1, 2. a) ¿Achkë kʼo chë nqaʼän taq kʼo jun ntzjöx chqë, chqä achkë rma? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tzijonem reʼ?

JONTIR röj, ri rutzeqelbʼëy Jesús, nkʼatzin nqankʼuj na naʼäy we kantzij xbʼanatäj ri xqakʼoxaj (Proverbios 3:21-23; 8:4, 5). We ma nqaʼän ta riʼ, Satanás chqä ruwinaq rkʼë jubʼaʼ xtkiksaj riʼ chqij rchë xttzelatäj qachʼobʼonïk (Efesios 5:6; Colosenses 2:8). Ye kʼa, pa rukʼexel nqanmaj jontir ri nkiʼij, nkʼatzin nqatamaj achkë qäs xbʼanatäj. Rma riʼ, Proverbios 18:13 nuʼij: «We jun winäq nchʼö yän apü taq majanä tkʼoxaj jontir ri xbʼanatäj, xa nakanïk chqä xa nutzäq rukʼïx».

² Chpan re tzijonem reʼ xtqatzʼët achkë yebʼanö chë kʼayewal nuʼän chqawäch nqatamaj we kantzij xebʼanatäj ri yetzjöx chqë. Xkeqatzʼët kayoxiʼ naʼoj ri nuyaʼ le Biblia chqä jujun tzʼetbʼäl ri yojkitoʼ rchë ma nqanmaj ta ronojel ri yebʼix chqë.

3. ¿Achkë rma nkʼatzin nqasmajij ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 14:15? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

³ Ri Internet, ri televisión, ri radio chqä ri prensa kan kʼïy yekitzjoj pä chqë. Rkʼë jubʼaʼ, ri qachiʼil kan kʼïy correos electrónicos, mensajes de texto chqä noticias yekitäq pä chqë. Nkiʼän riʼ rma nkichʼöbʼ chë rkʼë jubʼaʼ kan nkʼatzin ri yekitäq pä.  Ye kʼa ütz ma nqamestaj ta chë ye kʼo winäq xa itzel kinaʼoj, y nkajoʼ yojkiqʼöl kikʼë tzʼukün taq tzij. Rma riʼ kʼo chë nqachajij qiʼ chqä ütz ütz keqankʼuj na ri yeqakʼoxaj o ri yeqatzʼët. ¿Achkë naʼoj ri kʼo chpan le Biblia ri xtqtoʼö? Riʼ nqïl chpan Proverbios 14:15. Chriʼ nuʼij: «Ri winäq ri majun ta runaʼoj nunmaj jontir ri nbʼix che rä, ye kʼa ri winäq ri kan kʼo runaʼoj nuchʼöbʼ na achkë nuʼän».

4. a) ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Filipenses 4:8 chqä 9 rchë nqachaʼ na ri yeqaskʼij ruwäch? b) ¿Achkë rma nkʼatzin nqatamaj we ri yeqaskʼij o yeqatzʼët kantzij ri nkiʼij? (Tatzʼetaʼ chqä ri peraj « Páginas pa Internet ri nkiʼij chqë ri qäs xbʼanatäj»).

⁴ Rchë chë nqachaʼ ri ütz, nkʼatzin nqatamaj we kantzij nkiʼij ri achoq chrij najin nqakʼuqbʼaʼ wä qakʼuʼx. Rma riʼ ütz ütz tqachaʼ achkë ri yeqaskʼij kiwäch (taskʼij ruwäch Filipenses 4:8, 9). Ma q-ok ta chkipan páginas de Internet akuchï yekiyaʼ noticias ri ma kan ta qataman we kantzij nkiʼij. Nixta keqaskʼij correos electrónicos o mensajes de texto ri xa ruyon mololen taq tzij yekiʼij. Chqä tqachajij qiʼ rchë ma nq-ok ta chkipan páginas ri xa kichë apóstatas. Ryeʼ xa nkajoʼ nkisüqʼ ri kantzij chqawäch rchë nkitzelaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. We jontir ri yeqatzʼët o yeqakʼoxaj yeqanmaj, xa xtuʼän chë xtqachaʼ ri ma ütz ta. Rma riʼ ma jun bʼey tqaʼij ta chë ronojel riʼ ma xtqrtzelaj ta röj (1 Timoteo 6:20, 21).

5. ¿Achoq chkë xkiyaʼ wä kixkïn ri israelitas, y achkë kʼayewal xuyaʼ chkiwäch?

⁵ We nqanmaj jontir ri nbʼix chqë, rkʼë jubʼaʼ xtuyaʼ kʼayewal pa qawiʼ. Ri kabʼlajuj achiʼaʼ xerutäq Moisés rchë xbʼekitzʼetaʼ ri ulew xtzuj chkë ri israelitas, nkiyaʼ qa jun naʼoj chqawäch. Lajuj chkë ri achiʼaʼ riʼ xa tzʼukün taq tzij xekiʼij (Números 13:25-33). Kan xqʼax ruwiʼ ri xekiʼij, y rma riʼ ri israelitas xa xuʼän kaʼiʼ kikʼuʼx (Números 14:1-4). ¿Achkë rma? Rkʼë jubʼaʼ xkichʼöbʼ: «We kan ye lajuj yebʼin riʼ, ntel chë tzij chë kantzij ri nkiʼij». Rma riʼ, tapeʼ Josué y Caleb ütz ri rutzjol xbʼekiyaʼ, ri israelitas ma xekinmaj ta chik (Números 14:6-10). Pa rukʼexel xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová chqä xkinukʼuj jontir ri xbʼix chkë, xa yë ri lajuj achiʼaʼ xekinmaj.

6. ¿Achkë rma ma ütz ta yeqanmaj ri winäq ri yechʼö itzel chrij rutinamit Jehová?

⁶ Ma tqamestaj chë Satanás xa xuʼ tzʼukün taq tzij yeruʼij chkij rusamajelaʼ Dios (Apocalipsis 12:10). Rma riʼ, röj kʼo chë nqachajij qiʼ rchë ma nqanmaj ta ri tzʼukün taq tzij nbʼan chrij rutinamit Dios. Jesús xuʼij qa chë ri qakʼulel kan jalajöj tzʼukün taq tzij xkekiʼän chqij (Mateo 5:11). We nqanmaj ri xuʼij qa Jesús, ma xtuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx taq ri winäq kʼo ma ütz ta xtkiʼij chrij rutinamit Jehová.

7. ¿Achkë ütz nqakʼutuj qa chqawäch taq nqajoʼ nqatäq jun mensaje de texto o correo electrónico?

⁷ Komä ye kʼïy winäq kan nqa chkiwäch yekitäq correos electrónicos chqä mensajes de texto chkë ri kichiʼil. ¿Yoj jun chkë ri winäq riʼ? Taq nqatzʼët jun noticia o nqakʼoxaj jun experiencia, ¿nqajoʼ chë kan yoj naʼäy nqyaʼö rutzjol? Taq nqajoʼ nqatäq jun mensaje o jun correo electrónico, naʼäy tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Kantzij komä xbʼanatäj ri nwajoʼ ntäq äl? ¿Kantzij ntaman ronojel chrij ri xbʼanatäj?». We ma kan ta qataman ronojel, rkʼë jubʼaʼ xa tzʼukün taq tzij najin yeqatäq äl chkë ri qachʼalal. Rma riʼ, pa rukʼexel yeqatäq ri mensajes o correos riʼ, xa keqayujuʼ äl.

8. a) ¿Achkë kibʼanon pä qakʼulel chkipan jujun tinamït? b) ¿Achkë rubʼanik chë yajün röj yeqatoʼ apü ri winäq riʼ?

⁸ Ri chaq yeqatäq mensajes o correos electrónicos kʼo chik jun kʼayewal nukʼän pä. Ye kʼo tinamït ma nyaʼöx ta qʼij  chkë ri qachʼalal nkiyaʼ ruqʼij Dios. Rkʼë jubʼaʼ chkipan ri tinamït riʼ ri qakʼulel yekitzʼük tzij rchë chë yojkixiʼij o nkiʼän chë ma nqakʼuqbʼaʼ ta chik qakʼuʼx chkij ri qachʼalal. Ri xbʼanatäj pa Unión Soviética ojer, nuyaʼ qa jun tzʼetbʼäl chqawäch. Ri policías, ri xbʼix KGB chkë, xkiʼij chë ye kʼïy qachʼalal ri etamatäl kiwäch xekitzjuj ri nikʼaj chik qachʼalal * (tatzʼetaʼ ri nota). Riʼ xuʼän chë ye kʼïy xkiyaʼ qa Jehová. Tapeʼ ye kʼïy chkë ryeʼ xetzolin na pä, ri tzʼukün taq tzij xuʼän chë ye kʼo jujun ma xetzolin ta pä chik rma xkʼis ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx (1 Timoteo 1:19). We röj ma nqajoʼ ta nbʼanatäj riʼ qkʼë, ma tqanmaj ta jontir ri nqakʼoxaj chqä ma keqatäq ta noticias ri xa nritzelaj kikʼuqbʼäl kʼuʼx ri qachʼalal. Naʼäy tqankʼuj na we kantzij ri xbʼix chqë.

9. ¿Achkë chik jun nbʼanö chë ma nqatamaj ta jontir ri xbʼanatäj?

⁹ Kʼo mul, ma kan ta jontir ri nkesaj rutzjol ri winäq kantzij xebʼanatäj. O kʼo mul xa kʼo nkewaj qa. Reʼ nuʼän chë ma nqatamaj ta achkë qäs xbʼanatäj. Ma tqamestaj chë jun tzij ri ma nuʼij ta jontir ri qäs xbʼanatäj, rkʼë jubʼaʼ xa nqrqʼöl. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë ma nqqʼolotäj ta? (Efesios 4:14).

10. a) ¿Achkë rma ri israelitas xa jubʼaʼ xrajoʼ chë xbʼekibʼanaʼ chʼaʼoj kikʼë kichʼalal? b) ¿Achkë rma ma xbʼekibʼanaʼ ta chik chʼaʼoj?

¹⁰ Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj kikʼë ri israelitas pa ruqʼij qa Josué (Josué 22:9-34). Ri israelitas xkikʼoxaj chë ri kichʼalal ri ye kʼo jukʼan chik che rä ri raqän yaʼ Jordán (rijatzul Rubén, Gad chqä pa nikʼaj chë rijatzul Manasés) xkiʼän jun mamaʼ altar chnaqaj ri raqän yaʼ. Ri xbʼix chkë kantzij, ye kʼa ma kan ta kitaman achkë rma xkiʼän ri altar. Rma riʼ ri israelitas xkichʼöbʼ chë ri kichʼalal xkiyaʼ qa Jehová, ke riʼ xkimöl kiʼ rchë nbʼekibʼanaʼ chʼaʼoj kikʼë *  (taskʼij ruwäch Josué 22:11, 12 chpan ri nota). Ye kʼa naʼäy xekitäq achiʼaʼ ri ma yetzʼukü ta tzij rchë xbʼekitzʼetaʼ achkë qäs najin nbʼanatäj. Ke riʼ xkinaʼej chë ri altar xkiʼän ri kichʼalal israelitas ma rchë ta nyaʼöx ruqʼij jun chik dios, xa rchë nkikʼüt qa chkiwäch ri kïy kimam chë ryeʼ chqä ye rusamajelaʼ Jehová. Ri israelitas kan xkimatyoxij na wä chë naʼäy xkitamaj na achkë qäs najin nbʼanatäj, ke riʼ ma xbʼekikamsaj ta chik ri kichʼalal.

11. a) ¿Achkë rma Mefibóset xmaj qa ri juyuʼ xyaʼöx wä che rä? b) ¿Achkë kʼo ta chë naʼäy xuʼän David?

¹¹ Rkʼë jubʼaʼ röj chqä nbʼan jun tzʼukün tzij chqij o nbʼix jun tzij chqij tapeʼ ma kan ta etaman achkë qäs najin nbʼanatäj. Reʼ nuʼän chë rkʼë jubʼaʼ xkeqïl kʼayewal. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë David, ri qʼatöy tzij, chqä Mefibóset. David, rma xjyowaj ruwäch Mefibóset, xutzolij jontir ri juyuʼ che rä ri rchë wä Saúl, ri rumamaʼ (2 Samuel 9:6, 7). Ye kʼa jun tiempo chrij riʼ, jun achï xbʼertzʼukuʼ tzij chrij Mefibóset. Ye kʼa David, pa rukʼexel xtamaj na we ri achï kantzij ntzjon, xa xmäj qa chik jontir che rä Mefibóset (2 Samuel 16:1-4). Ye kʼa taq David xtamaj achkë qäs xbʼanatäj, kʼa riʼ xnaʼej chë ma ütz ta ri xuʼän. Rma riʼ xutzolij chik jubʼaʼ rulew (2 Samuel 19:24-29). Xa ta David xnukʼuj ta na naʼäy ri xkʼoxaj, ma ta xuʼän ri itzelal riʼ che rä Mefibóset.

12, 13. a) ¿Achkë xuʼän Jesús taq xbʼan tzʼukün taq tzij chrij? b) ¿Achkë ütz nqaʼän we ntzʼuk tzij chqij?

¹² Ye kʼa, ¿achkë ütz nqaʼän we ntzʼuk tzij chqij? Jesús chqä Juan el Bautista xtzʼuk chqä tzij chkij (taskʼij ruwäch Mateo 11:18, 19). Ye kʼa, ¿achkë xuʼän Jesús? Pa rukʼexel xutäj ruqʼij chkij ri winäq chë ma tkinmaj ta ri tzʼukün taq tzij riʼ, xa xuʼij chkë chë tkitzʼetaʼ ri bʼanatajnäq pä, ri rubʼanobʼal chqä ri yerkʼüt. Ryä chqä xuʼij chë ri rubʼanik rukʼaslemal jun winäq ya riʼ xtkʼutü achkë runaʼoj.

¹³ Reʼ nuyaʼ qa jun utziläj naʼoj chqawäch. Rkʼë jubʼaʼ ye kʼo ri yebʼanö tzʼukün taq tzij chqij ri nuʼän chë ri nikʼaj chik itzel yojkitzʼët. ¿Achkë ütz nqaʼän taq nbʼanatäj riʼ? Ri más ütz nqaʼän ya riʼ nqakʼüt rkʼë qabʼanobʼal chë xa tzʼukün taq tzij najin yebʼan chqij, achiʼel wä xuʼän Jesús. We röj nqakʼüt rkʼë qakʼaslemal chë yoj rusamajelaʼ Dios, majun achkë xtnman we kʼo ta jun tzʼukün tzij xtbʼan chqij.

14, 15. ¿Achkë rma ma ütz ta xa chrij qatamabʼal nqakʼuqbʼaʼ wä qakʼuʼx?

¹⁴ Qatzʼeton pa chë kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqatamaj we kantzij jontir ri yebʼix chqë. Jun chik ri nbʼanö chqë chë rkʼë jubʼaʼ nqanmaj jontir ri yebʼix, ya riʼ ri mak kʼo chqij. Tqabʼanaʼ che rä chë ojer chik riʼ qayaʼon pä ruqʼij Jehová, y rma riʼ qataman nqchʼobʼon y nqkowin nqachaʼ achkë ütz chqä ma ütz ta. Rkʼë jubʼaʼ rma riʼ kan nüm qaqʼij chkiwäch ri qachʼalal. We ma xtqachajij ta qiʼ, ¿achkë komä rubʼanik xtuyaʼ kʼayewal chqawäch riʼ?

¹⁵ We röj xa chrij qatamabʼal xtqakʼuqbʼaʼ wä qakʼuʼx, ri nqanaʼ chqä ri nqachʼöbʼ xtkiʼän chqë chë achiʼel ta qataman jontir. Riʼ xtuʼän chë, tapeʼ ma kan ta qataman achkë qäs xbʼanatäj, xtqanaʼ röj chë achiʼel ta jontir xqʼax chqawäch chrij ri xbʼix chqë o ri xqatzʼët. Ye kʼa riʼ xa xtuyaʼ kʼayewal pa qawiʼ. Rma riʼ le Biblia nuʼij: «Ma takʼuqbʼaʼ ta akʼuʼx chrij ri atamabʼal rït» (Proverbios 3:5, 6; 28:26).

16. Chpan ri tzʼetbʼäl, ¿achkë xbʼanatäj pa jun restaurante, chqä achkë chanin xuchʼöbʼ Tomás?

 ¹⁶ Tqatzʼetaʼ jun tzʼetbʼäl. Jun qachʼalal rubʼiniʼan Tomás, ri kan kʼïy chik junaʼ oknäq pä ukʼwäy bʼey, kʼo pa jun restaurante. Ye kʼa kan xsach rukʼuʼx taq xutzʼët apü Juan, ri jun chik ukʼwäy bʼey, ri najin nwaʼ rkʼë jun ixöq ri ma rixjayil ta. Juan chqä ri ixöq riʼ kan kiʼ kikʼuʼx yeqʼalajin, rma yetzeʼen chkiwäch chqä xkiqʼetej kiʼ. Tomás xuchʼöbʼ chë Juan xkanuj rukʼexel rixjayil. Rma riʼ xukʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Achkë xtkiʼän? ¿Xtkijäch kiʼ rkʼë rixjayil? ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë kalkʼwal?». Ri xutzʼët xuyaʼ bʼis pa ran, rma ma kʼa ta ya reʼ naʼäy mul nutzʼët jun kʼayewal achiʼel riʼ. ¿Achkë ta xanaʼ rït xa ta yït xatzʼetö rchë Juan?

17. a) ¿Achkë xtamaj Tomás taq xuskʼij Juan? b) ¿Achkë nqatamaj chrij re tzʼetbʼäl reʼ?

¹⁷ Komä qchʼobʼon chrij reʼ: ¿Retaman komä jontir Tomás rma riʼ xuchʼöbʼ chë Juan xukanuj rukʼexel rixjayil? Ri aqʼaʼ riʼ Tomás xuskʼij Juan. Chriʼ xtamaj wä chë ri ixöq ri kʼo wä rkʼë Juan xa ranaʼ, chqä chë pa junaʼ ma kitzʼeton ta chik kiʼ. Rma chë ranaʼ xa jun kayoxiʼ horas xjeʼ pa tinamït, xkichʼöbʼ chë xebʼewaʼ junan, ye kʼa rixjayil Juan ma ütz ta xuʼän chwäch xbʼä kikʼë. Taq Tomás xkʼoxaj riʼ, kan xkʼuqeʼ rukʼuʼx. Y janina ütz chë majun achoq che rä rutzjon wä. ¿Achkë nqatamaj chrij reʼ? Chë ri nqankʼuj na naʼäy ri nqatzʼët o nqakʼoxaj, más ruqʼij chwäch ri qatamabʼal.

18. ¿Achkë rkʼë jubʼaʼ xtbʼanatäj we ma kan ta ütz qakʼwan qiʼ rkʼë jun qachʼalal?

¹⁸ We ma kan ta ütz qakʼwan qiʼ rkʼë jun qachʼalal, más kʼayewal xtuʼän chqawäch xtqankʼuj na achkë qakʼoxan chrij. We xtqayaʼ más ruqʼij ri nqanaʼ chrij ri qachʼalal riʼ, rkʼë jubʼaʼ xtuʼän chë xtqanmaj jontir ri itzel xtbʼix chrij. Reʼ nukʼüt chqawäch chë taq ma nqamestaj ta ri nkiʼän ri qachʼalal chqë, xa xtuʼän chë xtqanmaj ri ma tzij ta nkiʼij chrij (1 Timoteo 6:4, 5). Rchë ma nbʼanatäj ta riʼ nkʼatzin nqesaj ri itzel kʼo pa qan chrij jun qachʼalal. Tnatäj chqë chë jontir kʼo chë yeqajoʼ ri qachʼalal chqä rkʼë ronojel qan yeqaküy (taskʼij ruwäch Efesios 4:2, 32).

19, 20. a) ¿Achkë naʼoj ye kʼo chpan le Biblia ri nqrtoʼ rchë nqankʼuj na ri nqatzʼët chqä nqakʼoxaj? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem?

¹⁹ Chpan re tzijonem reʼ xqatzʼët oxiʼ ri yebʼanö chë kʼïy mul ma nqkowin ta nqatamaj jontir chrij ri nqakʼoxaj o nqatzʼët. Naʼäy, ri winäq ma kan ta tzʼaqät ri tzij yekiʼij. Rukaʼn, kʼïy mul xa tzʼukün taq tzij ri yekiʼij. Rox, ri mak kʼïy mul nuʼän chë xa chrij qatamabʼal nqakʼuqbʼaʼ wä qakʼuʼx. ¿Achkë naʼoj ye kʼo chpan le Biblia nqtoʼö chkiwäch riʼ? Naʼäy, chë ri winäq ri nunmaj jontir ri nbʼix che rä, xa nakanïk (Proverbios 18:13). Rukaʼn, chë ma tqanmaj ta jun tzij we ma qataman ta we kantzij xbʼanatäj (Proverbios 14:15). Y rox, chë tapeʼ ojer chik qayaʼon pä ruqʼij Jehová, ma tqakʼuqbʼaʼ ta qakʼuʼx chrij ri qatamabʼal (Proverbios 3:5, 6). Ri naʼoj yeruyaʼ Jehová nqrtoʼ chë naʼäy nqankʼuj na ri nbʼix chqë. We xtqaʼän riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtqqä ta chpan jun tzʼukün tzij chqä chë xtqachaʼ ri más ütz.

²⁰ Ye kʼa, kʼa kʼo na chik jun kʼayewal ri nkʼatzin nqankʼuj rij. Ya riʼ ri natzelaj o nawajoʼ jun winäq xa rma ri rubʼanik. Chpan ri jun chik tzijonem xtqatzʼët oxiʼ ri yebʼanö chë rkʼë jubʼaʼ xtqqä chpan ri kʼayewal riʼ, chqä achkë rubʼanik xtqatoʼ qiʼ chwäch.