1, 2. a) ¿Achkë xuʼij Jesús chpan ri rukʼisbʼäl oración xuʼän kikʼë ru-apóstoles? b) ¿Achkë rma Jesús xuʼij chkë ru-apóstoles chë junan tubʼanaʼ kiwäch?

JESÚS nrajoʼ wä chë rutzeqelbʼëy junan nuʼän kiwäch. Rma riʼ, chpan ri rukʼisbʼäl waʼin, Jesús xchʼö rkʼë rutataʼ rchë xuʼij che rä chë kerutoʼ rutzeqelbʼëy rchë junan tubʼanaʼ kiwäch, achiʼel wä rubʼanon ryä rkʼë rutataʼ (taskʼij ruwäch Juan 17:20, 21). We ri rutzeqelbʼëy junan kiwäch xtuʼän, ya riʼ xtkʼutü chë Jesús yë Jehová xtaqö pä rchë. Ri ajowabʼäl xtukʼüt chqä chë ryeʼ kantzij ye rutzeqelbʼëy Jesús, y xkerutoʼ chë más junan xtuʼän kiwäch (Juan 13:34, 35).

² Jesús xutzʼët wä chë ru-apóstoles ma kan ta junan kiwäch, rma riʼ xutäj ruqʼij rchë xuʼij chkë chë nkʼatzin nkajowalaʼ kiʼ. Ryeʼ yechʼojin wä chrij ri achkë más nüm ruqʼij chkikojöl (Lucas 22:24-27; Marcos 9:33, 34). Ye kʼa ma xa xuʼ ta jumul xkiʼän riʼ. Jun chik qʼij, Santiago y Juan xkiʼij che rä Jesús chë taq ryä xtqʼatö tzij,  tuyaʼ qʼij chkë chë chuxkïn ryä yebʼetzʼuyeʼ wä (Marcos 10:35-40).

3. a) ¿Achkë rkʼë jubʼaʼ xbʼanö chkë rutzeqelbʼëy Jesús chë ma kan ta junan kiwäch xuʼän? b) ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tzijonem reʼ?

³ Pa ruqʼij qa Jesús, ri winäq kijachalon wä kiʼ chqä nkitzelaj wä kiʼ rma jalajöj kitinamit, ki-religión chqä rma kibʼeyomal. Rma riʼ rutzeqelbʼëy Jesús kʼo chë xkichajij kiʼ chwäch ri itzel taq naʼoj riʼ, yajün ri naʼoj kʼo kikʼë rchë nyaʼöx más kiqʼij. Rma riʼ, chpan re tzijonem reʼ, xtqaqʼalajsaj re kʼutunïk reʼ: ¿Achkë xuʼän Jesús rchë ma xukʼän ta apü kinaʼoj ri winäq? ¿Achkë rubʼanik xukʼüt chkiwäch rutzeqelbʼëy chë kʼo chë yekajoʼ jontir winäq chqä chë junan nuʼän kiwäch? Y ¿achkë rubʼanik yojkitoʼ ri naʼoj riʼ rchë más junan nuʼän qawäch?

4. ¿Achkë jujun kʼayewal xerqʼaxaj Jesús?

⁴ Tapeʼ kan rukʼajol Dios, ye kʼïy winäq itzel xkinaʼ che rä Jesús. Taq Felipe xuʼij che rä Natanael chë xkïl ri Mesías, Natanael xuʼij: ‹¿La xtel ta kʼa pä jun utziläj achï chriʼ pa tinamït Nazaret?› (Juan 1:46). ¿Achkë rma xuʼij riʼ? Xuʼij riʼ rma retaman chë chpan Miqueas 5:2 nuʼij chë ri Mesías naläx wä Belén. Rkʼë jubʼaʼ xuchʼöbʼ chë Nazaret ma kan ta nüm ruqʼij rchë chë ri Mesías chriʼ xtpë wä. Ke riʼ chqä xkinaʼ ye kʼïy winäq ri kan kʼo kiqʼij pa Judea, ma xkajoʼ ta Jesús rma ryä xa aj Galilea (Juan 7:52). Ye kʼïy winäq aj Judea nkinaʼ wä chë kʼo más kiqʼij chkiwäch ri winäq aj Galilea. Jujun chik judíos xkiʼij samaritano che rä Jesús rchë xkiyöqʼ (Juan 8:48). Ri samaritanos chqä ri judíos ma junan ta wä kitinamit chqä ki-religión. Rma riʼ, ri judíos yekitzelaj wä chqä ma nkikʼwaj ta wä kiʼ kikʼë ri samaritanos (Juan 4:9).

5. ¿Achkë chë kʼayewal xkiqʼaxaj ri rutzeqelbʼëy Jesús?

⁵ Ri ukʼwäy taq bʼey judíos kan itzel wä yekitzʼët ri rutzeqelbʼëy Jesús (Juan 7:47-49). Chkiwäch ryeʼ, ri winäq ri ma xebʼä ta pa nimaʼq taq tijobʼäl ri kiyaʼon wä ri religiosos judíos chqä ma yekiʼän ta ri costumbres yaʼon qa, majun wä kiqʼij chqä itzel wä yekitzʼët (Hechos 4:13). Ri winäq itzel wä nkinaʼ che rä Jesús chqä rutzeqelbʼëy rma ma junan ta ki-religión, kitinamit chqä rma majun kibʼeyomal. Riʼ xuʼän chë ri rutzeqelbʼëy, kʼo mul, xkikʼän apü kinaʼoj ri winäq. Rma riʼ, rchë chë junan nuʼän kiwäch, kʼo chë xkijäl kichʼobʼonïk.

6. Tatzjoj jujun experiencias ri nukʼüt chë we röj ma nqachajij ta qiʼ rkʼë jubʼaʼ nqakʼän apü kinaʼoj ri winäq.

⁶ Komä chqä, ri winäq kijachalon kiʼ rma jalajöj ki-religión, kitinamit chqä rubʼanik kikʼaslemal. Rkʼë jubʼaʼ kʼo winäq itzel nkinaʼ chqë röj, o rkʼë jubʼaʼ, xa röj itzel nqanaʼ chkë ri winäq. Jun qachʼalal precursora aj Australia nuʼij: «Rubʼanon qa kan itzel wä nnaʼ chkë ri winäq ri säq kijatzul rma ri itzelal kibʼanon pä chkë ri indígenas aj Australia. Ye kʼa más itzel xinnaʼ chkë taq rïn chqä xkiyaʼ kʼayewal pa nuwiʼ». Jun qachʼalal achï aj Canadá, nuʼij achkë wä nunaʼ chkij ri nikʼaj chik winäq xa rma jun chik kichʼaʼäl. Ryä nuʼij: «Nnaʼ wä rïn chë ri yojtzjon francés más wä nüm qaqʼij chkiwäch ri yetzjon inglés, rma riʼ ma nqa ta wä chi nwäch yikʼojeʼ kikʼë».

7. ¿Achkë xuʼän Jesús rchë ma xukʼän ta apü kinaʼoj ri winäq?

⁷ Achiʼel wä pa ruqʼij qa Jesús, komä, ri winäq ma nkajoʼ ta kiʼ chqä kʼayewal nuʼän chkiwäch nkijäl kinaʼoj. ¿Achkë xuʼän Jesús rchë ma xukʼän ta apü kinaʼoj? Naʼäy, ryä xerajoʼ jontir winäq. Rma riʼ, xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios chkë ri bʼeyomaʼ, ri ye kʼo pa mebʼaʼïl, ri fariseos, ri samaritanos, ri ajmolöy alkawal chqä ri kikʼwan jun tzʼil kʼaslemal. Rukaʼn, rkʼë ri xuʼän chqä ri xuʼij, xukʼüt chkiwäch rutzeqelbʼëy chë kʼo chë yekajoʼ ri winäq tapeʼ jun chik kitinamit, kijatzul o ki-religión.

8. Taʼij achkë rma kʼo chë junan nuʼän qawäch.

⁸ Jesús xuʼij qa achkë rma kʼo chë junan nuʼän qawäch. Ryä xuʼij: ‹Iwonojel rïx, xa iwachʼalal iwiʼ› (taskʼij ruwäch Mateo 23:8, 9). ¿Achkë rma xuʼij qa Jesús riʼ? Jun rma ya riʼ chë jontir winäq yoj ralkʼwal qa Adán (Hechos 17:26). Jun chik rma, achiʼel xuʼij qa Jesús, ri rutzeqelbʼëy kichʼalal kiʼ rma nqʼax chkiwäch chë Jehová ya riʼ kitataʼ (Mateo 12:50). Chqä, rma kajowabʼäl chqä kikʼuqbʼäl kʼuʼx, ri rutzeqelbʼëy Jesús achiʼel jun familia ri junan kiwäch kibʼanon. Rma riʼ, ri apóstoles, wachʼalal xkiʼij chkë ri nikʼaj chik cristianos chpan ri cartas xekitäq äl chkë ri congregaciones (Romanos 1:13; 1 Pedro 2:17; 1 Juan 3:13).

9, 10. a) ¿Achkë rma ri judíos majun rma nkinaʼ kiʼ rma kijatzul? b) ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Jesús chë ma ütz ta nqanaʼ qiʼ rma qijatzul? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

⁹ Taq Jesús xuʼij yän qa chë kʼo chë nqatzʼët achiʼel qachʼalal qiʼ, xuʼij chqä chë janina ruqʼij nqaqasaj qiʼ (taskʼij ruwäch Mateo 23:11, 12). Achiʼel xqatzʼët yän pä, ri nimirsanem kʼo mul xerjäch ri apóstoles. Pa ruqʼij qa Jesús, ri winäq janina wä nkinimirsaj kiʼ rma kijatzul. Ye kʼïy judíos nkinaʼ wä kiʼ rma ye rijatzul qa Abrahán. Ye kʼa majun rma nkinaʼ riʼ, rma Juan el Bautista xuʼij chkë: ‹Xa ta ri Dios nrajoʼ, ryä kan nkowin wä nuʼän ralkʼwal ri Abrahán chkë re abʼäj re yeʼitzʼët aweʼ› (Lucas 3:8).

¹⁰ Jesús kan itzel xutzʼët ri nanaʼ awiʼ rma awijatzul. Xqʼalajin riʼ taq jun escriba xukʼutuj che rä: ‹¿Achkë kʼa riʼ ri [...] wachʼalal ri rukʼamon chi yenwajoʼ [...]?› Jesús, rchë xqʼalajsaj, xutzjoj jun kʼambʼäl tzij chrij jun samaritano ri kan jaʼäl runaʼoj. Ryä xuʼij chë ri samaritano riʼ xutoʼ jun judío ri xchʼay qa kimä ri alqʼomaʼ pa bʼey. Pa naʼäy ye kʼïy wä judíos xeqʼax rkʼë ri achï riʼ y ma xkitoʼ ta. Ye kʼa ri samaritano taq xutzʼët ri achï, xutoʼ. Pa rukʼisbʼäl, Jesús xuʼij che rä ri escriba chë tubʼanaʼ ryä achiʼel xuʼän ri samaritano (Lucas 10:25-37). Ke riʼ, Jesús xukʼüt chë jun samaritano nkowin nukʼüt chkiwäch ri judíos achkë ri kantzij ajowabʼäl.

11. a) ¿Achkë rma rutzeqelbʼëy Jesús kʼo wä chë yekajoʼ jontir kiwäch winäq? b) ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ Jesús rchë xqʼax chkiwäch riʼ?

¹¹ Jesús xuʼij qa chkë rutzeqelbʼëy chë tkitzjoj Ruchʼaʼäl Dios pa tinamït Judea, Samaria chqä chwäch ronojel Ruwachʼulew (Hechos 1:8). Rchë yekowin nkiʼän riʼ, ryeʼ kʼo chë yekajoʼ jontir kiwäch winäq. Chqä rutzjon wä pä chkë chë ye kʼo winäq tapeʼ ma ye judíos ta, kan jaʼäl kinaʼoj. Jujun tzʼetbʼäl. Jesús xuʼij chë jun achï ri ma judío ta kan nüm rukʼuqbʼäl kʼuʼx (Mateo 8:5-10). Chqä taq kʼo wä Nazaret, xuʼij chë Jehová xerutoʼ ri winäq ma ye judíos ta, achiʼel ri malkaʼn ixöq aj Sarepta chqä Naamán aj Siria (Lucas 4:25-27). Chqä taq Jesús xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios che rä jun ixöq samaritana, kaʼiʼ qʼij xkanaj Samaria rma ri winäq kan xqa chkiwäch xkikʼaxaj (Juan 4:21-24, 40). Jontir riʼ xerutoʼ rutzeqelbʼëy rchë xkitzjoj Ruchʼaʼäl Dios chkë jontir winäq.

12, 13. a) ¿Achkë xkiʼän ri apóstoles taq Jesús xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios che rä jun samaritana? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ). b) ¿Achkë rma nqaʼij chë Santiago chqä Juan ma xqʼax ta chkiwäch ri xrajoʼ xukʼüt Jesús chkiwäch?

¹² Ri apóstoles kʼayewal xuʼän chkiwäch xekajoʼ jontir kiwäch winäq. Nqʼalajin riʼ rma taq Jesús xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios che rä jun samaritana, kan xsach kikʼuʼx (Juan 4:9, 27). Ri ukʼwäy taq bʼey judíos ma yetzjon ta wä kikʼë ri ixoqiʼ chkiwäch ye kʼïy winäq, y más na wä itzel nkitzʼët ri xa rkʼë jun samaritana ri tzʼil rukʼaslemal. Taq Jesús najin wä ntzjon rkʼë ri ixöq, ri rutzeqelbʼëy xkiʼij che rä  chë twaʼ. Ye kʼa ryä kan bʼenäq ran chrij ri najin ntzjoj che rä ri ixöq, y rma riʼ ma xuyaʼ ta rejqalen ruway. Chwäch ryä ri nutzjoj Ruchʼaʼäl rutataʼ, tapeʼ che rä jun samaritana, ya riʼ ri más ruqʼij (Juan 4:31-34).

¹³ Ye kʼa Santiago chqä Juan ma xqʼax ta chkiwäch ri naʼoj xrajoʼ xukʼüt Jesús chkiwäch. Jun qʼij, taq ryä chqä rutzeqelbʼëy ye kʼo wä Samaria, xkikanuj akuchï yewär qa. Ye kʼa ri samaritanos ma xkajoʼ ta xkiyaʼ qa kiwarabʼäl, rma riʼ Santiago chqä Juan xkiʼij che rä Jesús chë tukʼutuj che rä rutataʼ chë tkʼaqaʼ pä qʼaqʼ chkaj rchë nchüp kiwäch ri winäq. Ye kʼa Jesús xa xchapon chkë (Lucas 9:51-56). Xa ta pa kitinamit Santiago chqä Juan xbʼanatäj riʼ, ¿xpë ta komä kiyowal? Rkʼë jubʼaʼ xpë kiyowal rma itzel wä yekitzʼët ri winäq ri jun chik kitinamit. Xqʼax ri tiempo, ri apóstol Juan xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios chkë ri samaritanos, y kʼïy chkë ri winäq riʼ kan xqa chkiwäch xkikʼaxaj. Rkʼë jubʼaʼ Juan itzel xnaʼ taq xnatäj che rä ri xuʼij taq ma xyaʼöx ta kiwarabʼäl pa Samaria (Hechos 8:14, 25).

14. ¿Achkë rubʼanik xsolotäj jun kʼayewal chkiwäch ye kaʼiʼ molaj cristianos xa rma ma junan ta kichʼaʼäl?

¹⁴ Jubʼaʼ tiempo chrij ri Pentecostés pa junaʼ 33, xpë jun kʼayewal pa congregación. Taq xjach ri nkʼatzin chkë ri qachʼalal ixoqiʼ ri ye malkaʼn, majun xyaʼöx ta chkë ri malkaʼn ri yechʼö griego (Hechos 6:1). Rkʼë jubʼaʼ xbʼanatäj riʼ rma jun chik chʼaʼäl yechʼö. Rchë xsolotäj ri kʼayewal riʼ, ri apóstoles xekikanuj achiʼaʼ ri kʼuqül kikʼuʼx pa Ruchʼaʼäl Dios rchë xekijäch ri nkʼatzin chkë ri ye malkaʼn. Ri achiʼaʼ riʼ ruyon bʼiʼaj griegos kikʼwan. Riʼ rkʼë jubʼaʼ xerutoʼ ri malkaʼn rchë ma kan ta xok chkikʼuʼx taq xqasäx kiqʼij.

15. ¿Achkë rubʼanik xtamaj Pedro chë nkʼatzin yerajoʼ jontir kiwäch winäq? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

¹⁵ Pa junaʼ 36, ri rutzeqelbʼëy Jesús xkichäp rutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios pa más tinamït. Ri apóstol Pedro rukʼulun wä che rä chë xa xuʼ kikʼë judíos nkʼojeʼ wä. Ye kʼa taq Dios xuʼij chë nkʼatzin ntzijöx Ruchʼaʼäl Dios chkë jontir kiwäch winäq, Pedro xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios che rä jun soldado romano rubʼiniʼan Cornelio (taskʼij ruwäch Hechos 10:28, 34, 35). Taq xbʼanatäj riʼ, Pedro ma itzel ta chik xnaʼ xkʼojeʼ chqä xwaʼ kikʼë ri winäq ma ye judíos ta. Ye kʼa taq xeqʼax ri junaʼ, pa Antioquía, Pedro ma xrajoʼ ta chik xkʼojeʼ kikʼë nikʼaj cristianos xa rma ma ye judíos ta (Gálatas 2:11-14). Rma riʼ Pablo xchapon che rä, y Pedro xnmaj tzij. Qataman riʼ rma chpan ri naʼäy ruwuj, Pedro xuʼij chë nkʼatzin yeqajoʼ jontir kiwäch qachʼalal. Ri wuj riʼ xutäq äl chkë ri cristianos judíos chqä ma ye judíos ta, ri ye kʼo wä Asia Menor (1 Pedro 1:1; 2:17).

16. ¿Achkë naʼoj xtzʼetetäj chkij ri naʼäy taq cristianos?

¹⁶ Rkʼë ri tzʼetbʼäl xuyaʼ qa Jesús, ri apóstoles xqʼax chkiwäch chë nkʼatzin yekajoʼ jontir kiwäch winäq (Juan 12:32; 1 Timoteo 4:10). Tapeʼ kʼayewal xuʼän chkiwäch, xekowin xkijäl kinaʼoj. Rma riʼ, ri naʼäy taq cristianos xtamatäj kiwäch rma ri ajowabʼäl kʼo chkikojöl. Tertuliano, jun achï ri xkʼojeʼ pa rukaʼn siglo, xuʼij chë ri winäq ri ma ye cristianos ta xkiʼij: «Titzʼetaʼ ri ajowabʼäl kʼo chkikojöl, chqä ma nkipoqonaj ta nkiyaʼ kikʼaslemal pa kamïk kimä kichʼalal». Rma ri naʼäy taq cristianos xkikʼän kinaʼoj chrij Jesús, ryeʼ junan xekitzʼët jontir kiwäch winäq, achiʼel wä yerutzʼët Dios (Colosenses 3:10, 11).

17. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë yeqajoʼ jontir kiwäch winäq? Taʼij rkʼë jujun experiencias.

¹⁷ Rkʼë jubʼaʼ röj chqä kʼayewal nuʼän chqawäch yeqajoʼ jontir kiwäch winäq. Jun qachʼalal ixöq aj Francia kʼa najin na ntäj ruqʼij rchë nusmajij ri naʼoj riʼ. Ryä nuʼij: «Jehová rukʼutun chi nwäch chë kʼo chë yenwajoʼ jontir kiwäch winäq chqä chë junan nuʼän nwäch kikʼë. Ye kʼa kʼo mul kʼayewal nuʼän chi nwäch nbʼän riʼ. Rma riʼ ronojel mul nkʼutuj  ntoʼik che rä Jehová». Jun chik qachʼalal ixöq ri kʼo España, ke riʼ chqä nunaʼ. Ryä nuʼij: «Kʼayewal nuʼän chi nwäch yenwajoʼ ri winäq ri jun chik kijatzul. Tapeʼ nnaʼ chë najin yikowin chrij ri naʼoj riʼ, kʼo chë ntäj nuqʼij. Janina kiʼ nukʼuʼx rma yïn kʼo chpan rutinamit Jehová». Chqajujnal röj, ütz nqachʼöbʼ achkë qäs kʼo pa qan. ¿Kʼa itzel na nqanaʼ chkë ri winäq xa rma jun chik kijatzul, ki-religión o rma kʼo kibʼeyomal?

18, 19. a) ¿Achkë rma kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë yeqajoʼ jontir kiwäch winäq? b) ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ?

¹⁸ Ma tqamestaj chë rubʼanon qa ma qataman ta wä ruwäch Dios (Efesios 2:12). Ye kʼa Jehová, rkʼë rajowabʼäl, xuyaʼ qʼij chqë rchë xqatamaj ruwäch chqä xoj ok pä pa rutinamit (Oseas 11:4; Juan 6:44). Jesús chqä rkʼë ajowabʼäl xojrukʼül apü. Ryä achiʼel ta xujäq ruchiʼ jay chqawäch rchë xoj ok chpan rutinamit Jehová (taskʼij ruwäch Romanos 15:7). We Jesús xojrajoʼ tapeʼ xa yoj ajmakiʼ, röj chqä kʼo chë yeqajoʼ jontir kiwäch winäq.

¹⁹ Rma xa pa rukʼisbʼäl taq qʼij chik yoj kʼo wä, ri winäq xa más xtkijäch kiʼ chqä más xtkitzelaj kiʼ (Gálatas 5:19-21; 2 Timoteo 3:13). Ye kʼa röj, ri rusamajelaʼ Jehová, nqakanuj ri ‹naʼoj ri petenäq chlaʼ chkaj›. Ri naʼoj riʼ ma yerujäch ta ri winäq, xa nuyaʼ uxlanibʼäl kʼuʼx chkikojöl (Santiago 3:17, 18). Kan jaʼäl nqanaʼ yeqachbʼilaj winäq ri jun chik kitinamit, kijatzul chqä kichʼaʼäl. Y rkʼë jubʼaʼ hasta nqatamaj kichʼaʼäl. We xtqatäj qaqʼij xtqaʼän riʼ, ri uxlanibʼäl kʼuʼx xtqanaʼ xtuʼän «achiʼel jun raqän yaʼ», chqä ri chojmilal xtkʼojeʼ qkʼë xtuʼän «achiʼel ruwiʼ ri mar» (Isaías 48:17, 18).

20. ¿Achkë nbʼanatäj we nqayaʼ qʼij chë ri ajowabʼäl nujäl qanaʼoj?

²⁰ Ri qachʼalal ixöq xqatzjoj qa chpan ri peraj 6 nuʼij achkë rubʼanik xutoʼ taq xutjoj riʼ chrij le Biblia. Ryä nuʼij: «Rma xqʼax chi nwäch ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, riʼ xuʼän chë xjalatäj nunaʼoj. Xinnaʼ chë eqal eqal xkʼis ri itzel kʼo pa wan chkij ri winäq ri jun chik kijatzul». Y ri qachʼalal achï aj Canadá nuʼij chë ma yë ta ri tinamït akuchï naläx wä jun winäq nbʼanö chë itzel o ütz runaʼoj. Ri winäq itzel nkitzʼët kiʼ xa rma ma kitaman ta kiwäch. Ri qachʼalal riʼ xkʼuleʼ rkʼë jun qachʼalal ixöq ri nchʼö inglés. Re experiencias reʼ nkikʼüt chë ri ajowabʼäl nkowin nuʼän chë yeqajoʼ jontir kiwäch winäq. Chqä nuʼän chë junan nuʼän qawäch kikʼë ri qachʼalal, y reʼ majun achkë xtjalö rchë (Colosenses 3:14).