1, 2. (a) Yesũ avoyie ĩũlũ wa kyaũ ũtukũnĩ wa mũthya e na atũmwa make? (b) Nĩkĩ Yesũ ũtonya kwĩthĩwa athĩnĩkĩaa mũno ngwatanĩo ya aatĩĩi make?

ŨTUKŨ wa mũthya ũla Yesũ waĩsanĩie na atũmwa make athĩnĩkĩaa mũno ngwatanĩo ya amanyĩw’a make onthe. Aivoya namo nĩwawetie ũndũ wendaa amanyĩw’a make mekalae me ngwatanĩo o tondũ wĩ ngwatanĩo na Asa wake. (Soma Yoana 17:20, 21 nthĩnĩ wa maelesyo ma kwongeleela.) * Ngwatanĩo yoo yaĩ yĩthĩwe ũkũsĩ mũlũmu ũkũĩkĩĩthya nesa kana Yesũ atũmĩtwe nĩ Yeova kũũ nthĩ eke kwenda kwake. O na ĩngĩ wendo nĩw’o waĩ wĩthĩwe ũvano wa amanyĩw’a ma w’o ma Yesũ, na now’o wesaa kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo yoo.—Yoa. 13:34, 35.

² No tũelewe nĩkĩ Yesũ wakindĩlĩĩile mũno vata wa kwĩthĩwa na ngwatanĩo. Nĩwoonete atũmwa make mayenda kwĩthĩwa na mũaanĩko. Kwa ngelekany’o, ũtukũ ũsu wa mũthya maĩsanĩie nĩmambĩĩisye  ngananĩo, na ũsu tiw’o waĩ savalĩ wa mbee kwĩka ũu. Makananĩaa mayenda kũmanya “nũũ ũla ũtalawa kwĩthĩwa nĩ mũnene” katĩ woo. (Luka 22:24-27; Mko. 9:33, 34) O na ve ĩvinda yĩngĩ Yakovo na Yoana makũlilye Yesũ emanenga ivĩla sya ndaĩa vakuvĩ nake Ũsumbĩnĩ.—Mko. 10:35-40.

3. Nĩ maũndũ meva maĩ matonya kũtuma amanyĩw’a ma Klĩsto methĩwa na mũaanĩko, na twĩneenea makũlyo meva?

³ Ti o kwenda monene kw’oka kwaĩ kũtonya kumĩlya mũaanĩko katĩ wa amanyĩw’a ma Klĩsto. Andũ ala matwĩe ĩvinda yĩu maĩ na mũaanĩko nũndũ nĩmamenaa kana makavũthya angĩ nũndũ me kĩvathũkany’o namo. Amanyĩw’a ma Yesũ mayaaĩle kwĩthĩwa mailyĩ ũu. Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea makũlyo aa: We Yesũ eekie ata oona andũ me na kĩmena kana kĩvũthya? Atetheeisye aatĩĩi make ata maeke kwona andũ amwe ta mo aseo kwĩ ala angĩ na mayĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo? Na kĩla wamanyĩisye kĩtonya ata kũtũtetheesya twĩkale twĩ ngwatanĩo?

4. Nengane ngelekany’o ikwonany’a ũndũ Yesũ wavũthiw’e na amenwa nĩ andũ amwe.

⁴ Yesũ mwene nĩwavũthiw’e na amenwa nĩ andũ amwe. Ĩla Vilivu weeie Nathanaeli kana nũmwonie Masia, Nathanaeli amũkũlilye: “Nasaleti nĩvatonya kuma kĩndũ kĩseo?” (Yoa. 1:46) Nĩvatonyeka Nathanaeli akethĩwa eesĩ wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Mika 5:2 ĩndĩ akethĩwa oonaa ndũa ĩsu ĩtesa kũtw’ĩka aĩ nĩvo Masia ũkuma. O ta ũu, Ayuti ala maĩ na ivĩla moonaa Yesũ e mũndũ ũte vala ũĩ nũndũ aĩ wa Kalilii. (Yoa. 7:52) Andũ aingĩ ma Yutia moonaa andũ ma Kalilii mate ma kũnengwa ndaĩa. O na ve Ayuti amwe meetie Yesũ Mũsamalia nũndũ wa kĩvũthya. (Yoa. 8:48) Mbaĩ ya Asamalia yaĩ kĩvathũkany’o na ya Ayuti, na ũthaithi woo waĩ kĩvathũkany’o. Andũ ma Yutia na ma Kalilii nĩmavũthĩtye Asamalia mũno na mayendaa kũvulana namo.—Yoa. 4:9.

5. Elesya ũndũ Yesũ na aatĩĩi make mavũthaw’a na makamenwa.

⁵ O namo atongoi ma Ayuti nĩmavũthĩtye aatĩĩi ma Yesũ. Avalisi mamonaa me andũ ‘aumanĩe.’ (Yoa. 7:47-49) Moonaa ala mataathi sukulu sya ndĩni ya Kĩyuti na ala mataatĩĩaa kĩthĩo kyoo me “andũ matamanyĩĩtw’e, na mate na ũmanyi.” (Meko 4:13) Mo andũ mavũthasya Yesũ na atũmwa make na makamamena nĩkĩ? Andũ ĩvinda yĩu moonaa ndĩni kana mbaĩ yoo ne yo nzeo kwĩ ila ingĩ, na ala me na ivĩla nĩmavũthasya ala angĩ. O namo amanyĩw’a nĩmalikĩtwe nĩ kĩmena kĩu. Nũndũ wa ũu nĩmaaĩle kũveta vyũ mawoni asu ilĩkonĩ syoo ethĩwa nĩmendaa kwĩkala me ngwatanĩo.

6. Nengane ngelekany’o ikwonany’a ũndũ tũtonya kũlikwa nĩ kĩmena.

⁶ Aingĩ maitũ tũthyũlũlũkĩtwe nĩ andũ me kĩmena. Noĩthwa tũmenetwe kana tũkavũthw’a nĩ angĩ, kana ũkethĩa ne ithyĩ ene twĩthĩawa na wonzu wa mũthemba ũsu. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe ũla yu nĩ vainia nthĩ ya Australia aĩtye: “Nambĩĩie kũmena andũ eũ noona ũndũ andũ ma ũko wa Aboriginal mathĩnaw’a na ũndũ mathĩnĩtw’e ĩvindanĩ ĩvĩtu. Kĩngĩ kyatumaa nĩmamena mũno nĩ kwĩthĩwa o nakwa mwene nĩneekiwe maũndũ mathũku.” Nake mwana-a-asa ũngĩ wa Canada aĩtye: “Noonaa andũ ala maneenaa kĩthyomo kya French ta mo aseo. Na nambĩĩa kũmena ala maneenaa Kĩsũngũ.”

7. Yesũ eekie ata oona andũ me na kĩmena kana kĩvũthya?

⁷ Ũmũnthĩ andũ nĩmatonya kwĩthĩwa na kĩmena kingĩ ngoonĩ o ta ala maĩ ĩvindanĩ ya Yesũ. We Yesũ eekie ata oona ũu? Mbee, we mwene ndaamena kana akavũthya mũndũ, na akuaa andũ onthe nesa. Nĩwatavasya ũvoo mũseo ngya, athwii, Avalisi, Asamalia, aumĩthya ma koti, o na eki ma naĩ. Kelĩ, Yesũ nĩwamanyĩisye amanyĩw’a make kana mayaĩle kũema kũĩkĩĩa andũ amwe na mayaĩle kwĩw’a matekalany’a namo, na we mwene aĩ ngelekany’o nzeo ũndũnĩ ũsu.

8. Nĩ mwolooto wĩva wa vata ũtetheeasya Aklĩsto kwĩkala me ngwatanĩo? Elesya.

⁸ Yesũ nĩwamanyĩisye aatĩĩi make mwolooto ũmwe wa vata ũkamatetheeasya mekalae me ngwatanĩo. Ameie, “inyw’onthe mwĩ ana ma ĩthe ũmwe.” (Soma Mathayo 23:8, 9.) Mbee, nĩtwĩsĩ vyũ kana twĩ “ana ma ĩthe ũmwe” nũndũ ithyonthe twĩ nzyawa sya Atamu. (Meko 17:26) Ĩndĩ ti ũu w’oka. Yesũ nĩwaeleisye amanyĩw’a make kana maĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa nũndũ onthe mamũtalaa Yeova tawe Ĩthe woo wa ĩtunĩ. (Mt. 12:50) Na ĩngĩ nĩmatw’ĩkie andũ ma mũsyĩ ũmwe mũnene wa kĩ-veva ũkwatanĩtw’e nĩ wendo na mũĩkĩĩo. Nĩkyo mavinda maingĩ atũmwa maiandĩka valũa meetaa amanyĩw’a ala angĩ “ana-a-asa.”—Alo. 1:13; 1 Vet. 2:17; 1 Yoa. 3:13. *

9, 10. (a) Nĩkĩ Ayuti mataĩ na kĩtumi kĩseo kya kũkathĩĩa mbaĩ yoo? (b) Yesũ atũmĩie nzĩa yĩva kũmanyĩsya kana ti ũseo kũvũthya andũ ma mbaĩ ingĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 8.)

⁹ Yesũ amina kwonany’a nesa vyũ kana twaĩle kwona ala angĩ ta ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ, nĩwasyokie aneenea vata wa kwĩthĩwa na wĩnyivyo. (Soma Mathayo 23:11, 12.) O tondũ twoona, kwĩtũlya nĩkwatumie amanyĩw’a methĩwa na mũaanĩko. Kĩndũ kĩngĩ kĩtonya kwĩthĩwa kyaetie thĩna nĩ kwona mbaĩ yoo neyo nzeo kwĩ ila ingĩ. Mo Ayuti nĩmaaĩle kwĩkathĩĩa aĩ no kũtw’ĩka maĩ nzyawa sya Avalaamu? Ũsu nĩ woni Ayuti aingĩ makwatĩĩe mũno. Ĩndĩ Yoana Mũvatisi ameie atĩĩ: “Ngai nũtonya kũmũkĩlĩlya Avalaamu syana mavianĩ aa.”—Luka 3:8.

¹⁰ Yesũ nĩwoonanisye kana ti ũseo mũndũ kwona mbaĩ yake tayo nzeo. Ve ĩvinda wakũlilw’e ĩkũlyo nĩ mũandĩki ũmwe na atũmĩa mwanya ũsu kũmanyĩsya ĩsomo yĩu. Mũandĩki ũsu amũkũlilye atĩĩ: “Mũtũi wakwa nũũ?” Yesũ amũsũngĩie na ngelekany’o ya Mũsamalia wasũvĩie Mũyuti ũmwe waĩ kyalonĩ na aũmĩw’a mũno nĩ ing’ei. Ayuti mamũvĩtaa vau mateũkũlya, ĩndĩ Mũsamalia ũsu amwĩw’ĩa tei. (Luka 10:25-37) Kwoou Yesũ oonany’a kana Mũsamalia aĩ atonya kũmanyĩsya Ayuti wendo wa w’o.

11. Nĩkĩ amanyĩw’a ma Yesũ maaĩle kũveta kĩmena na mĩtũlyo ngoonĩ syoo, na Yesũ amatetheeisye ata maelewe ũndũ ũsu?

¹¹ Nĩ kana amanyĩw’a ma Yesũ mavote wĩa ũla manengetwe, nĩmaaĩle kũveta vyũ kĩmena na mĩtũlyo ngoonĩ. Yesũ atanamba kũthi ĩtunĩ, atiie ameaĩa maumye ũkũsĩ “Yutia yonthe, na Samalia, na kũvika itulu sya nthĩ.” (Mdo. 1:8) Navu ĩtinanga, Yesũ aĩ anamombany’a kwondũ wa wĩa ũsu ĩla wamonisye kana o namo andũ ma mbaĩ ingĩ nĩmaĩ na nguma nzeo. Kwa ngelekany’o, nĩwakathie mũnene ũwe wa asikalĩ nũndũ wa mũĩkĩĩo wake. (Mt. 8:5-10) O na e kĩsionĩ kya kwoo, Nasaleti, nĩwawetie ũndũ Yeova watetheeisye andũ ma mbaĩ ingĩ. Awetie mũndũ mũka ũmwe ndiwa waumĩte kĩsionĩ kya Voenike kyeetawa Nzelavathi, na aweta ũla mũndũ waĩ na mangũ wa Silia weetawa Naamani. (Luka 4:25-27) Na ĩngĩ ve ĩvinda Yesũ mwene waneenie na mũndũ mũka Mũsamalia na ekala ndũanĩ ĩmwe ya Samalia mĩthenya ĩlĩ nũndũ andũ ma ndũa ĩsu nĩmendaa kũmwĩthukĩĩsya.—Yoa. 4:21-24, 40.

12, 13. (a) Atũmwa meekie ata moona Yesũ aimanyĩsya mũndũ mũka Mũsamalia? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 8.) (b) Nĩ kyaũ kĩũtwony’a kana Yakovo na Yoana mayaakwatya nesa ĩsomo yĩla Yesũ wamamanyĩisye?

¹² Ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kwa atũmwa kumya kĩmena ngoonĩ. Ve ĩvinda maseng’ie mũno kwona Yesũ e mũthalĩku kũmanyĩsya mũndũ mũka Mũsamalia. (Yoa. 4:9, 27) Atongoi ma  ndĩni ma Ayuti mayaneenaa na iveti me andũnĩ. Ethĩwa mayeekaa ũu, we wĩona ta maĩ mesa kũneena na mũndũ mũka Mũsamalia weesĩkĩe nde mwĩkalĩle mũseo? Ĩtina wa vau atũmwa mambĩĩie kũingĩĩsya Yesũ aye. Ĩndĩ ũsũngĩo ũla wamanengie woonanisye kana oonaa ngewa ĩla waeaa na mũndũ mũka ũsu yĩ ya vata mũno ũkethĩa ũ lĩu no wambe kwĩkala. Kwoou kũtavya andũ onthe ũvoo mũseo, o na mũndũ mũka ũsu Mũsamalia, kwaĩ kwenda kwa Yeova, na Yesũ akũtalaa takw’o lĩu wake.—Yoa. 4:31-34.

¹³ Yakovo e na Yoana mayaakwatya ĩsomo yĩu nesa. Ĩvinda yĩmwe me kyalonĩ na Yesũ nĩmesĩile Samalia na makũlya andũ ma kũu mamanthĩe ũkomo. Asamalia nĩmaleile kũmathokya, na nũndũ wa ũu atũmwa asu meew’a woo nginya menda mwaki wume ĩtunĩ wanange ndũa ĩsu. Ĩndĩ Yesũ nĩwamakanisye. (Luka 9:51-56) Nĩvatonyeka ũkethĩa Yakovo na Yoana mayaĩ meka ũu keka ndũa ĩsu yaĩ kĩsionĩ kya mũsyĩ kwoo Kalilii. Noĩthwa meewie woo nũndũ nĩmavũthĩtye andũ asu. Ti ũsengy’o mũtũmwa Yoana akethĩwa eewie nthoni ĩla wesie kũsyoka kwa Asamalia amatavya ũvoo mũseo na mamwĩthukĩĩsya.—Meko 8:14, 25.

14. Ũla thĩna walikĩte katĩ wa ikundi ilĩ sya andũ maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o waminiwe ata?

¹⁴ Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa Vendekosito ya mwaka wa 33, nĩvaumĩlile thĩna kĩkundinĩ nũndũ amwe moonaa maivathũlwa. Yĩla aka ndiwa maaĩawa lĩu, ala maneenaa Kĩkiliki mayaatalwa. (Meko 6:1) Noĩthwa thĩna walikile nũndũ maneenaa kĩthyomo kĩ kĩvathũkany’o na ala angĩ. Atũmwa nĩmoosie ĩtambya mĩtũkĩ manyuva aũme maĩ na nguma nzeo maany’e lĩu ũsu. Ana-a-asa asu manyuviwe onthe maĩ na masyĩtwa ma Kĩkiliki. Nũndũ wa ũu aka asu mew’aa maũmĩĩtw’e nĩmakiakĩiw’e mũno.

15. Vetelo eemanyĩisye ata kwenda andũ ma mbaĩ syonthe? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 8.)

¹⁵ Mwakanĩ wa 36, amanyĩw’a ma Yesũ nĩmambĩĩe kũtavya andũ ma mbaĩ syonthe ũvoo mũseo. Mbee wa vau, mũtũmwa Vetelo amanyĩĩte kũtindanasya na Ayuti me oka. Ĩndĩ ĩtina wa Ngai kwonany’a nesa kana Aklĩsto mayaĩle kũvathũla mbaĩ ingĩ, Vetelo nĩwatavisye Kolinelio, ũla waĩ mũsikalĩ wa Lomi, ũvoo mũseo. (Soma Meko ma Atũmwa 10:28, 34, 35.) Ĩtina wa vau, Vetelo nĩwambĩĩie kũĩsanĩa na andũ ma mbaĩ ingĩ na kũtindany’a namo. Ĩndĩ ĩtina wa myaka yĩana ũna e Andiokia, aeka kũya vamwe na Aklĩsto ala mataĩ Ayuti. (Aka. 2:11-14) Nũndũ wa ũu, Vaulo nĩwamũnengie ũkany’o na veonekana nĩwawosie nesa. Twĩasya ũu nũndũ ĩla Vetelo waandĩkĩie Aklĩsto Ayuti na ma mbaĩ ingĩ ala mekalaa Asia Nini, nĩwawetie kana nĩ ũndũ wa vata mũno kwenda ana-a-asa onthe.—1 Vet. 1:1; 2:17.

16. Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa meesĩkĩe ata?

¹⁶ Nĩ w’o ki kana atũmwa nĩmeemanyĩisye kwenda “andũ onthe” o ũndũ Yesũ weekaa. (Yoa. 12:32; 1 Tim. 4:10) Nĩmeekie moalyũku o na kũtw’ĩka nĩmakuie ĩvinda. Aklĩsto ma mbee nĩmeesĩkĩe ta andũ mendanĩte mũno. Vakuvĩ mwaka wa 200 ũu, mũandĩki ũmwe weetawa Tertullian aandĩkie kana andũ angĩ maasya ũũ ĩũlũ wa Aklĩsto: “Nĩmendanĩte mũno . . . Kĩla ũmwe ethĩawa eyũmbanĩtye kũkw’a kwondũ wa ũla ũngĩ.” Aklĩsto asu nĩmeevw’ĩkĩte “mũndũ mweũ,” na nũndũ wa ũu nĩmeemanyĩĩtye kwona andũ onthe meanene o ũndũ Ngai ũmonaa.—Ako. 3:10, 11.

17. Elesya ngewa ĩkwonany’a ũndũ tũtonya kũveta kĩmena ngoonĩ.

¹⁷ O naitũ nĩtwaĩle kũveta vyũ kĩmena ngoonĩ sitũ. Mwĩĩtu-a-asa umĩte France nũeleetye kana ti laisi kwĩka ũu. Aĩtye: “Yeova nũmanyĩĩtye ũndũ naĩle kwenda ala angĩ, kũtũmĩa syĩndũ syakwa namo, na ũndũ ndonya kwenda andũ ma mĩthemba yonthe. Ĩndĩ no nĩendeee kũtata nĩeke kũmena angĩ, na ti ũndũ wĩ laisi. Nĩkyo kĩtumi nĩendeeaa kũvoya ĩũlũ wa ũndũ ũsu.” Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wĩkalaa Spain  nĩwĩthĩĩtwe na thĩna ũsu. Aĩtye: “Mavinda amwe ve mbaĩ ĩmwe nĩw’aa ndimena, na nĩnũkitanaa na ũndũ ũsu ngaũsinda mavinda maingĩ. O na vailyĩ ũu, nĩnĩsĩ kana ndyaĩle kwĩyĩtũka. Nĩmũtũngĩaa Yeova mũvea nũndũ nũndetheesye kwĩthĩwa nĩ ngwatanĩo na andũ mambendete.” Kĩla ũmwe witũ nĩwaĩle kwĩyĩosya nesa. O tondũ eĩtu-a-asa asu elĩ meekie, we weesisya nũkwona ta ve kĩmena kĩ vandũ ngoonĩ waĩle kũveta?

18, 19. (a) Nĩkĩ twaĩle kũthokya andũ onthe? (b) Tũtonya kwĩka ũu ata?

¹⁸ Nũseo kwĩkalaa tũlilikene kana ve ĩvinda ithyonthe twaĩ “aeni,” kana kwa ndeto ingĩ, tũtaĩ na ngwatanĩo na Ngai. (Aev. 2:12) Ĩndĩ Yeova nĩwatũkusisye na “mawovanu ma wendo.” (Osea 11:4; Yoa. 6:44) Nake Klĩsto nĩwatũthokisye. No twasye nĩwatũvingũĩe mũomo twĩthĩwe na ngwatanĩo na syũmbe ila ingĩ sya Ngai. (Soma Alomi 15:7.) Kwoou nũndũ Yesũ nĩwatũthokisye twĩ o andũ me na naĩ, tũyaĩle kwĩsa kũsũanĩa o na vanini kũlea mũndũ o na wĩva!

¹⁹ Tũi na nzika kana maũndũ ta mũaanĩko, kĩvũthya, na kĩmena meendeea kwongeleka o ũndũ nthĩ ĩno ya Satani ĩthengeee kwanangwa. (Aka. 5:19-21; 2 Tim. 3:13) Ĩndĩ ithyĩ athũkũmi ma Yeova twĩendeea kũtata twĩthĩwe na ũĩ ũla umaa ĩũlũ, nũndũ w’o ndũvathũlaa andũ na nũmanthaa mũuo. (Yak. 3:17, 18) Nĩtũtanĩaa kũtuma ndũũ na andũ ma kuma nthĩ ingĩ na kwĩmanyĩsya syĩthĩo syoo, na vatonyeka tũyĩmanyĩsya ithyomo syoo. Tweeka ũu, mũuo witũ ũkeethĩawa ũilyĩ ta ũsĩ, na ũsili witũ wa katĩ ũilyĩ ta itulumo sya ũkanga.—Isa. 48:17, 18.

20. Nĩ kyaũ kĩkĩkaa tweetĩkĩla wendo ũlũnge mosũanĩo na ngoo sitũ?

²⁰ Ũla mwĩĩtu-a-asa wa kuma Australia tũmũwetie aisye atĩĩ, “Nĩnatetheeiw’e neethĩwa na ũmanyi wa w’o.” Aeleetye ũndũ kwĩmanyĩsya Mbivilia kwamũtethisye akasya: “Nĩnalũngilwe neethĩwa na ngoo nzaũ na kĩlĩko kyeũ. Kwoou kĩvũthya kĩla naĩ nakyo na kĩmena nĩsyathelile.” Nake ũla mwana-a-asa wa kuma Canada aĩtye yu nũmanyĩte kana “kũema kũmanya nĩkw’o kũtumaa andũ mamena mbaĩ ila ingĩ, na mũndũ no ethĩwe na nguma nzeo kana nthũku o na ethĩwa asyaĩwe va.” Mwana-a-asa ũsu esie kũtwaa mwĩĩtu-a-asa ũneenaa Kĩsũngũ! Moalyũku asu mekĩtwe nĩ Aklĩsto asu nĩ ũkũsĩ mũseo vyũ kana andũ meethĩwa na wendo wa Kĩklĩsto no maeke kũmena ala angĩ. Wendo ũsu ũtumaa twĩthĩwa na ngwatanĩo ĩtesa kwanangĩka.—Ako. 3:14.