1, 2. (a) Ntak emi ọfọnde ida ye Jehovah? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

ENEN̄EDE ọfọn ida ye Jehovah sia idụhe eke enyenede odudu, idụhe eke enyenede ọniọn̄, inyụn̄ idụhe eke amade nnyịn nte enye. Anie ke otu nnyịn ekpesịn ndida ye Jehovah? (Ps. 96:​4-6) Ndusụk ikọt Abasi ẹma ẹsikpọn̄ enye ke ini mmọ ẹkpekekam ẹwụtde ke ida ye enye.

² Ke ibuotikọ emi, iyeneme iban̄a ndusụk owo ke Bible emi ẹkenamde se Jehovah asuade kpa ye oro mmọ ẹkedọhọde ke ida ye enye. Mbụk mmọ ayan̄wam nnyịn ifiọk se ikpanamde mbak nnyịn idikpọn̄ Jehovah.

3. Nso ikanam Jehovah ọnọ Cain item, ndien nso ke Enye ọkọdọhọ Cain?

³ Yak itọn̄ọ ye mbụk Cain. Cain akatuak ibuot ọnọ Jehovah kpọt. Edi Jehovah ikenyịmeke se Cain akanamde ọnọ enye. Nso ikedi ntak? Jehovah ama okụt ke esịt esie isanake. (1 John 3:12) Jehovah ama odụri enye utọn̄ ete: “Edieke akpakabarede esịt anam se ifọnde, nte owo ikpemenekede fi ke enyọn̄? Edi edieke mûkabakede esịt unam se ifọnde, idiọkn̄kpọ ke ana ebet fi ke enyịnusụn̄, ndien enen̄ede ọdọn̄ enye  ndimụm fi; ndi afo eyekeme ndikan enye?” (Gen. 4:​6, 7) Jehovah ama anam Cain ọfiọk ke edieke enye akabarede esịt onyụn̄ adade ye imọ, ke imọ n̄ko iyada ye enye.

4. Nso ke Cain akanam ini akanade enye owụt ke ida ye Abasi?

⁴ Jehovah akpakama Cain ekpedi enye ama etre ndikere idiọkn̄kpọ. Edi Cain ikamaha ndikop item oro Jehovah ọkọnọde enye. Enye ama aka iso ekere ndiọi n̄kpọ tutu akanam idiọkn̄kpọ. (Jas. 1:​14, 15) Ini Cain ekedide akparawa, ekeme ndidi enye ikekereke ke imọ iyọsọn̄ ibuot ye Jehovah usen kiet usen kiet. Edi ke enye ama okokpon, enye ama ọsọn̄ ibuot ye Jehovah onyụn̄ ọsọn̄ esịt owot eyeneka esie!

5. Ndikere nso n̄kpọ ekeme ndinam Jehovah etre ndima nnyịn?

⁵ Asan̄autom Abasi mfịn ekeme ndinam nte Cain, anam se Jehovah asuade kpa ye oro enye ọdọhọde ke ikpono Jehovah. (Jude 11) Ke uwụtn̄kpọ, owo ekeme ndisikere obụrobụt n̄kpọ, ekere nte ikpenyenede emi ye oko, mîdịghe asua eyenete esie ke esịt esie. (1 John 2:​15-17; 3:15) Ndisikere utọ n̄kpọ emi ekeme ndinam enye akanam idiọkn̄kpọ, edi ofụri emi ke odụk mbono esop, inyụn̄ idaha edem ke ukwọrọikọ. Ekeme ndidi mme owo ifiọkke se nnyịn ikerede ye se inamde, edi Jehovah okụt kpukpru n̄kpọ, enye onyụn̄ ọfiọk m̀mê ida ye enye ke ofụri esịt.​—Kot Jeremiah 17:​9, 10.

6. Edieke idade ye Jehovah, nso ke enye ọn̄wọn̄ọ ndinam man ikan idiọkn̄kpọ ubọk?

⁶ Jehovah isisọpke nditop nnyịn nduọk ke ini inamde ndudue. Edieke idian̄arede ikpọn̄ Jehovah, enye esidọhọ nnyịn ete: “Ẹfiak ẹtiene mi, ndien ami nyafiak ntiene mbufo.” (Mal. 3:7) Jehovah ọfiọk ke nnyịn imenyene idiọk edu emi in̄wanade nditre. Edi enye oyom nnyịn isua se idiọkde. (Isa. 55:7) Edieke inamde ntre, enye ayada ye nnyịn, ọsọn̄ọ nnyịn idem, onyụn̄ an̄wam nnyịn ikan idiọkn̄kpọ ubọk.​—Gen. 4:7.

7. Nso ikanam Jehovah okûma Solomon aba?

⁷ Imekeme ndikpep n̄kpọ nto Edidem Solomon. Solomon ama eberi edem ke Jehovah ini enye ekedide akparawa. Jehovah ama ọnọ enye ọniọn̄ onyụn̄ anam enye ọbọp akwa temple ke Jerusalem. Edi Solomon ama anam se Jehovah asuade. (1 Ndi. 3:12; 11:​1, 2) Ibet oro Jehovah ọkọnọde nditọ Israel ọkọdọhọ yak edidem okûdọ “ediwak iban, mbak esịt esie ediwaha ọkpọn̄ usụn̄.” (Deut. 17:17) Edi Solomon ama ọsọn̄ ibuot ọdọ iban 700, afiak enyene iban esa 300. (1 Ndi. 11:3) Ediwak ke otu iban emi enye ọkọdọde ikotoho Israel, ẹkenyụn̄ ẹkpono nsunsu abasi. Solomon ikonyụn̄ idọn̄ke enyịn ke ibet emi Jehovah ọkọdọhọde mmọ ẹkûdọ iban emi mîtoho Israel.​—Deut. 7:​3, 4.

8. Nso ndiọi n̄kpọ ke Solomon akanam?

⁸ Sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄, Solomon ama abiat ibet Abasi tutu enye akanam ata akwa idiọkn̄kpọ. Enye ama ọbọp itieuwa ọnọ abasi-an̄wan emi ẹkekotde Ashtoreth, onyụn̄ ọbọp kiet ọnọ abasi emi ẹkekotde Chemosh. Enye ama etiene iban esie atuak ibuot ọnọ mme abasi oro ke mme itieuwa oro. Sia Solomon okonyụn̄ oyomde ndibọp itieuwa nnọ mme nsunsu abasi emi, enye isụk ibọpke ke itie en̄wen, edi ọsọn̄ esịt emen ọkọbọp ke obot emi akasakde iso ese temple emi enye ọkọbọpde ọnọ Jehovah! (1 Ndi. 11:​5-8; 2 Ndi. 23:13) Ekeme ndidi enye ekekere ke Jehovah idiyatke esịt ye imọ edieke ikade iso iwa uwa inọ enye ke  temple. Ekpedi enye ama ekere ntre, akabian̄a idemesie.

9. Nso ke nsọn̄ibuot Solomon akaman?

⁹ Jehovah isibọpke enyịn iyak owo aka iso anam idiọkn̄kpọ. Bible ọdọhọ ete: “Jehovah ayat esịt ye Solomon, koro esịt esie ọkọwọn̄ọrede ọkpọn̄ Jehovah . . . , kpa enye emi okowụtde enye idem utịm ikaba. Enye ama onyụn̄ ọnọ enye ewụhọ aban̄a n̄kpọ emi ete enye okûtiene mme abasi efen; edi enye inịmke ewụhọ Jehovah.” Jehovah ama esịn Solomon, inyụn̄ in̄wamke enye aba. Nditọ Solomon ẹkedikara esien iba kpọt ke otu esien Israel 12. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹnyene ediwak afanikọn̄ ke ata ediwak isua.​—1 Ndi. 11:​9-13.

10. Nso ikeme ndinam nnyịn idian̄ade ikpọn̄ Jehovah?

¹⁰ Iwakke se isinamde owo ọkpọn̄ Jehovah nte ndidụk ndụk ye mbon oro mîmaha ibet Abasi. Se ikesịnde Solomon ke mfịna ekedi oro. Nditọete nnyịn oro mîsọn̄ke idem ke esop ẹkeme ndidi ndiọi nsan̄a. Ndiọi nsan̄a en̄wen ẹkeme ndidi mbon nnyịn, mbọhọidụn̄ nnyịn, mbon itieutom nnyịn, m̀mê nditọ ufọkn̄wed nnyịn oro mîkponoke Jehovah. Edieke isiwakde ndisan̄a ye mbon oro mîmaha ndida item Bible ndu uwem, mmọ ẹkeme ndinam nnyịn ikûma Jehovah aba nte ini akade.

11. Nso idin̄wam nnyịn ifiọk m̀mê owo emi idụkde nsan̄a edi eti ufan?

¹¹ Kot 1 Corinth 15:33. Ata ediwak owo ẹnyene ndusụk edu emi ọfọnde. Ndusụk mbon oro mîkponoke Jehovah ẹsikam ẹsọn ikpọ idiọkn̄kpọ. Ekeme ndidi ọmọfiọk ndusụk owo emi ẹtiede ntre. Edi, ndi oro ọwọrọ ke mmọ idịghe ndiọi nsan̄a? Ọfọn obụp idemfo m̀mê afo ndidi ufan mmọ ayanam fi aka iso edi ufan Jehovah. Ndi mmọ ẹyen̄wam fi etetịm ama Jehovah? Nso ke mmọ ẹnen̄ede ẹma? Ndi mmọ ẹsiwak nditịn̄ mban̄a mbufa ọfọn̄ oro ẹsiode ẹdi, okụk, mbufa fon, kọmputa, tablet, udia uwem, ye mme n̄kpọ ntre? Ndi mmọ ẹsiwak ndibiat mbon en̄wen ke edem, mîdịghe ẹsitịn̄ obụrobụt ikọ ẹte ke inam idọkọ? Ti ke Jesus ọkọdọhọ ke “oto uyọhọ esịt inua osio etịn̄.” (Matt. 12:34) Edieke okụtde ke ufan fo ekeme ndinam fi okûnen̄ede uma Jehovah, kûnen̄ede udian idem ye utọ owo oro aba. Amakam ekeme ndidian̄ade nsan̄a ye enye.​—N̄ke 13:20.

12. (a) Nso ke Jehovah ọkọdọhọ nditọ Israel esisịt ini ke mmọ ẹma ẹkekpọn̄ Egypt? (b) Nditọ Israel ẹkedọhọ didie ini Jehovah ọdọhọde ke iyom mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ imọ kpọt?

¹² Se iketịbede esisịt ini ke Jehovah ama akanyan̄a nditọ Israel osio ke Egypt  ekeme ndikpep nnyịn n̄kpọ n̄ko. Nditọ Israel ẹma ẹkesop idem ke mben Obot Sinai. Jehovah ama owụt mmọ ubọn̄ esie do. Obubịt enyọn̄ ama ofụk obot oro. Ndien Jehovah anam obuma otop, emịnen̄mịnen̄ asiaha, nsụn̄ikan̄ ọwọrọ, mmọ ẹnyụn̄ ẹkop ọkpọsọn̄ uyom emi etiede nte ẹfri nnụk. (Ex. 19:​16-19) Ini oro ke Jehovah akanam mmọ ẹfiọk ke imọ iyom mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ imọ kpọt. Enye ama anam mmọ ẹfiọk ke imọ idikpọn̄ke mbon oro ẹmade imọ ẹnyụn̄ ẹkopde uyo imọ. (Kot Exodus 20:​1-6.) Eketie nte n̄kpọ eke Jehovah ọdọhọde mmọ ete: “Edieke mbufo ẹdade ye ami, ami n̄ko nyada ye mbufo.” Ekpedi afo ama odu do, ọkpọkọdọhọ didie? Ekpeketịn̄ ukem ukem se nditọ Israel ẹketịn̄de. Kpukpru mmọ ẹma “ẹbọrọ ke uyo kiet ẹte: ‘Nnyịn imenyịme ndinam kpukpru se Jehovah ọdọhọde.’” (Ex. 24:3) Edi ikebịghike, se mmọ mîkekereke ama etịbe, ndien ẹma ẹda oro ẹfiọk m̀mê mmọ ẹda ye Jehovah.

13. Nso iketịbe emi okowụtde m̀mê nditọ Israel ẹda ye Jehovah m̀mê idaha?

¹³ Idem ama enyek nditọ Israel ini mmọ ẹkekụtde obubịt enyọn̄ ye emịnen̄mịnen̄ ye mme n̄kpọ eken oro Jehovah akadade ayarade idemesie owụt mmọ. Ntre mmọ ẹma ẹdọhọ Moses okokop kpukpru se Jehovah editịn̄de ke Obot Sinai emen editịn̄ ọnọ mmimọ. Moses ama enyịme. (Ex. 20:​18-21) Moses ama okodu ke obot oro ebịghi. Nditọ Israel ẹma ẹberi edem ke Moses etieti. Edi idahaemi mmọ ikwe adausụn̄ mmọ aba. Ndi mmọ ẹma ẹkere ke eke mmimọ okụre? Etie nte mmọ ẹma ẹberi edem ke Moses ẹkaha. Idem ama enyek mmọ, mmọ ẹnyụn̄ ẹdọhọ Aaron ẹte: “Nam abasi nọ nnyịn, emi edibemde nnyịn iso, koro amaedi Moses emi akadade nnyịn ọwọrọ ke isọn̄ Egypt, nnyịn ikam ifiọkke se itịbede inọ enye.”​—Ex. 32:​1, 2.

14. Didie ke nditọ Israel ẹkebian̄a idemmọ, ndien nso ke Jehovah akanam?

¹⁴ Nditọ Israel ẹma ẹfiọk ke Jehovah enen̄ede asua owo ndituak ibuot nnọ n̄kpọ ekededi. (Ex. 20:​3-5) Edi ẹte ibọp enyịn itat, mmọ ẹda gold ẹnam eyen enan̄ ẹtuak ibuot ẹnọ! Kpa ye utọ akwa idiọkn̄kpọ oro mmọ ẹkenamde do, mmọ ẹma ẹbian̄a idemmọ ẹkere ke isụk ida ye Jehovah. Ini mmọ ẹtuakde ibuot ẹnọ eyen enan̄ oro, Aaron ọkọdọhọ ke mmimọ inam ‘usọrọ inọ Jehovah’! Nso ke Jehovah akanam? Enye akada nte ke mmọ ẹkpọn̄ imọ. Jehovah ọkọdọhọ Moses ke mmọ ẹbiara ẹnyụn̄ ‘ẹkpọn̄ usụn̄ oro imọ iketemede mmọ ite ẹsan̄a.’ N̄kpọ oro ama ayat Jehovah etieti. Enye ama akam oyom ndisobo ofụri idụt Israel mfep.​—Ex. 32:​5-10.

15, 16. Didie ke Moses ye Aaron ẹkewụt ke mmimọ ida ye Jehovah? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹⁵ Sia Jehovah edide Abasi mbọm, enye ikosoboke nditọ Israel aba. Edi enye ama ọnọ mbon oro ẹmade enye ifet ẹwụt m̀mê mmọ ẹyom ndida ye imọ. (Ex. 32:14) Ke ini Moses okụtde nte nditọ Israel ẹfioride n̄kpo, ẹkwọde ikwọ, ẹnyụn̄ ẹnekde unek ke iso eyen enan̄ oro, enye ama emen eyen enan̄ oro ọkọk tutu enye akabade ntọn̄. Ekem enye ama ọdọhọ ete: “Mmanie ẹda ye Jehovah? Yak mmọ ẹtiene mi!” “Kpukpru nditọ Levi [ẹma] ẹsop idem ẹtiene enye.”​—Ex. 32:​17-20, 26.

¹⁶ Kpa ye oro edide Aaron akanam eyen enan̄ oro, enye ama akabade esịt, onyụn̄ ọwọrọ etiene nditọ Levi eken akada ye Jehovah. Mmọ ẹma ẹdian̄ade ẹkpọn̄ mbon nsọn̄ibuot oro ofụri  ofụri ẹkeda ye Jehovah. Ama ọfọn nte mmọ ẹkedade ye Jehovah sia ata ediwak mbon emi ẹketuakde ibuot ẹnọ eyen enan̄ oro ẹma ẹkpan̄a usen oro. Edi Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke iyọdiọn̄ mbon oro ẹdade ye imọ.​—Ex. 32:​27-29.

17. Se Paul eketịn̄de aban̄a eyen enan̄ oro nditọ Israel ẹketuakde ibuot ẹnọ ekpep nnyịn nso?

¹⁷ Nso ke mbụk emi ekpep nnyịn? Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Mme n̄kpọ emi ẹkabade ẹdi uwụtn̄kpọ ẹnọ nnyịn, ẹte nnyịn ikûdi . . . mme okpono ndem nte ndusụk mmọ ẹkedide. Ẹkenyụn̄ ẹwet mmọ ndida ndụri nnyịn utọn̄, kpa nnyịn emi idude ke utịt editịm n̄kpọ emi. Mmọdo yak owo eke ekerede ete imọ imọsọn̄ọ ida ekpeme mbak enye ediduọ.” (1 Cor. 10:​6, 7, 11, 12) Ikọ Paul emi owụt ke nti ikọt Abasi ẹkeme ndinam akwa idiọkn̄kpọ. Mbon oro ẹnamde se Jehovah asuade ẹkeme ndikere ke Jehovah ke amama mmimọ. Edi owo ndiyom ndidi ufan Jehovah m̀mê ndidọdọhọ ke ida ye Jehovah inamke Jehovah ama enye.​—1 Cor. 10:​1-5.

18. Nso ikeme ndinam nnyịn idian̄ade sụn̄sụn̄ ikpọn̄ Jehovah, ndien nso ke oro ekeme ndida nnyịn n̄kesịn?

¹⁸ Ukem nte idem ekenyekde nditọ Israel ke Moses ebịghi ke Obot Sinai akaha, idem ekeme ndinyek ikọt Jehovah n̄ko ke Jehovah ebịghi akaha ndisobo ndiọi owo nnyụn̄ nnam isọn̄ edi Paradise. Imekeme ndikere ke eyebịghi mbemiso Jehovah anam mme n̄kpọ oro enye ọn̄wọn̄ọde, mîdịghe ikere m̀mê utọ n̄kpọ oro ayakam etịbe. Edieke nnyịn mîkpemeke, utọ ekikere oro ekeme ndinam nnyịn inam se imama utu ke ndinam se Jehovah amade. Imekeme ndikpọn̄ Jehovah sụn̄sụn̄ inyụn̄ inam mme n̄kpọ oro nnyịn mîkpekekereke ke ikpanam ini ikekperede Jehovah.

19. Nso ke mîkpanaha ifre, ndien ntak emi nnyịn mîkpefreke?

¹⁹ Ikpanaha ifre ke Jehovah oyom nnyịn ikop uyo esie ke ofụri esịt inyụn̄ ituak ibuot inọ imọ kpọt. (Ex. 20:5) Edieke nnyịn mînamke se Jehovah amade, ọwọrọ idinam se Satan amade. Oro iditreke-tre ndisịn nnyịn ke fehesan̄. Oro akanam apostle Paul ọdọhọ ete: “Mbufo ikemeke ndin̄wọn̄ cup Jehovah ye cup mme demon; mbufo ikemeke ndidia n̄kpọ ke ‘okpokoro Jehovah’ ye ke okpokoro mme demon.”​—1 Cor. 10:21.

20. Didie ke Jehovah ekeme ndin̄wam nnyịn ke ini inamde ndudue?

²⁰ Jehovah ama ọnọ Cain, Solomon, ye nditọ Israel oro ẹkedude ke Obot Sinai ifet ndikabade esịt nnyụn̄ ntre idiọkn̄kpọ mmọ. (Utom 3:19) Jehovah isisọpke nditop mbon oro ẹnamde idiọkn̄kpọ nduọk. Enye ama efen Aaron. Sia Jehovah amade nnyịn, enye esinọ nnyịn item mbak nnyịn idinam se enye asuade. Enye esida Bible, mme n̄wed ye mme vidio esop Abasi, ye nditọete nnyịn ọnọ nnyịn item. Edieke ikopde item esie, enye iditreke nditua nnyịn mbọm.

21. Nso ke ikpebiere ndinam ke ini ẹdomode nnyịn?

²¹ Enyene se inamde Jehovah ọfọn nnyịn mfọn kpa ye oro nnyịn mîdotke. (2 Cor. 6:1) Jehovah ndifọn nnyịn mfọn an̄wam nnyịn “ikûdu uwem unana uten̄e Abasi, inyụn̄ ifep mme udọn̄ ererimbot.” (Kot Titus 2:​11-14.) Sia idụn̄de ke idiọk ererimbot emi, n̄kpọ eyetịbe emi ediyomde nnyịn iwụt m̀mê Jehovah kpọt ke ikpono. Ntre, ẹyak nnyịn inen̄ede ibiere ke idida ye Jehovah, sia ‘Jehovah Abasi nnyịn kpọt ke ikpabak, n̄kpọ esie kpọt ke ikpanam, ikponyụn̄ isọn̄ọ iyịre ye enye kpọt’!​—Deut. 10:20.