni kua ni, a yeda na mbi ti mû maboko na lo tongaso si lo peut ti hunzi kua ni na yâ ti ndambo ti ngoi ti kua ni. A mû na e kobe na midi, mbi na Gloria e te ni kozo si e kiri na yanga-da. Gloria ayeke repassé bongo ti mbeni sewa yenga oko oko. Mbi sara kua na yâ ti mbeni jardin, mbi sukula afenêtre nga mbi bâ lege ti ambeni kua na yanga-da ni. Na yâ ti da ti mbeni sewa so ayeke munzu, e yeke sukula lani afenêtre. Gloria ayeke sukula ti lo lani ati mbage ti yâ ti da ni na mbi sukula ti mbi ti mbage ti gigi. Kua ni ayeke mû lango oko kue, tongaso a yeke  mû lani na e kobe. Gloria ayeke te ti lo ye ni lani na yâ ti da me nde na sewa ni, na ngoi so mbi yeke te ti mbi ni na gigi na yâ ti garage. A dérangé mbi ape. A yeke lani mbeni nzoni kobe. A yeke lani mbeni nzoni fami, me azo so ayeke nduru na ala la abuba pensé ti ala. Mbi dabe ti mbi na mbeni ngoi so e luti na mbeni station. Na peko ti so e mû essence na yâ ti oto ti e awe, mbi hunda zo ti kango essence ni so ayeke munzu eskê Gloria apeut ti gue na kabinë ni. Lo bâ mbi na ngonzo, lo tene: “A kanga.”

Me na mbage, e passé anzoni ngoi na aita nga e ye kua ti e ti fango tënë mingi. Na ngoi so e si pan na Pine Bluff, e lango na ndo ti mbeni ita-koli so ayeke lani serviteur ti congrégation. Wali ti lo ayeke Témoin ape na Gloria akomanse ti sara étude na lo. Na oko ngoi ni, mbi komanse ti sara étude na molenge ti ala ti wali nga na koli ti lo. Mama ni na molenge ni ayeda ti sara na Jéhovah na ala mû batême.

E yeke na akamarade so e ye ala mingi na congrégation ti amunzu. Ala yeke tisa e lani ti gue ti te kobe na ndo ti ala, me e peut ti gue gï na bï ti tene zo oko abâ e ape. Ku Klux Klan (KKK), so ayeke mbeni bungbi so amaï tënë ti mara nga na sarango ye ti ngangu na zo, ayeke sara kua lani ngangu. Mbi rappelé so mbi bâ mbeni koli so aduti na devant ti véranda ti lo na bï, na baba, lo yü bongo ti azo ti KKK. Ye oko, mara ti aye tongaso akanga lege na aita ape ti sara ye na nzoni bê. Na mbeni ngoi ti ndowa, e bezoin nginza ti sara voyage ti gue na mbeni kota bungbi na mbeni ita-koli ayeda ti vo oto ti e ti mû lege na e ti gue. Nze oko na pekoni, mbeni lâ, e fatigué na peko ti so e fa tënë da na da na yâ ti ndowa nga e sara a-étude mingi. Na ngoi so e kiri na yanga-da, e bâ mbeni ye so asara si li ti e akpe. Oto ti e la agaré na devant ti yanga-da ti e so. A collé mbeni kete mbeti na vitre ni, a tene: “Mbi kiri na ala oto ti ala ni na cadeau. Ita ti ala.”

Mbeni nzoni bê so a sara na mbi encore andu bê ti mbi mingi. Na ngu 1962, a tisa mbi ti gue na Ekole ti Kusala ti Royaume na South Lansing, na New York. A yeke mbeni ekole so amû nze oko kue, a sara ni ti fa ye na asurveillant so ayeke bâ ndo na ndö ti acongrégation, acirconscription nga na adistrict. Na ngoi so mbi wara tisango ndo ni, mbi sara kua ape nga mbi yeke na nginza mingi ape. Ye oko, mbeni ndokua ti téléphone na Pine Bluff asara lisoro na mbi ndali ti mbeni kua. Tongana ala mû mbi na kua ni lani, mbi la mbi yeke duti kozo zovuko so asara kua na ndokua so. Na nda ni, ala tene so ala yeke mû mbi na kua ni. Nyen la mbi yeke sara? Mbi yeke na pata ti gue na New York ape. Mbi pensé mingi ti yeda na kua ni na ti ke tisango ndo na ekole ni. Mbi yeke lani nduru ti sara mbeti na Béthel na ngoi so mbeni ye so mbi yeke girisa ni lâ oko ape asi.

Mbeni ita-wali na yâ ti congrégation ti e, so koli ti lo ayeke Témoin ape, apika yanga-da ti e na mbeni kota ndapre na lo mû na mbi mbeni enveloppe. Nginza asi yâ ni. Lo na amolenge ti lo alondo na kota ndapre ala gue ala zi asioni pere na yâ ti ayaka ti coton. Ala sara ni ti wara nginza ti mû na mbi tongaso  si mbi lingbi ti gue na New York. Ita-wali ni atene: “Gue na ekole ni, mo manda aye kue so mo lingbi ti manda na mo ga mo fa ni na e.” Na pekoni, mbi hunda ndokua ti téléphone ni wala mbi peut ti komanse kua ni na peko ti yenga oku nde na ti so e leke. Ala ke na kurugo, atene: “Ên-ën.” Me a sara ye ape. Mbi mû desizion awe. Mbi yeke na ngia mingi so mbi sara kua so lani ape.

Gloria adabe ti lo na ngoi so e sara na Pine Bluff, lo tene: “Mbi ye territoire ni lani mingi. Mbi yeke na a-étude 15 ti si na 20. Tongaso, e yeke fa tënë da na da na ndapre na pekoni e sara a-étude na tanga ti yâ ti lango ni, na ambeni ngoi e yeke gue juska ngbonga 11 ti bï. Fango tënë anzere lani mingi! Mbi ye lani na bê ti mbi ti ngbâ na yâ ti kua so. Mbi peut ti tene so mbi ye lani oko ape ti changé kua so ti gue ti sara kua ti circonscription, me Jéhovah apensé ti lo na mbeni ye nde.” A yeke ye so lo sara ni.

Na ngoi so e yeke sara kua ti pionnier na Pine Bluff, e sû demande ti ga apionnier spéciale. E yeke ku lani biani ti tene a iri e ndali ti so surveillant ti district ti e aye ti tene e mû maboko na mbeni congrégation na Texas, na lo ye ti tene e gue kâ tongana apionnier spéciale. E ye pensé so mingi. Tongaso, e ku, e ku, e yeke na beku so a yeke kiri tënë na e, me lakue e wara ye na yâ ti boîte ti lettre ape. Na nda ni, e wara mbeni lettre, a soro e ti gue na ando nde nde. A yeke lani na janvier ngu 1965. Na oko ngoi ni, a soro Ita Leon Weaver, so ayeke fadeso coordinateur ti Komite ti Filiale ti États-Unis, ti sara kua ti surveillant ti circonscription.

Mbeto asara mbi so mbi ga surveillant ti circonscription so. Ngu oko wala kozo ti tene a sara ngu oko tongaso, surveillant ti district James Thompson abâ akode ti mbi. Na nzoni bê lo fa na mbi ambeni ye so a lingbi mbi sara changement dä, lo sara tënë ti akode so a lingbi mbeni nzoni surveillant ti circonscription aduti na ni. Mbi sara kua ti circonscription aninga nga ape mbi ga ti bâ so mbi yeke lani tâ na bezoin ti wango ti lo ni. Na ngoi so a soro mbi, kozo surveillant ti district so mbi na lo e sara kua ayeke Ita Thompson. Mbi manda aye mingi na mbage ti ita so ayeke be-ta-zo so.

Na ngoi ni so, a yeke fa ambeni ye na mbeni surveillant ti circonscription. Teti yenga oko, mbi yeke na terê ti mbeni surveillant ti circonscription ti bâ tongana nyen lo yeke sara vizite na mbeni congrégation. Na yenga so aga na pekoni, lo duti na terê ti mbi ti bâ tongana nyen mbi yeke sara vizite na mbeni congrégation nde. Lo mû na mbi awango nga lo fa lege na mbi. Me na pekoni e kangbi. Mbi rappelé so mbi tene na Gloria: “Lo doit ti hon hio tongaso?” Me tongana ngoi ahon, mbi hinga mbeni kpengba ye.  Anzoni ita ayeke lakue dä so alingbi ti mû maboko na mo, me gï tongana mo zia si ala mû maboko na mo. Mbi ngbâ ti bâ na nene ni mungo maboko so mbi wara na lege ti aita so akpengba tongana James Brown, na pekoni mbeni surveillant so ague na ando nde nde nga na Fred Rusk ti sewa ti Béthel.

Tënë ti mara amû ndo kue lani na ngoi ni so. Na mbeni ngoi, azo ti KKK asara marche na yâ ti mbeni kete gbata so e sara vizite dä na Tennessee. Mbi rappelé nga na mbeni ngoi so e luti na mbeni ndo ti kango kobe ti te ye na ngoi so e yeke na fango tënë. Mbi gue na kabinë ti akoli, mbi bâ so mbeni koli so ngonzo ahon ndö ti lo amû peko ti mbi, lo sara tatouage na terê ti lo ti fa so lo sara kangbi na popo ti amara. Me mbeni ita munzu, so akono ahon mbi na lo kue aga na peko ti e. Lo hunda mbi, lo tene: “Ita Herd, mo yeke senge?” Koli ni asigi hio sân ti sara ye so lo ga ti sara na kabinë so. Teti angu mingi, mbi bâ so tënë ti mara ayeke pëpe ndali ti poro ti terê ti zo; me a yeke ndali ti siokpari so ayeke na terê ti e kue. Na ndö ni, mbi manda so ita ayeke gï ita awe atâa couleur ti terê ti lo ayeke so wa, nga lo yeke kui ndali ti mo tongana a hunda ti sara ni.

E sara ngu 12 na yâ ti kua ti circonscription nga ngu 21 na yâ ti kua ti district. Na yâ ti angu ni so e wara futa mingi nga gbâ ti anzoni ye so akpengba e. Me mbeni nzoni ye ni angbâ ti ku e lani. Na août ti ngu 1997 ye so e ku ni kungo depuis so asi. Ngu 38 na peko ti so e sû kozo demande ni, a tisa e ti sara kua na Béthel ti États-Unis. Nze oko na pekoni e komanse kua ti e na Béthel. Mbi bâ mbi tene aita so ayeke mû li ni na Béthel aye gï ti tene mbi mû maboko teti mbeni kete ngoi, me a yeke ye so asi la ape.

Kozo ndo so a zia mbi ti sara kua dä ayeke na Bureau ti service. Mbi manda aye mingi. Aita so ayeke sara kua kâ ayeke bâ lege ti angangu hunda so bungbi ti a-ancien nga na asurveillant ti circonscription so ayeke na yâ ti kodro ni ayeke hunda. Mbi kiri singila so aita so akanga bê mingi nga ala mû maboko na mbi na ngoi so ala yeke fa ye na mbi. Tongana fade a kiri na mbi ti sara kua kâ encore, mbi yeke ngbâ ti manda ye mingi na mbage ti aita-koli so.

Mbi na Gloria e ye Béthel mingi. E yeke londo lakue na kota ndapre, ye so amû maboko na e mingi na Béthel. Ngu oko tongaso na pekoni, mbi komanse ti sara kua tongana wamungo maboko na Komite ti Service ti Bebungbi ti aTémoin ti Jéhovah. Na pekoni, na ngu 1999, a soro mbi ti ga membre ti Bebungbi. Mbi manda aye mingi na yâ ti kua so, me kota ye so ahon tanga ti aye kue so mbi manda ayeke so Jésus Christ la ayeke li ti congrégation ti aChrétien, me a yeke mbeni zo ape.

Tongana mbi pensé na ndö ti gigi ti mbi, na ambeni ngoi mbi pensé kete tongana prophète Amos. Jéhovah abâ berger so asara terê ti lo kete so, so ayeke sara senge kua ti korongo dü na terê ti alê ti figue ti sycamore so ayeke kobe so gï awayere la ayeke te ni. Nzapa asoro Amos ti ga prophète nga lo sara tufa mingi na ndö ti lo na yâ ti kua ni (Amos 7:14, 15, kete tënë na gbe ni). Legeoko nga, Jéhovah abâ mbi, mbi so mbi yeke molenge ti senge zo ti fango yaka na Liberty, na Indiana, nga lo tuku gbâ ti tufa na ndö ti mbi, gbâ ti tufa so mbi lingbi même ti fa ni kue ape (aProv. 10:22). Mbi to nda ti gigi ti mbi lani na yâ ti yere na lege ti mitele, me na nda ni mbi bâ biani so mbi wara gbâ ti mosoro na lege ti yingo ahon ti so mbi pensé fade ti wara ni.