1, 2. a) Kʼaʼut wank xyaalal naq toowanq rikʼin li Yos? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

MAAʼANI qʼaxal nim xwankil, wank xnaʼlebʼ ut kʼajoʼ narahok chiru li Qayos. Joʼkan naq, us wi tqakʼe qibʼ rubʼel xwankil malaj tqachap qibʼ rikʼin li Yos ut toowanq chixkʼatq (Sal. 96:4-6). Usta joʼkan, wankebʼ li xmoos li Jehobʼa keʼtʼaneʼk saʼ jun li naʼlebʼ bʼarwiʼ kiʼajmank naq teʼxkʼe ribʼ rikʼin.

² Saʼ li tzolom aʼin, tqil wiibʼ oxibʼ li eetalil chirixebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼxye chaq naq wankebʼ rikʼin li Jehobʼa abʼan yookebʼ xbʼaanunkil li naʼlebʼ li narahobʼtesink re xchʼool. Saʼebʼ li eetalil aʼin wank chaabʼil naʼlebʼ li tooxtenqʼa re naq maajunwa tqatzʼeqtaana li Jehobʼa.

3. Kʼaʼut li Jehobʼa kixqʼus laj Cain, ut kʼaru kixye re?

³ Qilaq li kixkʼul laj Cain. Aʼan maajunwa kixye naq naxloqʼoni li jalanil yos, li Jehobʼa bʼan. Abʼanan, li Jehobʼa inkʼaʼ kixkʼulubʼa li loqʼonink li kixbʼaanu xbʼaan naq kiril li yiibʼ aj naʼlebʼ saʼ li xchʼool (1 Juan 3:12). Joʼkan naq, kixye re laj Cain naq tixtaw wiʼ chik li rusilal chiru wi naxjal xnaʼlebʼ ut wi naxbʼaanu li us. Abʼan kixye re, naq li maak ttʼanoq re wi inkʼaʼ naxjal xnaʼlebʼ.  Chirix chik aʼan kixqʼus ut kixye re: «Aʼut laaʼat tatruuq chi xqʼaxbʼal ru» (Gen. 4:6, 7). Rikʼin wiibʼ oxibʼ li aatin, li Jehobʼa yook xyeebʼal re, wi naxyotʼ xchʼool ut naxjal xnaʼlebʼ ut twanq rikʼin li Yos, aʼan ajwiʼ twanq rikʼin.

4. Kʼaru kixbʼaanu laj Cain naq kiruuk raj chi wank rikʼin li Jehobʼa?

⁴ Laj Cain truuq raj xtawbʼal wiʼ chik li rusilal li Yos wi naxjal li xnaʼlebʼ. Abʼan inkʼaʼ kixpaabʼ li kiyeheʼk re xbʼaan li Jehobʼa. Li xyiibʼ aj kʼaʼuxl ut li ratawankil li moko us ta kikʼamok re chi xyuʼaminkil li raaxiikʼ (Sant. 1:14, 15). Naq saaj chaq laj Cain, ma kixkʼoxla tawiʼ naq saʼ jun kutan tixqʼet ribʼ chiru li Jehobʼa? Maare inkʼaʼ. Abʼan moqon chik kixbʼaanu: kixqʼet ribʼ chiru li Yos ut kixkamsi li riitzʼin.

5. Kʼaru naru nokooxkʼe chi xsachbʼal li rusilal li Jehobʼa?

⁵ Joʼ laj Cain, jun laj paabʼanel naru naxye naq naxloqʼoni li Yos abʼan yook xbʼaanunkil li yiibʼru aj naʼlebʼ (Jud. 11). Maare junelik yook chi puktesink ut inkʼaʼ naxkol junaq li chʼutam, ut yook ajwiʼ rilbʼal li muxuk ibʼ, li atawank malaj xikʼ naril junaq li rechpaabʼanel (1 Juan 2:15-17; 3:15). Aʼin naru nakʼamok re chi maakobʼk. Maare ebʼ li junchʼol inkʼaʼ nekeʼxnaw li naqakʼoxla malaj li naqabʼaanu, abʼan li Jehobʼa naril chixjunil ut naxnaw ma relik chi yaal wanko rikʼin malaj inkʼaʼ (taayaabʼasi Jeremias 17:9, 10).

6. Chanru nokooxtenqʼa li Jehobʼa chi xqʼaxbʼal ru li maak li wank saʼ li qachʼool?

⁶ Usta joʼkan, li Jehobʼa inkʼaʼ naxkʼoxla saʼ junpaat naq inkʼaʼ tooruuq xjalbʼal qanaʼlebʼ. Wi naril naq moko wanko ta chik rikʼin, naxye qe: «Sutqʼinqex chaq wikʼin ut laaʼin tinsutqʼiiq eerikʼin» (Mal. 3:7). Aʼan naraj naq tqatzʼeqtaana li maaʼusilal, ut tqayuʼami chiʼus aʼin naq yooko xnumsinkil junaq li naʼlebʼ li tooxkʼe chi maakobʼk (Is. 55:7). Wi naqabʼaanu, tooxtenqʼa ut tixkawresi li qapaabʼal, li qachʼool ut li qajunxaqalil re naq tooruuq xqʼaxbʼal ru li maak li wank saʼ li qachʼool (Gen. 4:7).

7. Chanru kixkanabʼ wank choʼq ramiiw li Jehobʼa laj Salomon?

⁷ Naabʼal naru naqatzol chirix li kixkʼul chaq li awabʼej Salomon. Saʼ xsaajilal, kixsikʼ xnaʼlebʼ rikʼin li Jehobʼa, li kikʼehok re xnaʼlebʼ ut kixye re, naq tixkabʼla jun li nimla ochoch aran Jerusalen. Abʼan laj Salomon kixkanabʼ wank choʼq ramiiw li Jehobʼa (1 Rey. 3:12; 11:1, 2). Li Xchaqʼrabʼ li Yos naxye chi tzʼaqal re ru naq ebʼ li awabʼej re Israel inkʼaʼ naru teʼwanq naabʼal rixaqil, re naq li xchʼool inkʼaʼ tixjal xbʼe (Deut. 17:17). Abʼanan laj Salomon kixqʼet ribʼ chiru li Yos ut kisumlaak rikʼin 700 chi ixq ut kiwank 300 li xkabʼ rixaqil (1 Rey. 11:3). Naabʼal rehebʼ aʼin maawaʼebʼ aj Israel ut nekeʼxloqʼoni li bʼalaqʼil yos. Joʼkan naq laj Salomon kixqʼet ajwiʼ li chaqʼrabʼ li naxye naq ebʼ laj Israel inkʼaʼ naru teʼsumlaaq rikʼinebʼ li ixq li jalanebʼ xtenamit (Deut. 7:3, 4).

8. Joʼnimal kixbʼaanu laj Salomon re xchiqʼbʼal xjosqʼil li Jehobʼa?

⁸ Timil timil laj Salomon kixkanabʼ xraabʼal li Xchaqʼrabʼ li Yos ut kʼajoʼ xyiibʼal ru li kixbʼaanu. Kixyiibʼ jun li altar choʼq re li bʼalaqʼil yos ixq Astoret ut jun chik choʼq re laj Kemos. Aran kixyuʼami li bʼalaqʼil paabʼal rochbʼenebʼ li rixaqil. Inkʼaʼ kixuwak chi xyiibʼankil li altar saʼ jun li tzuul li wank tzʼaqal chiru Jerusalen, bʼarwiʼ kixkabʼla li rochoch li Jehobʼa (1 Rey. 11:5-8; 2 Rey. 23:13). Maare kixbʼalaqʼi ribʼ rikʼin xkʼoxlankil naq li Yos tixkuy xmaak wi inkʼaʼ naxkanabʼ xyeechiʼinkil li xmayej saʼ li rochoch li Yos.

9. Kʼaru kikʼulmank saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Salomon inkʼaʼ kixpaabʼ li xqʼusbʼal xbʼaan li Yos?

 ⁹ Abʼan li Yos maajunwa naxtzʼap li xnaqʼ ru chiru li maak. Li Santil Hu naxye: «Li Qaawaʼ, [...], kʼajoʼ naq kijosqʼoʼk rikʼin laj Salomón xbʼaan naq kixkanabʼ xloqʼoninkil li Qaawaʼ, li kixkʼut ribʼ kaʼ sut chiru ut ak xyehom re naq inkʼaʼ raj tixtaaqe ebʼ li jalanil yos. Abʼan laj Salomón inkʼaʼ kixkʼe saʼ xchʼool li xchaqʼrabʼ li Qaawaʼ». Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, li Yos kixkanabʼ xjunes ut inkʼaʼ chik wank choʼq ramiiw. Kijachmank saʼ wiibʼ li xʼawabʼejilal li tenamit Israel, joʼkan naq ebʼ li ralal xkʼajol laj Salomon inkʼaʼ keʼawabʼejink saʼ chixjunil li tenamit, ut kʼajoʼ li rahilal keʼxkʼul chiru naabʼal chihabʼ (1 Rey. 11:9-13).

10. Kʼaru naru naxbʼaanu naq tqakanabʼ wank choʼq ramiiw li Jehobʼa?

¹⁰ Joʼ kikʼulmank rikʼin laj Salomon, jun rehebʼ li xnimal ru chʼaʼajkilal choʼq re li qapaabʼal aʼan naq teʼwanq choʼq qamiiw li inkʼaʼ nekeʼxtaw ru ut inkʼaʼ nekeʼroxloqʼi li xchaqʼrabʼ li Jehobʼa. Maare wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin, wankebʼ saʼ li chʼuut li kubʼenaqebʼ saʼ li xpaabʼal. Maare aʼanaqebʼ ajwiʼ, qakomon, qechkabʼal, qechkʼanjel malaj qechtzolom li inkʼaʼ nekeʼxloqʼoni li Yos. Joʼkan bʼiʼ, wi ebʼ li qamiiw inkʼaʼ nekeʼroxloqʼi li Xchaqʼrabʼ li Yos, saʼ xnumikebʼ li kutan naru naqakanabʼ wank choʼq ramiiw li Jehobʼa.

11. Kʼaru truuq qatenqʼankil re xnawbʼal ma tqakanabʼ wank choʼq ramiiw junaq?

¹¹ (Taayaabʼasi 1 Corintios 15:33). Li xkʼihalil ebʼ li qas qiitzʼin chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ, ut moko chixjunilebʼ ta li maawaʼebʼ aj Testiiw yookebʼ xbʼaanunkil junelik li maaʼusilal. Wi joʼkanebʼ li qamiiw, ma naraj xyeebʼal naq maakʼaʼ reekʼ naq teʼwanq choʼq qamiiw? Tento tqakʼoxla, wi wanko choʼq ramiiwebʼ ma nokooʼeʼxtenqʼa chi jilok chiʼus rikʼin li Jehobʼa. Qakʼoxlaq kʼaru wank sa xchʼoolebʼ. Jun eetalil, ma junelik yookebʼ chi aatinak chirix li tʼikr, li ajsibʼaal u, li tumin, li selular, li tableta malaj jalan chik li kʼaʼaq re ru? Ma nekeʼwulak chiru aatinak chirix xjolom li junchʼol malaj xseeraqʼinkil li tzʼaj aj seʼlebʼaal aatin? Li Jesus kixkʼe li chaabʼil naʼlebʼ aʼin: «Rikʼin li xnumnujenaqil li chʼoolej naʼaatinak li xtzʼuumal re li winq» (Mat. 12:34). Joʼkan bʼiʼ, wi naqakʼe reetal naq wank choʼq ramiiw junaq li qas qiitzʼin li naru naxbʼaanu naq tqakanabʼ wank choʼq ramiiw li Jehobʼa, miqakʼoxla wiibʼ sut ut qisihaq saʼ li qayuʼam malaj, wi aajel ru tqakanabʼ wank choʼq ramiiw (Prov. 13:20).

12. a) Kʼaru kixchʼolobʼ li Jehobʼa chiruhebʼ laj Israel naq tojaʼ keʼelk chaq Egipto? b) Chanru keʼsumenk ebʼ laj Israel naq li Jehobʼa kixye rehebʼ naq junes aʼan teʼxloqʼoni ru?

¹² Naru ajwiʼ naqatzol wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ chirix li kikʼulmank rikʼinebʼ laj  Israel naq tojaʼ keʼelk chaq Egipto. Naq keʼwulak chiru li tzuul Sinai, li Jehobʼa kixkʼut ribʼ chiruhebʼ rikʼin jun sachbʼachʼoolej: kikʼutunk jun li choql moymoy ru, kiwank kaaq, raqʼkaaq, sibʼ ut li xyaabʼ inkʼaʼ naxaqliik chanchan jun li xukubʼ (Ex. 19:16-19). Aran, li Jehobʼa kixye rehebʼ laj Israel, «laaʼin jun Yos aj sowen» li naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ naxkʼulubʼa naq jalan chik teʼxloqʼoni. Kixye ajwiʼ rehebʼ naq inkʼaʼ tixkanabʼebʼ li teʼxra ut teʼxpaabʼ li xchaqʼrabʼ (taayaabʼasi Exodo 20:1-6). Li yook xyeebʼal rehebʼ naq twanq rikʼinebʼ, wi aʼanebʼ teʼwanq rikʼin. Wi wanko raj aran, chan raj ru xqakʼulubʼa li aatin aʼin? Chʼolchʼo naq, joʼebʼ laj Israel. Li Santil Hu naxye naq «chixjunilebʼ li tenamit keʼxsume chi junaj xyaabʼebʼ xkux: “Taaqapaabʼ chixjunil li aatin xye li Qaawaʼ”» (Ex. 24:3). Moqon chik, inkʼaʼ nekeʼroybʼeni naq teʼyaleʼq rix li xpaabʼal.

13. Kʼaru kiyalok re li xpaabʼalebʼ laj Israel?

¹³ Ebʼ laj Israel keʼxuwak naq keʼril li choql moymoy ru, ebʼ li raqʼkaaq ut chixjunil li kikʼutbʼesink re xwankil li Yos. Joʼkan naq, keʼxye re laj Moises naq aʼan t-aatinaq rikʼin li Jehobʼa (Ex. 20:18-21). Joʼkan bʼiʼ, laj Moises kitaqeʼk saʼ li tzuul Sinai, ut aran kikanaak chiru naabʼal kutan. Saʼ xkʼabʼaʼ naq laj kʼamolbʼe li kʼojkʼo wiʼ xchʼoolebʼ maaʼani rikʼinebʼ, ma naru naqaye naq tzʼeqtaananbʼilebʼ saʼ li chaqichʼochʼ? Chanchan tawiʼ naq nakawuuk ebʼ li xpaabʼal yal rikʼin rilbʼal ru laj Moises. Joʼkan naq, keʼtiʼtzk chi roybʼeninkil ut keʼxye re laj Aaron: «Yiibʼ junaq qayos li taakʼamoq bʼe chiqu, xbʼaan naq inkʼaʼ naqanaw kʼaru xkʼul chaq laj Moisés, li kiʼisink chaq qe saʼ li tenamit Ejiipt» (Ex. 32:1, 2).

14. a) Chanru keʼxbʼalaqʼi ribʼ ebʼ laj Israel? b) Chanru kinaʼlebʼak li Jehobʼa?

¹⁴ Ebʼ laj Israel nekeʼxnaw naq nimla maak chiru li Jehobʼa xloqʼoninkil li pechʼbʼil yos (Ex. 20:3-5). Usta joʼkan, saʼ junpaat keʼok xloqʼoninkil jun li chʼina wakax re oor. Chʼolchʼo chiruhebʼ naq yookebʼ xqʼetbʼal li Xchaqʼrabʼ li Yos, abʼanan keʼxbʼalaqʼi ribʼebʼ naq keʼxkʼoxla naq toj wankebʼ rikʼin li Jehobʼa. Laj Aaron kixye ajwiʼ naq aʼin jun «ninqʼe saʼ xkʼabʼaʼ li Qaawaʼ». Abʼan li Yos kirekʼa naq kitzʼeqtaanaak. Kixye re laj Moises naq ebʼ laj Israel keʼxpoʼ xchʼool ut keʼrisi ribʼ saʼ li bʼe li kixkʼut chiruhebʼ. Kʼajoʼ kichalk xjosqʼil li Jehobʼa saʼ xbʼeenebʼ, ut kixkʼoxla xsachbʼal ru li akʼ tenamit aʼin (Ex. 32:5-10).

15, 16. Chanru kixkʼutbʼesi chi tzʼaqal re ru laj Moises ut laj Aaron naq wankebʼ rikʼin li Jehobʼa? (Taawil li jalam u saʼ xtiklajik).

¹⁵ Xbʼaan naq li Jehobʼa aj uxtaan inkʼaʼ kixkamsihebʼ laj Israel. Kixkanabʼ bʼan naq li inkʼaʼ keʼtzʼeqtaanank re teʼxkʼutbʼesi chi tzʼaqal re ru naq wankebʼ rikʼin (Ex. 32:14). Naq laj Moises kiril naq li tenamit yook chi xajok, chi bʼichank ut kʼajoʼ yookebʼ xjapbʼal re chiru li chʼina wakax re oor, kixputzʼi toj reetal kipojtzʼoʼk. Tojaʼ naq kixye: «Chalqex wikʼin laaʼex li nekepaabʼ li Qaawaʼ». Saʼ junpaat, «chixjunilebʼ li ralal xkʼajol laj Leví keʼxchʼutubʼ ribʼ chi xsutam» (Ex. 32:17-20, 26).

¹⁶ Usta laj Aaron kiyiibʼank re li pechʼbʼil yos, moqon kixyotʼ xchʼool ut kixkʼutbʼesi naq wank rikʼin li Jehobʼa joʼ keʼxbʼaanu ebʼ laj Levi. Ebʼ li winq aʼin moko kaʼaj tawiʼ xeʼxkʼe ribʼ rikʼin li Yos, keʼxjach ajwiʼ ribʼebʼ rikʼinebʼ laj Israel li keʼxqʼet ribʼebʼ. Chaabʼil li keʼxbʼaanu, saʼ li kutan ajwiʼ aʼin chi mil ebʼ laj Israel keʼkamk saʼ xkʼabʼaʼ naq keʼxloqʼoni li bʼalaqʼil yos. Abʼanan, li keʼxkʼe ribʼ bʼarwiʼ wank li Jehobʼa, keʼyeheʼk rehebʼ naq teʼosobʼtesiiq (Ex. 32:27-29).

17. Kʼaru naʼlebʼ naqatzol rikʼin li kixye li Apostol Pablo chirix li kikʼulmank rikʼin li chʼina wakax re oor?

 ¹⁷ Li Apostol Pablo kiʼaatinak chirix li kikʼulmank rikʼin li chʼina wakax re oor ut kixkʼe li qʼusuk aʼin: «Chixjunil aʼan kikʼulmank joʼ loqʼlaj eetalil choʼq qe, re naq inkʼaʼ tqarahi ru [...] xloqʼoninkil li yal kʼoxlanbʼil yos joʼ wan keʼbʼaanunk chaq saʼ xyanqebʼ aʼan». Moqon chik, kixye naq ebʼ li eetalil aʼin kitzʼiibʼamank «re xkʼeebʼal qanaʼlebʼ laaʼo li wanko saʼ rosoʼjikebʼ li kutan», tojaʼ naq kixye: «Joʼkan utan, li naxkʼoxla naq kaw xaqxo, chirilaq ribʼ mitʼaneʼk» (1 Cor. 10:6, 7, 11, 12). Joʼ kixye li Apostol Pablo, li nekeʼxloqʼoni ru li Yos naru ajwiʼ nekeʼtʼaneʼk saʼ li maaʼusilal. Li nekeʼtʼaneʼk saʼ li aaleek maare teʼxkʼoxla naq toj wankebʼ choʼq ramiiw li Jehobʼa. Abʼan usta junaq li qas qiitzʼin tixrahi ru wank choʼq ramiiw li Yos malaj tixye naq inkʼaʼ naxtzʼeqtaana moko naraj ta xyeebʼal chi tzʼaqal naq nakʼulubʼaak xbʼaan li Yos (1 Cor. 10:1-5).

18. Kʼaʼut naru tqakanabʼ wank chixkʼatq li Jehobʼa, ut kʼaru tqakʼul wi tqabʼaanu aʼin?

¹⁸ Joʼ ak xqil, ebʼ laj Israel xeʼtiʼtzk naq laj Moises kibʼayk chi kubʼeek saʼ li tzuul Sinai. Joʼkan ajwiʼ, laaʼo joʼ aj paabʼanel naru nokootiʼtzk wi naqakʼoxla naq li yalok li tixkʼam chaq li Jehobʼa ut li akʼ Ruuchichʼochʼ yook chi bʼayk. Maare tqakʼoxla naq toj naabʼal chihabʼ naʼajmank re naq ttzʼaqloq ru aʼin malaj inkʼaʼ tkʼulmanq. Wi inkʼaʼ naqakʼe reetal li naqabʼaanu, xkʼoxlankil aʼin naru nokooxkʼam chi xkʼebʼal xbʼeenwa li narataw li tibʼelej chiru li rajom li Jehobʼa. Moqon chik, naru naqakanabʼ li Yos ut tqabʼaanu li maajunwa xnumeʼk saʼ qachʼool.

19. Karu li xnimal ru naʼlebʼ tento inkʼaʼ tsachq saʼ qachʼool, ut kʼaʼut?

¹⁹ Maajunwa tsachq saʼ qachʼool naq li Jehobʼa naxpatzʼ qe naq kaʼajwiʼ chiru aʼan tooʼabʼinq ut kaʼajwiʼ aʼan tqaloqʼoni ru (Ex. 20:5). Wi inkʼaʼ naqabʼaanu li rajom li Yos, relik chi yaal naq yooko xbʼaanunkil li rajom laj Tza, ut aʼin yal tooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal. Joʼkan naq, li Apostol Pablo naxjultika qe: «Inkʼaʼ naru teerukʼ xsaʼ li xsekʼ li Qaawaʼ ut xsaʼ xsekʼebʼ li maaʼus. Inkʼaʼ naru textzʼaq rikʼin li xmeex li Qaawaʼ ut rikʼin xmeexebʼ li maaʼus» (1 Cor. 10:21).

20. Chanru naru nokooxtenqʼa li Jehobʼa usta xoomaakobʼk chiru?

²⁰ Ebʼ li eetalil li wank saʼ li Santil Hu chirix laj Cain, laj Salomon ut ebʼ laj Israel xeʼxyuʼami jun chi naʼlebʼ saʼ roxichalebʼ. Chixjunilebʼ xeʼkʼeheʼk xhoonal re naq teʼxyotʼ xchʼool ut teʼxjal xkʼaʼuxl (Hech. 3:19). Chʼolchʼo naq li Jehobʼa moko naxkʼoxla ta saʼ junpaat naq inkʼaʼ tixjal xnaʼlebʼ li xmaakobʼk chiru. Jultikaq qe naq kixkuy xmaak laj Aaron. Saʼebʼ li qakutan, li Jehobʼa naru nokooxqʼus rikʼin li eetalil li wank saʼ li Santil Hu, ebʼ li tasal hu malaj li chaabʼil naʼlebʼ li tixkʼe qe jun li qechpaabʼanel. Naq naqakʼulubʼa li qaqʼusbʼal, chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa truxtaana qu.

21. Kʼaru tqabʼaanu naq tyaleʼq rix li xtiikilal qachʼool chiru li Jehobʼa?

²¹ Li xnimal rusilal li Jehobʼa wank xyaalal (2 Cor. 6:1). Naxkʼe li qahoonal re «xtzʼeqtaanankil li maaʼusilal ut li narahimank ru saʼ ruuchichʼochʼ» (taayaabʼasi Tito 2:11-14). Naq toj wanko saʼ «li ruuchichʼochʼ aʼin», tqanumsi ebʼ li chʼaʼajkilal li teʼxyal rix ma kaʼajwiʼ li Jehobʼa naqaloqʼoni ru. Qayalaq qaqʼe re naq junelik yoʼon wanqo chi xpaabʼankil li Jehobʼa, tento naq Aʼan tqoxloqʼi, chiru Aʼan tookʼanjelaq ut kaw chapchooqo rikʼin (Deut. 10:20).