1, 2. 1) ¿Tiko yˈoyëty nyajpatëm mëdë Jyobaa? 2) ¿Ti nˈixäˈänëm mä tyäˈädë artikulo?

NIPËN duˈun kyakumëjääwëty, kyakuwijˈyëty ets tkamëdatyë tsojkën extëmë Dios. Pääty jam mëk nnaygyumäjtsëm ets nyajpäädäˈänëm pyëˈääy (Sal. 96:4-6). Per ta näägë Dios mëduumbë diˈib të pyuwäˈktuˈudëdë ko të twinguwäˈägëdë jotmay.

² Mä tyäˈädë artikulo nˈixäˈänëm näägë jäˈäyë yˈijxpajtën diˈib jënandë ko yëˈë pyuwäˈkëdë Jyobaa, per nan tyuundë diˈibë Dios kyaj ttukjotkëdaˈaky. Extëm yajnimaytyäˈäktë, mëjwiin kajaa xypyudëkëyäˈänëm parë kyaj Jyobaa nmastutëm.

3. ¿Tiko Jyobaa ojts tkäjpxwijy ja Caín, ets wiˈix tˈanmääy?

³ Nˈokˈijxëmë yˈijxpajtënë Caín. Yëˈë duˈunë nety jyënaˈany ko yëˈë yˈawdäjtypyë Jyobaa ets kyaj yëˈëjëty wiink dios. Perë Jyobaa kyaj kyupëjkë mët ko tˈijxy ko tapë axëkˈäjtën mä jyot kyorasoon (1 Fwank 3:12). Pääty tˈanmääy ko net tkupëkäˈäny pën nayajtëgäjtsëp ets tyuumpy diˈib oy. Per pën kyaj, ta ja poky myëmadäˈägäˈänyëty. Pääty tˈanmääy: “E ko mijts xytyukˈaˈixëty mijts yëˈë nëë poky mˈëkmëmëdaknëp” (Gén. 4:6, 7, MNM). Mbäät njaygyujkëm  ko Jyobaa duˈunxyëp extëm ja Caín tˈanmääy ko pën jodëmbijtp ets puwäˈkëp, ta nanduˈun yëˈë tpuwäˈägët.

4. ¿Ti tyuunë Caín ko Jyobaa myooyë ja tiempë ets tpuwäˈägët?

⁴ Mbäädë netyë Jyobaa tkupëkyë Caín pën yajtëgäjtsypyë jyot wyinmäˈäny. Perë Caín kyaj tmëjpëjtaky ja Jyobaa kyäjpxwijën. Naytyukmëmadakë ja axëëkpë winmäˈäny ets ja axëëkpë tsojkën, ta ttuuny diˈib kyaj yˈoyëty (Sant. 1:14, 15). ¿Ojtsëdaa Caín wyinmay ko myutskˈäjty ko ja näˈä tmastuˈudëdë Jyobaa? Waˈan kyaj. Per ko ja tiempë nyajxy, ta tpuwäˈktutyë Dios ets dyaˈoˈky ja myëgaˈax.

5. ¿Tijaty mbäät xyyajtëgoˈoyëm parë Jyobaa kyaj xynyekykyupëjkëm?

⁵ Duˈun extëmë Caín, mbäät tyam tuˈugë Dios mëduumbë jyënaˈany ko yëˈë yˈawdäjtypyë Jyobaa, per nan tyuunkˈäjtypyë axëkˈäjtën (Juud. 11). Waˈan xëmë nyijkxy käjpxwäˈkxpë ets reunyonk, per yëˈë wyinmäˈänyˈajtypyë axëkˈäjtën diˈib mä ijt tsënaaky, tˈatsoky tijaty o tˈaxëkˈixy tuˈugë myëguˈuk (1 Fwank 2:15-17; 3:15). Duˈumbë winmäˈäny mbäät yajpokytyunyëty. Waˈan kyaj pën tˈixy tnijawë ti nwinmäˈänyˈäjtëm o ti nduunkˈäjtëm, perë Jyobaa wäˈäts tˈixy pën amumduˈukjot të nbuwäˈkëm o kyaj (käjpxë Jeremías 17:9, 10). *

6. ¿Wiˈixë Jyobaa xypyudëjkëm parë kyaj xymyëmadakëm ja axëkˈäjtën?

⁶ Jyobaa kyaj netyë jyënaˈany ko tëdën ti oy ngatuˈunëm. Ko tˈixy tam nmëjagamgakëm, ta xyˈanmäˈäyëm: “Nijëmbijttëgëts, ets ta nanduˈun nijëmbittët miitsëty” (Mal. 3:7). Jyobaa tsyojkypy ets njëjpkudijëmë axëkˈäjtën ets nanduˈun tijaty tuˈuk tuˈugë xëëw xyyajtëgoyäˈänëm (Is. 55:7). Ko duˈun nduˈunëm, Jyobaa xypyudëkëyäˈänëm ets xymyoˈoyäˈänëm ja jot mëjääw parë kyaj xymyëmadakëm ja axëkˈäjtën (Gén. 4:7).

7. ¿Wiˈixë Salomón dyajtëgooy ja nyaymyayë mëdë Jyobaa?

⁷ Mëjwiin kajaa xytyukniˈˈijxëm extëm jyajty ja rey Salomón. Ko yˈënäˈkˈäjty yˈëxtääyë Jyobaa nyaybyudëkë, ets yajmooy mëjwiin kajaa wijyˈäjtën ets yajtuknipëjk tkojët ja templë jam Jerusalén. Perë Salomón yajtëgooy ja naymyayë diˈibë nety myëdäjtypy mëdë Jyobaa (1 Rey. 3:12; 11:1, 2). ¿Tiko? Jaˈko kyaj tmëmëdooy ja ley diˈib jënäämp ko ja rey kyaj tpëkët nimayë toxytyëjk parë kyaj yajnëˈëdëgoy yajtuˈudëgoyëdët (Deut. 17:17). Perë Salomón kyaj tmëmëdooyë Jyobaa, pes ko tiempë nyajxy ta tpëjky 700 toxytyëjk ets twooy 300 tyuumbë diˈib myëttsënääy (1 Rey. 11:3). Nimayë tyäˈädë toxytyëjk kyaj nety yˈisraelitëty ets yëˈë yˈawdäjttëbë wiink dios. Päätyë Salomón nan kyaj tmëmëdooy ja ley diˈib jënäämp ko kyaj tpëktët ja toxytyëjkëty diˈib kyaj yˈisraelitëty (Deut. 7:3, 4).

8. ¿Axtë nuˈunënë Salomón tmëdëgooyë Jyobaa?

⁸ Wanaty wanatyë Salomón dyajtëgooy ja tsojkënë diˈibë nety myëdäjtypy mä ja Diosë lyey ets ta jantsy axëëk yˈadëtsy. Ojts tkojy majtskë altaar, tuˈuk parë ja dios diˈib xyëwˈäjtypy Astoret ets ja tuˈuk parë Kemós, jamë net ojts tyuny kyajpxy mët ja kyudëjkëty. Ets jam ojts tˈoktimkojnë ja altaar mä ja kopk diˈib Jerusalén winduuy, mä nety të tkojy ja Jyobaa tyemplë (1 Rey. 11:5-8; 2 Rey. 23:13). Waˈanë Salomón nyaywyinˈëˈënë ko Jyobaa kyaj tyukumëdowäˈänyëty mët ko xëmë yoxy nyoˈoky mä ja templë.

9. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy ko Salomón tkamëmëdooy extëmë Dios yˈanmääyë?

 ⁹ Dios ninäˈä duˈunyë tkayajnaxy ko nmëdëgoˈoyëm. Biiblyë jyënaˈany: “[Jyobaa] mëk tukjootˈanpëjky ja Salomón, mëët ko ja jyot wyinmaˈany ënäty jam të tyajjëwäˈäky ma ja Wyintsënën mëtiˈipë mäjtskˈok ënäty të nyänyikëxëˈëkyën mä yëˈëjën ets ënäty të yˈënëˈëmxëty ko kaˈap mëpaat tii [...] tˈëwtaty. E yëˈë kaˈap ojts jëtuˈun tˈëktuunë”. ¿Wiˈixë net wyimbëtsëëmy? Ta Dios pyuwäˈktutë ets kyaj nyekykyupëjkë. Nan ojts nyaywyaˈkxyëty majtsk pëky ja anaˈamën jam Israel, ets ja Salomóngë tyëëm yˈääts kyaj ojts tnekyˈaneˈemy tukëˈëyë ja nax käjpn, ets kanäk jëmëjt tyukmiinëdë ayoˈon jotmay (1 Rey. 11:9-13, TY).

10. ¿Ti mbäät xytyukmëjagamgakëmë Jyobaa?

¹⁰ Extëmë Salomón jyajty, yëˈë xytyukˈijxëm ko mbäät xytyukmastutëmë Jyobaa ko nnaymyaˈayëm mëdë jäˈäy diˈib kyaj tmëjˈixyë Jyobaa yˈanaˈamën. Mbäät yëˈëjëtyë nmëguˈukˈäjtëm diˈib kyaj oy yˈity mëdë Dios, jiiky mëguˈuk, mëdëjkpäˈä, pënaty mëët nduˈunëm ets pënaty mëët nˈeskuelëˈäjtëm diˈib kyaj tmëdundë Dios. Ko nyajnäjxëmë tiempë mëdë tyäˈädë jäˈäyëty diˈib kyaj jyukyˈattë extëmë Jyobaa tniˈanaˈamë, mbäät xytyukninäjxëm extëm jyaˈayˈattë etsë net xytyukmëjagamgakëm.

11. ¿Ti mbäät xypyudëjkëm parë nˈijxën pën tsojkëp nyajjëjpkëjxëm tuˈugë naymyayë?

¹¹ (Käjpxë 1 Korintʉ 15:33). Nimayë jäˈäy diˈib kyaj Tyestiigëty oy jyaˈayˈattë, ets kyaj xëmë ttimtuunkˈattë axëkˈäjtën. Pën nˈixyˈäjtëmë duˈumbë jäˈäy, ¿yëˈë yˈandijpy ko oy ets mëët nnaymyaˈayëm? Oy ko nwinmäˈäyëm pën xypyudëjkëm parë mas oy nˈijtëm mëdë Jyobaa, ets nˈoknayajtëˈëwëm ti tyäˈädë jäˈäy myëdäjttëp mä jyot kyorasoon. Extëm nˈokpëjtakëm, ¿yëˈë xëmë myaytyaˈakyˈäjttëp tijaty jemybyëtsëëmp, tijaty tyukxondaktëp, meeny sentääbë, selulaar, tabletë o komputadoorë? ¿Yˈëbat kyäjpxpattëbë wiink jäˈäy ets ingäjpxtëp o kuyxyik kuyˈandaktëp? Jesus duˈun jyënany: “Ja [ääw] kyajxypy ja diˈibë yajpiˈipy yajkejpy jodoty” (Mat. 12:34). Pën nbëjkëmë kuentë ko mbäät xytyukmëjagamgakëmë Jyobaa ko nduˈukmujkëm mëdë duˈumbë jäˈäy, ¿ti mbäät nduˈunëm? Nˈijxëm nuˈun mëdë tiempë nyajnäjxëm, ets pën mbäät, ta nyajjëjpkëjxëm ja naymyayë (Prov. 13:20).

12. 1) ¿Ti Jyobaa tyukjaygyujkë yajxon ja israelitëty ko nety të pyëtsëmdë Egipto? 2) ¿Ets wiˈix yˈatsoowdë ko Jyobaa yˈanmääyëdë ko yëˈë tuˈugë Dios diˈibë tsyojkypy naytyuˈuk yaˈˈawdatët?

¹² Nan mbäät kanäk pëky xytyukniˈˈijxëm ti tuun jäjtë ko nety ja israelitëty të pyëtsëmdë  Egipto. Ko yajpattë kopk windum jam Sinaí, ta Jyobaa nyayajnigëxëˈkë mëjwiin kajaa. Wyindujktääy mëdë yoots nëmäˈä, jyantsy jyëtsujky, nyojkyë anaaw, pyëtsëëmyë jok ets yajmëdooy mëk extëmë tsäjpkäwäj yajtukxuˈuxy (Éx. 19:16-19). Jamë Jyobaa tˈanmääy ja israelitëty ko yëˈë “tuˈugë Dios diˈibë tsyojkypy naytyuˈuk yaˈˈawdatët”. Nan ojts tˈanëëmë ko yëˈë kyaj tmastuˈudäˈäny pënaty tsojkëdëp ets mëmëdoowëdëp (käjpxë Éxodo 20:3, 5, 6). * Diˈibë netyë Jyobaa tyukjaygyukëyaampy, yëˈë ko pën puwäˈkëdëp, yëˈë pyuwäˈägëyaambyë nety. Koxyëp jam ojts nyajpatëm, ¿wiˈixxyëp ojts nˈatsoˈowëm? Seguurë ko duˈunxyëp extëm ja israelitëty. Biiblyë jyënaˈany ko ja nax käjpn tuˈugyë yˈatsoowdë: “Tukëˈëyë tijatyë Jyobaa të tkajpxy nduundäˈäyandëbëts” (Éx. 24:3). Per ko waanë yˈijty, ta yaˈijxmäjtstë parë dyajnigëxëˈëktët pën jyantsy myëmëdoowdëbë Jyobaa.

13. ¿Wiˈix ja israelitëty yaˈijxmäjtstë myëbëjkën?

¹³ Ja israelitëty tsëˈkëdë ko tˈijxtë wiˈixë Dios dyajnigëxëˈkyë myëkˈäjtënë mä ja yoots nëmäˈä ets mä ja anaaw jëtsuk. Pääty tˈanmääytyë ja Moisés ets yëˈë myaytyäˈägët mëdë Jyobaa (Éx. 20:18-21). Ta Moisés pyatëjkë mä ja Sinaí gopk ets jeky jam ojts wyëˈëmë. Kom kyaj nety jam yajpääty ja Moisés diˈib niwintsënˈäjtëdëp, ta ja israelitëty nyayjyäˈäwëdë ko ak yëˈëyë jam yajpäättë mä ja lugäärë äänëˈëk tëtsëˈëkpë. Yëˈë nety jyawë niˈigyë tyukˈijxpajttëp tuˈugë naxwinyëdë jäˈäy. Pääty kyëjxtë ja myaˈkxtujkën ets tˈanmääytyë ja Aarón: “Yaˈoyë tuˈugë dios diˈibëts xywyinyoˈoyëdëp, mët ko kyajts nnijawëdë ti të jyatyëty ja Moisés, ja yetyëjk diˈibëts xyyajpëtsëëmdë mä yˈit nyaxwinyëdë Egipto” (Éx. 32:1, 2).

14. 1) ¿Wiˈix ja israelitëty këˈëm nyaywyinˈëˈënëdë? 2) ¿Wiˈixë Jyobaa nyayjyäˈäwë?

¹⁴ Ja israelitëty nyijäˈäwëdëbë nety ko Jyobaa mëj poky dyajnaxy ko yaˈˈawdatyë wiink dios (Éx. 20:3-5). Per pojënë tjäˈäytyëgooytyë ets dyaˈoˈoyëdë tuˈugë tsäjpkää maxuˈunk diˈib oorë ets tˈawdäjttë. Nyijäˈäwëdëbë nety yajxon ko yëˈë Jyobaa myëdëgooytyëp, per naywyinˈëˈënëdë ko wyinmääytyë ko duˈunyëm yajpäättë mëdë Jyobaa. Pes axtë Aarón yˈanmääy ja käjpn: “Bomë Jyobaa nixëëwduˈunëm”. ¿Wiˈixë Jyobaa nyayjyäˈäwë? Mëk jyantsy jyotˈambëjky, ta tˈanmääy ja Moisés ko të nety ja israelitëty pyokytyundë ets të tjëjpˈyoˈoytyuˈuttë ja nëˈë tuˈu diˈib tyukˈanaˈam. Ta ttukniwinmäˈäyë dyajkutëgoyaˈany (Éx. 32:5-10).

15, 16. ¿Wiˈixë Moisés mëdë Aarón dyaˈijxëdë ko yëˈë nety pyuwäˈkëdëbë Jyobaa?

¹⁵ Komë Jyobaa paˈˈayoop, ta jyënany ko kyaj dyajkutëgoyandäˈäy ja israelitëty, ta dyajky ja tiempë parë pyuwäˈägëdët pënaty tsojkëdëp (Éx. 32:14). Ko Moisés jyënajky kopkëjxy, ta tˈijxy ja israelitëty tjantsy wyinˈats tjantsy wyimbuttë ja tsäjpkää maxuˈunk, twinˈëw twinˈyäˈäxtë ets tjantsy wyinˈyäˈäx tjantsy wyinjoktë, ta ttukwojpëtyaay ets dyajjëmbijty puˈxm. Ta net jyënany: “¿Pën pyuwäˈkëbë Jyobaa? ¡Waˈan tmindë yatsoo!”. Ta “niˈamukë ja lebitëty ojts nyiminëdë” (Éx. 32:17-20, 26).

¹⁶ Aarón yëˈë ojts dyajkojy ja tsäjpkää maxuˈunk diˈib oorë, per jodëmbijt ets pyuwäˈkë Jyobaa mët ja lebitëty. Tyäˈädë yetyëjkëty yajxon dyajnigëxëˈktë ko të nety tpuwäˈktuˈuttë ja israelitëty diˈib të tyëgoytyë. Ets oy ko duˈun tuundë, pes mä tadë xëëw milˈam yˈoˈktë ja israelitë mët ko tˈawdäjttë ja tsäjpkää maxuˈunk. Per pënaty pyuwäˈkëdë Jyobaa, ojts tsyokwëˈëmdë  ets ojts yajtukwandäˈäktë ko yajkunuˈkxäˈändë (Éx. 32:27-29).

17. Extëmë Pablo jyënany, ¿ti xytyukniˈˈijxëm extëm jyäjt kyëbajttë ja israelitëty ko dyaˈoˈoyëdë ja tsäjpkää maxuˈunk?

¹⁷ Apostëlë Pablo ojts tmaytyaˈaky wiˈix ja israelitëty jyäjttë ko dyaˈoˈoyëdë ja tsäjpkää maxuˈunk, ta ojts tnigajpxy ti mbäät nduˈunëm, jyënany: “Tëgekyë tyäˈädë dëˈën tyuun jyäjtë extëm tuˈugë ijxpajtën mët ëtsäjtëm, këdiibë [...] xymyayˈat xywyintsëˈëgëdë agojwinnaxëty, extëm yëˈëjëty nimay yˈadëtstë”. Ta net jyënany ko “tëgekyë tyäˈädë dëˈën jyäjtë [...] es yajpëjtaky jääybyety mä Diosë jyaaybyajtën extëm tuˈugë ijxpajtën, es nnaytyukˈëwij nnaytyukkäjxwijëm, ëtsäjtëm diˈibaty jikyˈäjtëm mä yëˈë Nintsënˈäjtëm Jesukristë tyimminannë”. Ta net yˈakjënany: “Pääty diˈibë nayjyäˈäp yajxon yˈity mëdë Dios, naygyuentˈatëdëp këdiibë pyekykyäˈät” (1 Kor. 10:6, 7, 11, 12). Extëm nˈijxëm, Pablo jyënany ko axtë Dios mëduumbë mbäät ttundë diˈib axëëk. Ets pënaty duˈun adëtstëp waˈan wyinmaytyë ko duˈunyëm nyaymyayëdë mëdë Jyobaa. Per ko tuˈugë jäˈäy jyënaˈany ko naymyaayëp mëdë Dios o myëmëdoopy, kyaj yëˈë xëmë tˈandijy ko kupëjkëp (1 Kor. 10:1-5).

18. ¿Ti mbäädë Jyobaa xytyukmëjagamgakëm, ets wiˈix wyimbëtsëmäˈäny?

¹⁸ Të nˈijxëm ko ja israelitëty kyëjxtë ja myaˈkxtujkën ko ja Moisés kyatsojkjënajky mä ja Sinaí gopk. Tyam, nan mbäät kyexy ja myaˈkxtujkën ko nwinmäˈäyëm ko ja jembyë jyukyˈäjtën ets ja kutëgoˈoyën jajkp. Waˈan nwinmäˈäyëm ko tamnëm jekyë tiempë tyëgoyˈaty parë yˈadëwëdë tyäˈädë wandakën o ko waˈan kyaj tyëyˈäjtënëty. Pën kyaj nnaygyuentˈäjtëm mëdë duˈumbë winmäˈäny, mbäädë net jamë jot winmäˈäny nbëjtakëm mä tijaty ntsojkënyëˈäjtëm ets kyaj mä tijatyë Jyobaa tsyojkypy. Ets ko ja tiempë nyaxët, mbäädë Dios xytyukmëjagamgakëm ets axtë nduˈunënë diˈib ninäˈä ojts ngawinmäˈäyëm nduˈunëm.

19. ¿Ti diˈib ninäˈä mbäät ngajäˈäytyëgoˈoyëm, ets tiko?

¹⁹ Ninäˈä mbäät ngajäˈäytyëgoˈoyëm ko Jyobaa yëˈë tsyojkypy ets amumduˈukjot nmëmëdoˈowëm ets nˈawdäjtëm yëˈëyë (Éx. 20:5). Pën kyaj yëˈë nduˈunëm ja Diosë tsyojkën, yëˈë nety nduˈunëm ja Satanásë tsyojkën, ets oˈktëy ngujatëyäˈänëm. Päätyë Pablo xytyukjamyajtsëm: “Kyaj mbäät xytyukˈuugëdë ja Nintsënˈäjtëmë kyaliz o kyopë es xytyukˈuugëdë ja mëjkuˈujëtyë kyaliz, es ni mbäät mgakay mä ja Nintsënˈäjtëmë myeesë es nandëˈën mgaytyët mä ja mëjkuˈujëtyë myeesë” (1 Kor. 10:21).

20. ¿Wiˈixë Jyobaa xypyudëjkëm ko ndëgoˈoyëm?

²⁰ Caín, Salomón ets ja israelitëty, mbäätxyëp dyajtëgäjtstë ja wyinmäˈäny ets jyodëmbijttë (Apos. 3:19). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Jyobaa yajkypyë tiempë parë njodëmbijtëm, pes nˈokjamyajtsëm ko pyokymyaˈkxë Aarón. Tyam nan xymyoˈoyëmë ëwij käjpxwijën diˈib miimp mä Biiblyë, ëxpëjkpajn o ko xykyäjpxwijëm tuˈugë nmëguˈukˈäjtëm. Ets ko nmëjpëjtakëm, ijtëm seguurë ko Jyobaa xypyaˈˈayowäˈänëm.

21. ¿Ti mbäät nduˈunëm ko nyaˈijxmäjtsëm pën njantsy pyuwäˈkëmë Jyobaa?

²¹ Tam tiko Jyobaa xypyaˈˈayoˈowëm extëm kyaj xyjanitëjkëm (2 Kor. 6:1). Xymyoˈoyëm ja tiempë parë “nmastutëm ja jikyˈäjtënë axëëkpë” (käjpxë Titʉ 2:11-14). Ets mientrës njukyˈäjtëm mä tyäˈädë tiempë, duˈunyëm nwinguwäˈägëyäˈänëmë jotmay diˈib xyˈijxmatsäˈänëm pën nmëduˈunëmë Dios amumduˈukjot. Pääty nˈokpëjtakëmë winmäˈäny ets nbuwäˈkëmë Jyobaa, pes yëˈë diˈib mbäät ntsëˈkëm, nmëduˈunëm ets mä mbäät nnaygyumäjtsëm (Deut. 10:20).