Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛmaa Yɛ Muala Yɛyɛ Ko Kɛ Mɔɔ Gyihova Nee Gyisɛse Le Ko La

Bɛmaa Yɛ Muala Yɛyɛ Ko Kɛ Mɔɔ Gyihova Nee Gyisɛse Le Ko La

“Mesɛlɛ . . . amaa bɛ muala bɛayɛ ko, kɛ mɔɔ ɛdawɔ Egya, ɛ nee me le ko la.”​—DWƆN 17:20, 21.

EDWƐNE: 24, 99

1, 2. (a) Duzu a Gyisɛse yɛle nwolɛ asɔne wɔ ɔ nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ nzɛlɛlɛ mɔɔ li awieleɛ la anu a? (b) Duzu ati a ɛnee koyɛlɛ nwo hyia Gyisɛse a?

ƐNEE koyɛlɛ nwo hyia Gyisɛse wɔ nɔsolɛ mɔɔ li amozi mɔɔ ɔ nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ lile aleɛ ne la. Mɔɔ ɔ nee bɛ ɛlɛyɛ asɔne la, ɔhanle kɛ ɔkulo kɛ ye ɛdoavolɛma ne amuala yɛ ko, kɛ mɔɔ ɔ nee ɔ Ze le ko la. (Kenga Dwɔn 17:20, 21.) Bɛ koyɛlɛ ne bahile kɛ amgba Gyihova zoanle Gyisɛse wɔ azɛlɛ ye azo kɛ ɔrayɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ. Ɛlɔlɛ bamaa bɛanwu Gyisɛse nɔhalɛ ɛdoavolɛma na yeamaa bɛayɛ ko.​—Dwɔn 13:34, 35.

2 Ndelebɛbo wɔ nu kɛ Gyisɛse hanle koyɛlɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo la. Ɔnwunle kɛ koyɛlɛ ɛnle ɛzoanvolɛma ne avinli wɔ ye nɔsolɛ aleɛ mɔɔ li awieleɛ mɔɔ ɔ nee bɛ lile la abo. “Bɛzule mɔɔ le kpole wɔ bɛ avinli la anwo kpolera ɛsesebɛ” bieko. (Luku 22:24-27; Maake 9:33, 34) Mekɛ fofolɛ noko, Gyemise nee Dwɔn zele Gyisɛse kɛ ɔmaa bɛ gyinlabelɛ titili wɔ ye Belemgbunlililɛ ne anu.​—Maake 10:35-40.

3. Duzu a anrɛɛ ɔsɛkye Kelaese ɛdoavolɛma koyɛlɛ ne a? Kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

3 Noko, tɛ tumi nee dumalielɛ a ɛnee le debie mɔɔ bahola azɛkye Kelaese ɛdoavolɛma koyɛlɛ ne a. Ɛkpɔlɛ nee menli nwo adwenletane vale mgbakyemgbakyenu rale Gyisɛse mekɛ zo amra avinli. Ɛnee ɔwɔ kɛ Gyisɛse ɛdoavolɛma ko tia subane ɛtane zɔhane mɔ. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu kpuya ɛhye mɔ anwo: Kɛzi Gyisɛse lile menli nwo adwenletane nwo gyima ɛ? Kɛzi ɔboale ye ɛdoavolɛma ɔmaanle bɛzukoale kɛ bɛnrɛyɛ nyeyenu amaa bɛayɛ ko ɛ? Na kɛzi ye ngilehilelɛ ne baboa yɛ yeamaa yɛayɛ ko ɛ?

BƐNYIANLE GYISƐSE NEE YE ƐDOAVOLƐMA ANWO ADWENLETANE

4. Gyisɛse anwo adwenletane boni a bɛnyianle a?

4 Bɛnyianle Gyisɛse mumua ne anwo adwenletane. Mɔɔ Felepe zele Natanayɛle kɛ yenwu Mɛzaya ne la, Natanayɛle buale ye kɛ: “Asoo debie kpalɛ bahola avi Nazalɛte ara?” (Dwɔn 1:46) Bie a ɛnee Natanayɛle ze ngapezo mɔɔ wɔ Maeka 5:2 la, na ɔbule Nazalɛte kɛ ɔnfɛta kɛ ɔbayɛ Mɛzaya ne sua zo. Dwuuma mɔɔ ɛlie duma la bie mɔ kpɔle Gyisɛse ɔluakɛ ɔvi Galeli la ati. (Dwɔn 7:52) Ɛnee Dwuuma dɔɔnwo bu Galelima kɛ bɛ nwo ɛngyia. Dwuuma bie mɔ vɛlɛle Gyisɛse Samɛleanli vale bɔle ye aholoba. (Dwɔn 8:48) Ɛnee Samɛleama amaamuo nee bɛ ɛzonlenlɛ nee Dwuuma ɛdeɛ ne ɛnle ko. Ɛnee Dwuuma nee Galelima ɛmbu Samɛleama kpalɛ yɛɛ bɛmbikye bɛ.​—Dwɔn 4:9.

5. Gyisɛse ɛdoavolɛma anwo adwenletane boni a bɛnyianle a?

5 Ɛnee eza Dwuu ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ɛmbu Gyisɛse ɛdoavolɛma. Falasiima ne bule bɛ kɛ “nvasoɛ ɛnle bɛ nwo zo.” (Dwɔn 7:47-49) Bɛbule awie biala mɔɔ angɔ relabaema sukulu ne bie anzɛɛ ɔnli bɛ amaamuo zo la kɛ ɔle sonlamgbane nee koahweabane. (Gyi. 4:13, ɔbdw) Bɛnyianle Gyisɛse nee ye ɛdoavolɛma anwo adwenletane, ɔluakɛ ye mekɛ zo amra vale bɛ ɛzonlenlɛ, gyinlabelɛ nee bɛ abusua dule bɛ nloa anu. Bɛnyianle ɛdoavolɛma ne noko anwo adwenletane. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛkakyi bɛ adwenle na bɛayɛ ko.

6. Maa neazo mɔɔ kile kɛ yɛbahola yɛanyia menli nwo adwenletane la.

6 Ɛnɛ, menli nwo adwenletane ɛbu zo wɔ ewiade ye anu. Awie mɔ kola nyia yɛ nwo adwenletane anzɛɛ yɛkola yɛnyia awie mɔ anwo adwenletane. Adiema raalɛ bie mɔɔ kɛkala le adekpakyelɛnli wɔ Australia la ka kɛ: “Saa mefa me adwenle mesie nzisi nee nyane mɔɔ bɛhilele Aboriginema ne wɔ tete ne nee ɛnɛ la azo a, ɔmaa mekpɔ alɔfolɛ kpole kpalɛ. Medame mumua ne mɔɔ bɛyɛle me basabasa la maa edwɛkɛ ne sɛkye bɔkɔɔ.” Ɛnee adiema nrenyia bie mɔɔ wɔ Canada la lɛ aneɛ bie anwo adwenletane. Ɔka kɛ: “Ɛnee mebu menli mɔɔ bɛka French la kɛ bɛ nwo hyia. Na ɛnee mengulo menli mɔɔ ka Nrelenza la edwɛkɛ.”

7. Kɛzi Gyisɛse lile menli nwo adwenletane nwo gyima ɛ?

7 Ɛnɛ, menli nwo adwenletane bahola ayɛ yɛ subane kɛ mɔɔ ɛnee ɔde wɔ Gyisɛse mekɛ zo la. Kɛzi Gyisɛse lile nwolɛ gyima ɛ? Mɔɔ limoa, yeanyia menli nwo adwenletane yɛɛ yeanyɛ nyeyenu fee. Ɔlile sukoavolɛma nee ehyiavolɛma, Falasiima nee Samɛleama, bɔbɔ adwuledievolɛma nee ɛtanevolɛma daselɛ. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Gyisɛse vale ye ngilehilelɛ nee ye neazo hilele ye ɛdoavolɛma kɛ ɔnle kɛ bɛnyia awie anwo adwenletane.

FA ƐLƆLƐ NEE MƐLƐBƐNWOAZE DI ADWENLETANE ZO

8. Ngyinlazo titili boni a maa Kilisienema yɛ ko a? Kilehile nu.

8 Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛma ngyinlazo bie mɔɔ maa yɛyɛ ko la. Ɔhanle kɛ, “Bɛ muala bɛle mediema.” (Kenga Mateyu 23:8, 9.) Nɔhalɛ nu, yɛ muala yɛle “mediema” ɔluakɛ yɛle Adam abozoamra. (Gyi. 17:26) Noko tɛ ɔ muala ɛne. Gyisɛse hilele nu kɛ ye ɛdoavolɛma le mediema ɔluakɛ bɛbu Gyihova kɛ ɔle bɛ anwuma Selɛ. (Mat. 12:50) Bieko, bɛrayɛ sunsum nu abusua kpole, na ɛlɔlɛ nee diedi ka bɛ bɔ nu. Ɔti, ɛzoanvolɛ ne mɔ vɛlɛle bɛ mediema ɛdoavolɛma kɛ ‘mediema mrenyia nee mraalɛ’ wɔ bɛ ngɛlata ne mɔ anu.​—Wlo. 1:13; 1 Pita 2:17; 1 Dwɔn 3:13. *

9, 10. (a) Duzu ati a ɛnee ɔnle kɛ Dwuuma fa bɛ abusua tu bɛ nloa anu ɛ? (b) Kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ɔnle kɛ yɛnyia mbusua gyɛne anu amra anwo adwenletane ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

9 Mɔɔ Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛbu bɛ nwo kɛ bɛle mediema la anzi, eza ɔzile zo kɛ bɛbɛlɛ bɛ nwo aze. (Kenga Mateyu 23:11, 12.) Kɛ mɔɔ yɛnwu ye la, anrɛɛ anwomemaazo sɛkye ye ɛzoanvolɛ ne mɔ koyɛlɛ ne. Awie abusua mɔɔ ɔfa ɔtu ɔ nloa anu la noko kola yɛ ngyegyelɛ. Asoo ɛnee ɔwɔ kɛ Dwuuma memaa bɛ nwo zo ɔluakɛ bɛle Ebileham abozoamra ɔ? Dwuuma dɔɔnwo dele nganeɛ zɔ. Noko, Dwɔn Sɔnevolɛ ne zele bɛ kɛ: “Nyamenle kola maa Ebileham nyia mralɛ fi awolɛ ɛhye mɔ anu.”​—Luku 3:8.

10 Gyisɛse dendɛle tiale awie aneɛ anzɛɛ abusua mɔɔ ɔfa ɔtu ɔ nloa anu la. Ɔyɛle zɔ wɔ mekɛ mɔɔ ɔbua mɛla kilehilevolɛ ne la, ɔbizale kɛ: “Nwane bɔbɔ a le me gɔnwo a?” Ɔbuale kpuya ne wɔ Samɛleanli ne mɔɔ ɔvile atiakunlukɛnlɛma nu ɔboale adendulɛnli ne​—Dwuunli bie mɔɔ nwulema bole ye la ɛrɛlɛ ne anu. Dwuuma mɔɔ ɛlɛpɛ nu la amboa nrenyia ɛhye mɔɔ bɛbo ye la, noko, Samɛleanli ne zele ye anwunvɔne. Gyisɛse dwula ye edwɛkɛ ne la ɔzele mɛla kilehilevolɛ ne kɛ ɔzukoa Samɛleanli ne. (Luku 10:25-37) Gyisɛse hilele kɛ Samɛleanli kola kile Dwuuma kɛzi agɔnwolɛma da nɔhalɛ ɛlɔlɛ ali la.

11. Kɛmɔti a ɛnee ɔnle kɛ Kelaese ɛdoavolɛma ne yɛ nyeyenu ɛ? Na kɛzi Gyisɛse boale bɛ ɔmaanle bɛnwunle ye zɔ ɛ?

11 Ɛnee ɔwɔ kɛ Gyisɛse ɛdoavolɛma di anwomemaazo nee menli nwo adwenletane zo, amaa bɛahola bɛayɛ bɛ gyima ne. Kolaa na yeahɔ anwuma la, ɔhanle kɛ bɛbayɛ ye alasevolɛ “wɔ Dwudiya nee Samɛlea amuala, bɛahɔdwu azɛlɛ ye azo ɛleka biala.” (Gyi. 1:8) Ɛnee Gyisɛse ɛlimoa ɛziezie bɛ ɛmaa gyima kpole ɛhye ɔlua subane mgbalɛ mɔɔ nyɛvolɛ lɛ mɔɔ ɔhwenle bɛ adwenle ɔhɔle zo la azo. Ɛyɛvolɛ bie mɔɔ ɔle sogya kpanyinli la lale diedi kpole ali, na ɔhanvole ye. (Mat. 8:5-10) Gyisɛse hanle kɛzi Gyihova lole nyɛvolɛ le kɛ Fonehyea kunlavolɛ raalɛ ne mɔɔ vi Zalefate nee Seleanli kokobɛvolɛ Neeman la anwo edwɛkɛ wɔ ye sua zo Nazalɛte. (Luku 4:25-27) Tɛ Samɛleanli raalɛ ne ala a Gyisɛse lile ye daselɛ a, eza ɔlile kenle nwiɔ wɔ Samɛlea sua bie azo ɔluakɛ menli ne anye liele ye edwɛkɛ ne anwo.​—Dwɔn 4:21-24, 40.

BƐLILE ADWENLETANE ZO WƆ ƐVOYA MƆƆ LIMOA LA ANU

12, 13. (a) Mɔɔ Gyisɛse kilehile Samɛleanli raalɛ bie la, kɛzi ɛzoanvolɛ ne mɔ yɛle bɛ nyɛleɛ ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.) (b) Duzu a kile kɛ Gyemise nee Dwɔn ande edwɛkɛ ne abo kpalɛ ɛ?

12 Ɛnee ɔnla aze kɛ ɛzoanvolɛma ne bali menli nwo adwenletane mɔɔ bɛlɛ la azo. Ɔzinle bɛ nwo kɛ bɛnwunle kɛ Gyisɛse kulo kɛ ɔkilehile Samɛleanli raalɛ ne la. (Dwɔn 4:9, 27) Dwuu ɛzonlenlɛ nu mgbanyima nee raalɛ ɛndendɛ wɔ bagua nu, na yeayɛ Samɛleanli raalɛ mɔɔ ɛmbɔ ɛbɛla kpalɛ la. Ɛzoanvolɛ ne mɔ zele Gyisɛse kɛ ɔli debie, noko, Gyisɛse anye liele ɔ nee raalɛ ne adawubɔlɛ ne anwo kpalɛ, ɔti ɛnee aleɛ nwo ɛngyia ye. Samɛleanli raalɛ bɔbɔ mɔɔ ɔbali ye daselɛ la ɛnee le ɔ Ze ne ɛhulolɛdeɛ, na ɛnee ɔle kɛ aleɛ ɔmaa ye.​—Dwɔn 4:31-34.

13 Gyemise nee Dwɔn ande ɛzukoalɛdeɛ ɛhye abo kpalɛ. Mɔɔ ɛnee bɛ nee Gyisɛse lua Samɛlea la, ɛdoavolɛma ne kpondɛle dabelɛ wɔ Samɛlea sua bie azo. Samɛleama ne anlie bɛ, ɔti Gyemise nee Dwɔn vale ɛya na bɛzuzule kɛ bɛmaa senle vi anwuma arazɛkye sua ne amuala. Gyisɛse hwile bɛ nyunlu. (Luku 9:51-56) Bie a yɛbabiza kɛ, saa sua ne mɔɔ zolɛ amra anlie bɛ ɛyɛvolɛ la wɔ bɛ sua zo Galeli a, anrɛɛ zɔhane a bɛbayɛ bɛ nyɛleɛ ɔ? Ɔzɔho kɛ adwenletane a maanle bɛvale ɛya a. Ɔbahola yeara ye kɛ ɛzoanvolɛ Dwɔn lile nyane wɔ edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ye ɛya zo la anwo, ɔluakɛ nzinlii ɔ nye liele kɛ Samɛleama diele edwɛkɛ ne la.​—Gyi. 8:14, 25.

14. Kɛzi bɛlile edwɛkɛ mɔɔ bie a ɔfale aneɛ nwo la anwo gyima ɛ?

14 Wɔ Pɛntekɔso ɛvolɛ 33 Y.M., menli nu nyeyenu bie dwazole. Mɔɔ bɛkyɛ aleɛ bɛamaa kunlavolɛ mraalɛ mɔɔ ɛhyia la, bɛbule bɛ nye bɛguale kunlavolɛ mraalɛ mɔɔ ka Giliki la anwo zo. (Gyi. 6:1) Ɔzɔho kɛ aneɛ nwo adwenletane boka nwo bie. Ɛzoanvolɛ ne mɔ lile nwolɛ gyima ndɛndɛ ɔlua mrenyia mɔɔ fɛta mɔɔ bɛkpale bɛ bɛmaanle bɛhyɛle aleɛ ne la. Mrenyia ɛhye mɔ mɔɔ bɛnyi sunsum nu na bɛfɛta la amuala le Gilikima. Bie a ɛhye maanle ahunlanvolɛ mɔɔ vale ɛya la akunlu dwole bɛ nwo.

15. Kɛzi Pita hakyile ye adwenle wɔ menli nu nyeyenu nwo ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

15 Wɔ ɛvolɛ 36 Y.M., Gyisɛse ɛdoavolɛma bɔle ɔ bo kɛ bɛka edwɛkɛ ne wɔ ewiade amuala. Ɛnee ɛzoanvolɛ Pita subane a le kɛ Dwuuma ala a ɔ nee bɛ tu a. Noko, mɔɔ Nyamenle maanle ɔlale ali kɛ ɔnle kɛ Kilisienema yɛ nyeyenu la anzi, Pita hanle edwɛkɛ ne hilele Wulomu sogyanli Kɔnileɛse. (Kenga Gyima ne 10:28, 34, 35.) Yemɔ anzi, Pita nee ɔ mediema diedima mɔɔ bɛnle Dwuuma la lile aleɛ na ɔ nee bɛ dule. Noko, ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, Pita gyakyile kɛ ɔ nee Kilisienema mɔɔ bɛnle Dwuuma mɔɔ bɛwɔ suakpole Anteɔko azo la bali debie. (Gal. 2:11-14) Ɔti, Pɔɔlo hwile Pita anyunlu kpalɛ, na ɔda ali kɛ ɔliele ɔdole nu. Mɔɔ Pita hɛlɛle kɛlata mɔɔ limoa hɔmaanle Kilisienema mɔɔ bɛle Dwuuma nee mɔɔ bɛnle Dwuuma wɔ Ehyea Ekyi la, ɔhanle edwɛkɛ kpalɛ ɔvanenle mediema muala anwo.​—1 Pita 1:1; 2:17.

16. Duzu a ɛnee bɛze ye wɔ alimoa Kilisienema anwo a?

16 Ɔda ali kɛ, Gyisɛse neazo ne ati, ɛzoanvolɛ ne mɔ zukoale kɛ bɛbahulo “menli kɔsɔɔti.” (Dwɔn 12:32; 1 Tim. 4:10) Ɔliele mekɛ ɛdeɛ, noko bɛhakyile kɛzi bɛdwenle la. Ɛnee bɛze alimoa Kilisienema kɛ bɛkulo bɛ nwo ngoko. Tertullian, ɛvoya mɔɔ tɔ zo nwiɔ kɛlɛvolɛ bie, hwenle adwenle hɔle edwɛkɛ mɔɔ menli gyɛne hanle vanenle Kilisienema anwo la azo kɛ: “Bɛkulo bɛ nwo . . . Bɛziezie bɛ nwo bɔbɔ kɛ bɛbawu bɛamaa bɛ gɔnwo.” Kɛmɔ bɛwulale “subane fofolɛ ne” la ati, alimoa Kilisienema ranwunle kɛ Nyamenle bu menli kɔsɔɔti kɛ bɛsɛ.​—Kɔl. 3:10, 11.

17. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaye menli nwo adwenletane yɛavi yɛ ahonle nu ɛ? Maa neazo.

17 Ɛnɛ, bie a yɛdayɛ noko ɔbalie mekɛ na yɛahola yɛaye menli nwo adwenletane yɛavi yɛ ahonle nu. Adiema raalɛ bie mɔɔ vi France la ka kɛ: “Gyihova ɛhilehile me ɛmaa menwu mɔɔ ɛlɔlɛ, ninyɛne mɔɔ yɛbava yɛahyɛ yɛɛ menli ngakyile mɔɔ yɛbahulo bɛ kile la. Noko, metɛsukoa kɛ mebali menli nwo adwenletane mɔɔ melɛ la azo, na tɛ mekɛ ne amuala a ɔla aze a. Ɛhye ati a mekɔ zo meyɛ nwolɛ asɔne la.” Adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ Spain la lɛ ngyegyelɛ ko ne ala bie: “Ɔyɛ a mebɔ mɔdenle kɛ mebali abusua ekpunli bie mɔɔ mekpɔ bɛ la azo, fane dɔɔnwo ne ala medi konim. Noko meze kɛ ɔwɔ kɛ meyele me nwo dahuu. Meda Gyihova ase kɛ meboka abusua mɔ koyɛlɛ wɔ nu anwo la.” Yɛ nuhua ko biala bahola anleɛnlea ɔ nwo nu kpalɛ. Asoo ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbaye menli nwo adwenletane yɛavi yɛ ti anu, kɛ mɔɔ mediema mraalɛ nwiɔ ɛhye mɔ yɛle la ɔ?

ƐLƆLƐ MAA YƐYE ADWENLETANE YƐFI ƐKƐ

18, 19. (a) Kɛmɔti a ɔwɔ kɛ yɛdie awie biala ɛ? (b) Kɛzi yɛbahola yɛayɛ ɛhye ɛ?

18 Ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ mekɛ bie ɛnee yɛ muala yɛle “nyɛvolɛ,” anzɛɛ yɛmbikye Nyamenle. (Ɛfɛ. 2:12) Noko, Gyihova ɛhwe yɛ ɛbikye ɔ nwo ɔlua “ɛhulolɛ” ti. (Hozia 11:4; Dwɔn 6:44) Na Kelaese ɛlie yɛ. Yebuke adenle yemaa yɛ amaa yɛahola yɛaboka Nyamenle abusua ne anwo. (Kenga Wulomuma 15:7.) Kɛmɔ Gyisɛse ɛvi atiakunlukɛnlɛma nu ɛlie yɛdayɛ mɔɔ yɛnli munli la ati, ɔnle kɛ yɛnyia adwenle kɛ yɛkpo awie biala!

Yɛle ko yɛɛ yɛkulo yɛ nwo ɔluakɛ yɛkpondɛ nrɛlɛbɛ ne mɔɔ vi anwuma la (Nea ɛdendɛkpunli 19)

19 Mekɛ mɔɔ yɛlɛbikye ɛtane ewiade ne awieleɛ la, mgbakyemgbakyenu, menli nwo adwenletane yɛɛ basabasayɛlɛ bahɔ ɔ nyunlu. (Gal. 5:19-21; 2 Tim. 3:13) Noko kɛ Gyihova azonvolɛ la, yɛkpondɛ nrɛlɛbɛ ne mɔɔ vi anwuma mɔɔ ɔnyɛ nyeyenu, emomu ɔkpondɛ anzodwolɛ bo zo la. (Gye. 3:17, 18) Yɛ nye die kɛ yɛbava menli mɔɔ vi maanle gyɛne zo la agɔnwolɛ, yɛalie amaamuo gyɛne yɛado nu na bɔbɔ yɛazukoa awie mɔ aneɛ. Saa yɛyɛ ɛhye a, yɛ anzodwolɛ bayɛ kɛ azule, na yɛ tenleneyɛlɛ ayɛ kɛ nyevile azɛlɛkye.​—Aye. 48:17, 18.

20. Saa ɛlɔlɛ maa yɛkakyi yɛ nyɛleɛ nee yɛ adwenle a duzu a bavi nu ara a?

20 Mɔɔ Australia adiema raalɛ ne zukoale Baebolo ne la, menli nwo adwenletane nee ɛkpɔlɛ mɔɔ ɔnyianle la vile ɛkɛ bɔkɔɔ. Ɛlɔlɛ maanle ɔhakyile kɛzi ɔdwenle nee kɛzi ɔte nganeɛ la. Adiema nrenyia ne mɔɔ ɔvi Canada la ka kɛ: “Menli kpɔ awie mɔ ɔluakɛ bɛnze bɛ yɛɛ subane mɔɔ menli lɛ la ɛngyi ɛleka mɔɔ bɛwole bɛ la azo.” Ɔgyale adiema raalɛ mɔɔ ka Nrelenza la! Bɛ subane mɔɔ bɛhakyile la di daselɛ kɛ Kilisiene ɛlɔlɛ kola yɛɛ ɔdi adwenletane zo. Ɔmaa yɛ koyɛlɛ ne di munli.​—Kɔl. 3:14.

^ ɛden. 8 Edwɛkɛkpɔkɛ “mediema” noko kola fale mraalɛ mɔɔ wɔ asafo ne anu la anwo. Pɔɔlo hɛlɛle kɛlata hɔmaanle “mediema” mɔɔ wɔ Wulomu la. Ɔda ali kɛ mraalɛ mɔɔ ɔbɔle bɛ nuhua dɔɔnwo aluma la noko boka nwo. (Wlo. 16:3, 6, 12) Ɛzinzalɛ Arane ne ɛva edwɛkɛ agbɔkɛ ‘mediema mrenyia nee mraalɛ’ ɛli gyima mekɛ tendenle.