1, 2. (a) Emhin nela ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe ha lu, bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha lu iriọ? (b) Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

ỌKHẸKE nin mhan rebhe lẹn ebi a rẹ sabọ fẹ otọ ẹmhọn ghe yẹ. Bhiriọ, mhan ki sabọ ha ghe emhin bhi uwedẹ nọn gbale. (Prov. 3:21-23; 8:4, 5) Ahamiẹn mhan isabọ fẹ otọ emhin ghe nọnsẹn, ọ ki wo lẹkhẹ nin Ojuu bi agbọn nọnsọle rẹ fi uwedẹ nin mhan rẹ ria eria dọn. (Eph. 5:6; Col. 2:8) Ọkuẹsẹ mhan sabọ lẹn otọ ẹmhọn, ọkhẹke nin mhan lẹn emhin rebhe ne sunu. Bhiriọ, mhan ki sabọ lẹn uwedẹ nọn gbale nin mhan ha rẹ lu emhin. Proverbs 18:13 yọle: “Emhin uhiuki nọn nin ọria rẹ talọ bhi ẹmhọn ọkuẹsẹ ọle lẹn otọ ọle. Iregbe-bhi-unun yẹ khọnan.”

² Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan emhin ne rẹ ọle nọghọ nan rẹ sabọ lẹn otọ ẹmhọn bi nanrẹ sabọ ha ghe emhin bhi uwedẹ nọn gbale. Mhan dẹ yẹ zilo nyan adia kẹkẹ ne ribhi Baibo bi ijiẹmhin ne ha sabọ rẹkpa mhan rẹ sabọ ha fẹ otọ ẹmhọn ghe nọnsẹn.

3. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan re obọ rẹkhan adia nọn ribhi Proverbs 14:15? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe.)

³ Ẹmhọn nan họn ẹlẹnan wo kpọa. Ije kẹkẹ ene ẹmhọn na vae. Eso bhọ hi intanẹt, tẹlivisiọn, ebe nan re foni gbẹn ji egbe, la bhi  unun ọsi imọẹ mhan bi idiake ne sẹmhan. Ranmhude ẹbho bha ohoghe nẹga yẹ fi ẹmhọn uhọnmhọn kotọ, ọkhẹke nin mhan gbẹlokotọ nọnsẹn ha fẹ otọ emhin nin mhan họn ghe nọnsẹn. Adia nọn ribhi Baibo dẹ sabọ rẹkpa mhan lu ọnan. Proverbs 14:15 yọle: “Ọnọn bha lẹn ejaye, ọle ọkpa rẹọbhi emhin rebhe. Ọkpakinọn, ọnọn mhọn ẹwanlẹn ria eria nyan emhin rebhe.”

4. Be ẹmhọn nọn ribhi Philippians 4:8, 9 ha rẹ sabọ rẹkpa mhan rẹ lẹn emhin nọn khẹke nin mhan ha tie, bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha guanọ otọ ẹmhọn nọnsẹn? (Fẹ ọne ẹkpẹti ghe nọn yọle, “ Ije Eso Nin Mhan Ha Da Sabọ Họn Emhin Ne Gene Sunu.”)

⁴ Mhan ha lẹn otọ emhin nọnsẹn, mhan ki sabọ lẹn ebe gbale nin mhan ha lu. Ọkpakinọn, ọkhẹke nin mhan manman ha hanọn emhin nin mhan tie ọkuẹsẹ mhan tie ọle. (Tie Philippians 4:8, 9.) Ọbha khẹke nin mhan ha ria ẹghe nọnsẹmhan an rẹ ha tie emhin ne bha kiẹọnlẹn nan gbẹn ọbhi intanẹt la ọta nan bha lẹn si ẹmhọanta nọn nan re foni gbẹn ji mhan. Ọ manman khẹke nin mhan rẹban iwẹbsait nin ẹbho ne de sibhi oga re lu. Ele guanọ nin ele wẹghẹ urẹọbhọ nin mhan mhọn da iJehova a. Ele yẹ guanọ nin ele denọ mhan ẹlo sibhi oga ẹmhọanta re. Ọta nọn bha gba nin ọria họn dẹ sabọ re ọle lu emhin nọn bha gba. Hẹi ha riale ghe ọta ohoghe la ẹmhọn ne bha gba nin ọria họn ida sabọ ria ọkhọle nọnsọle a.—1 Tim. 6:20, 21.

5. Ọta nela ibhokhan Izrẹl họn nọn gbe ele ahu sotọ?

⁵ Okhẹnan ribhọ sade mhan rẹọbhi uhọnmhunje nọn iyi ẹmhọanta. Bhi ọsi ijiẹmhin, ghe ebe sunu bhi ẹghe nin Moses rẹ ji itue igbe-eva diọbhi otọ nan ve nin ele, nin ele dọ baba ọle fẹghe. (Num. 13:25-33) Ẹghe nin itue igbe bhi ẹwẹ ele rẹ vae, ele da dọ te ọta nọn ha wo gbe ene ibhokhan izrẹl ahu sotọ. Ọnan da gene wo re ahu fo ele bhọ. Bhiriọ, ofẹn da ha mun ele. (Num. 14:1-4) Bezẹle nin ene ẹbho da ha mun ofẹn? Asabọ miẹn ele da ha riale ghe, ọta nin ene itue igbe tale, ọle ẹmhọanta ranmhude ele bun nẹ. Ele bha yẹ ka re ehọ bhi ẹmhọn nin Joshua bi Caleb ha ta. (Num. 14:6-10) Ene ibhokhan Izrẹl da wo rẹọbhi ọta ọsi ene itue igbe. Ele bha zẹwẹ dọnmhegbe rẹ fẹ ọne ẹmhọn nan ghe nọnsẹn nin ele da sabọ mun udu nyan iJehova. Ọnan bha zẹwẹ gba!

6. Ọ be khẹke nin ọta ne imhẹn nin ẹbho ta rẹji ene ga iJevova han mhan ilo, Bezẹle?

⁶ Ọiyi ọta rebhe nin ẹbho ta rẹji ene ga iJehova mhan ha wo ha re ehọ ọ. Yere ghe Ojuu, ọle rẹ orẹsin rẹ sin ene ga iJehova. (Rev. 12:10) Bhiriọ, Jesu da taman mhan ghe, ẹbho dẹ ha “ta ọta ne imhẹn” da mhan. (Matt. 5:11) Mhan ha ye ọne ọta nan nin Jesu tale re, ọ ida han mhan ilo sade ẹbho ta ọta ne imhẹn rẹji ene ga iJehova.

7. Ọkuẹsẹ uwẹ re foni la ikọmputa rẹ gbẹn ebe ji ẹbho, inọnta nela ọkhẹke nin uwẹ nọọn egbe ẹ?

⁷ Ọ be ti uwẹ bhọ rẹ ha noo intanẹt rẹ gbẹn ebe ji ẹbho? Asabọ miẹn ghe ọ ti uwẹ bhọ. Uwẹ ki ha ho nin uwẹ re ẹjẹje gbẹn emhin nin uwẹ họn ji ẹbho nan da miẹn ghe, uwẹ ka gbẹn ọlẹn dagbare. Ọrẹyiriọ, ọkuẹsẹ uwẹ re foni la intanẹt rẹ gbẹn ebe ji ẹbho, ka nọọn egbe ẹ: ‘Ọne emhin nin mẹn ho nin mẹn gbẹn ji ẹbho nan, ẹmhọanta be gene nọn? Mẹn be lẹn otọ ọle?’ Ahamiẹn uwẹ bha lẹn otọ ọle, uwẹ sabọ rẹ ha gha ohoghe nẹga. Ahamiẹn uwẹ bha lẹn si ohoghe la ẹmhọanta emhin nin uwẹ họnlẹn khin, hẹi je ọle ji ẹbho.

8. Bhi agbaẹbho eso, be ẹbho ne bha hoẹmhọn ene ga iJehova lu? Be imhan ha rẹ dobọ ha rẹkpa ele yẹ?

⁸ Okhẹnan ọbhebhe ribhọ sade mhan bha guanọ otọ ẹmhọn fo ọkuẹsẹ mhan re foni la ikọmputa rẹ je ọle ji ẹbho. Bhi agbaẹbho eso, ene gbẹloghe mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Ẹbho ne bha  hoẹmhọn ene ga iJehova bhi ene agbaẹbho nan sabọ rẹ ha ta ọta eso nẹga nin ele rẹ gbe ofẹn ele bhi ẹkẹ, la nin ele rẹ si ozughu bhi ẹwẹ ene ga iJehova. Bha ji mhan tẹmhọn ebe sunu bhi Soviet Union. Ẹkhẹn ọnakpa natiọle KGB da ha bha ohoghe nẹga ghe, eso bhi ene mun ọkalo bhi ẹwẹ Esali Jehova fi ikeke gbe oga nọnsi Jehova. * Ọ ba bhi egbe a ghe ene bunbun da rẹọbhi ọne ohoghe nan, bhiriọ, ele da sibhi agbotu nọnsi Jehova re. Arẹmiẹn eso fikie vae, enekẹle bha fikie vae. Urẹọbhọ nin ele mhọn da wo kẹa. (1 Tim. 1:19) Ahamiẹn mhan bha ha gha ẹmhọn nin mhan bha lẹn otọ ọle nẹga, mhan ki sabọ gbega egbe mhan bhi ọkhẹnan nọn dia inian. Sẹyẹ, hẹi wo ha re ehọ ọbhi emhin rebhe nin uwẹ họnlẹn. Dọnmhegbe rẹ ha lẹn otọ ele nọnsẹn.

9. Emhin ọbhebhe nela re ọle nọghọ nan rẹ lu emhin bhi uwedẹ nọn gbale?

⁹ Emhin ọbhebhe yẹ ribhọ nọn re ọle nọghọ nan rẹ lu emhin bhi uwedẹ nọn gbale. Ọle hi, ọta ne iyi ẹmhọanta fo la ọta ne bha gba fo. Ọbha khẹke nin mhan ha rẹọbhi okha nọn iyi ẹmhọanta fo. Ọ dẹ sabọ dọn mhan odẹ. Be imhan ha lu nin ọta ne iyi ẹmhọanta fo hẹi sabọ dọn mhan odẹ?—Eph. 4:14.

10. Bezẹle nin ibhokhan Izrẹl da rẹ ha mun okhọn a bu ibhio ele? Be ki zẹle ne bha yẹ da ha khian?

¹⁰ Ghe ijiẹmhin ọkpa ọsi ebe sunu ji ibhokhan Izrẹl ne ha nyẹnlẹn bhi obọ nọnkẹle bhi egbe ẹdẹ natiọle Jordan, ẹghe nin Joshua rẹ ha re ele khian. (Josh. 22:9-34) Ele da họn ghe ibhio ele nekẹle (ulin uwa ọsi Reuben, Gad bi eso bhi ulin uwa ọsi Manasseh) ne ribhi obọ nọnzi eva bhi ọne ẹdẹ, bọn udede ojukhuo. Ẹmhọanta ele họn, sokpan ele bha lẹn otọ ọne ẹmhọn fo. Ranmhude ọne ẹmhọanta nan nọn bha gba fo, ene ibhokhan Izrẹl da yọle ele dẹ mun okhọn ji ene ibhio ele ne sọtẹ da iJehova. Bhiriọ, ene ibhokhan Izrẹl da muegbe nin ele rẹ mun okhọlẹn bu ene ibhio ele nan. (Tie Joshua 22:9-12.) Akhuẹnmhẹn iJehova ghe, ọkuẹsẹ ele mun okhọn bu ene ibhio ele nan, ele da ka je ikpea eso ne dọ fẹ otọ ọne ẹmhọn ghe  nọnsẹn si ẹmhọanta nọn. Be bhọ ene ikpea nin ele je akhian enin ki kere? Ele da kere ghe, one ojukhuo nin ene ulin uwa ọsi Reuben, Gad bi eso bhi ulin uwa ọsi Manasseh bọn iyi ọne ele ha da ha zọese. Sokpan, ele bọn ọlẹn nọn ha yi ayere. Ele bọn ọlẹn nan da miẹn ghe, bhi ẹghe odalo, ẹbho ki lẹn ghe ele yẹ ga iJehova nọnsẹn. Ọnan dẹ wo re ene ibhokhan Izrẹl ha ghonghon ghe, ele bha dọ fuẹn ibhio ele a ọkuẹsẹ ele dọ lẹn otọ ọne ẹmhọn, sokpan ele da ka guanọ otọ ọne ẹmhọn fo.

11. (a) Be David bha rẹ lu iMephibosheth nọnsẹn yẹ? (b) Be bhọ ọ rẹ khẹke nin iDavid ka lu ọkuẹsẹ ọle diriọ nin Mephibosheth lu emhin?

¹¹ Ranmhude ẹbho ta ọta ne iyi ẹmhọanta fo rẹji uwẹ, asabọ miẹn ghe a bha yẹ ha lu uwẹ nọnsẹn. Nin mhan re ebe sunu ji Mephibosheth rẹ lu ijiẹmhin. David da wo ha mhọn ifuẹkẹ da iMephibosheth. Ọtọ nọnsi aba Mephibosheth nọn khua natiọle Saul, David da lu ọle nọn ha yi ọsi Mephibosheth. (2 Sam. 9:6, 7) Akizẹbue, ọria da dọ ta ọta nọn imhẹn rẹji Mephibosheth man iDavid. David bha zẹwẹ fẹ otọ ọle ghe fo, ọle da wo miẹn Mephibosheth emhin nin ọle mhọnlẹn rebhe. (2 Sam. 16:1-4) Bhi ọkike ọle, David ki nin Mephibosheth talọ, David da kere ghe ọle fiobọdọn. Bhiriọ, ọle da gha nin Mephibosheth bhi emhin nin ọle miẹn ọle. (2 Sam. 19:24-29) Sade iDavid ka re ẹghe ọbhi otọ rẹ fe ọne ẹmhọn ghe nọnsẹn nọn, ọle i hẹi re inian nin Mephibosheth lu emhin.

12, 13. (a) Be iJesu lu yẹ ẹghe nin ẹbho rẹ bha ọle ohoghe? (b) Be imhan ha lu yẹ sade ẹbho bha mhan ohoghe?

¹² Be uwẹ ha lu sade ọria bha uwẹ ohoghe? Ọnan sunu ji Jesu bi John nọn gbe ẹbho ruẹ bhi amẹn. (Tie Matthew 11:18, 19.) Be Jesu lu yẹ ẹghe nin ẹbho rẹ re orẹsin sin ọlẹn? Jesu bha noon ẹghe nọnsọle rẹ dọ ha taman ẹbho khian ghe ohoghe a bha mun gbe ọle. Ọle da ha guanọ nin ẹbho ghe ebi ọle lu bi ebi ọle man ele rẹ fẹ otọ ọne ẹmhọn ghe nọnsẹn. Jesu da yọle, “ebi a re ẹwanlẹn lu, ele rẹman si ọne ẹwanlẹn gene gba.”—Matt. 11:19; ftn.

¹³ Ijiẹmhin nọn gbale mhan miẹn luẹ bhi ebe sunu ji iJesu. Ẹghe eso, ẹbho sabọ ta ọta nọn bha gba nin ele rẹ ria mhan elin an. Ọnan ha sunu ji mhan, be imhan ha lu yẹ? Mhan ki ha nyẹnlẹn nọnsẹn beji a da miẹn ghe ẹbho ha daghe mhan, ele ida rẹọbhi ọne ohoghe. Ijiẹmhin nọnsi Jesu rẹman ghe, ohoghe nin ẹbho mun gbe mhan dẹ sabọ gboa sade mhan nyẹnlẹn bhi uwedẹ nọn khẹke nin Kristiẹn rẹ ha nyẹnlẹn.

14, 15. Bezẹle nọn bha da khẹke nin mhan ha mun udu nyan egbe mhan?

¹⁴ Ranmhude ọbha gba nin mhan fo, ọ ki ha nọghọ nanrẹ sabọ ha ghe emhin bhi uwedẹ nọn gbale. Asabọ miẹn ghe mhan manman ria eria bhi uwedẹ nọn gbale, ranmhude, mhan sẹ wo ga iJehova na bhi ikpe ne bunbun. Ranmhude ọnan ẹbho sabọ ha mun ekpẹn nin mhan. Ọkpakinọn, ọnan dẹ sabọ ha yi ufi rẹji mhan.

¹⁵ Ahamiẹn ebi mhan lẹnlẹn ọkpa mhan mun udu nyan, ọ ki ha yi ufi rẹji mhan. Ranmhude mhan ki wo sẹlo bhi emhin, mhan sabọ rẹ ha riale ghe mhan lẹn otọ emhin aharẹmiẹn ẹlo mhan bha sẹbhọ. Udede okhẹnan wo khọnan! Baibo gbe uhi nin mhan ghe, nin mhan hẹi ha mun udu nyan egbe mhan.—Prov. 3:5, 6; 28:26.

16. Bhi ọne ijiẹmhin nan, be sunu bhi eji Tom da ha le ebale, be iTom ki ha ria bhi ọkhọ nọnsọle?

¹⁶ Bhi ọsi ijiẹmhin, ji a man yọle ghe, ọsemuan ọkpa, obhio mhan natiọle Tom, nọn ki wo bue bhi ihe ọsi ọwanlẹn bhi ẹkẹ agbotu, da ha le ebale bhi eji a da khiẹn ebale. Bhi enin, ọle da daghe obhio mhan ọbhebhe natiọle John, nọn yẹ yi ọwanlẹn bhi ẹkẹ agbotu, ghe, ọle bi okhuo nọn iyi  okhuo ọle ko ha le ebale. Ele da wo ha jẹ yẹ gha iẹnlẹn kugbe. Ele da yẹ wo ha dede egbe. Ọnan da ha kpokpo iTom bhi ọkhọle. Tom sẹ ka miẹn eji emhin nọn sẹnian da re okhuo bi ọdọ van egbe obọ khẹ. Bhiriọ, ọle da ha riale, ọnan ida be re John bi okhuo ọle van egbe obọ? Be ki da sunu ji okhuo iJohn nian? Be ha yẹ sunu ji imọn nesọle? Ahamiẹn uwẹ hi Tom, Be emhin nọn sẹnian ha dia uwẹ yẹ bhi egbe?

17. Bhi ọne ijiẹmhin nan, be iTom dọ lẹn otọ ọle ẹghe nin ọle rẹ tie John bhi foni? Be imhan ha sabọ miẹn luẹ bhi ọnan?

¹⁷ Mundia fo. Tom bhọ be gene lẹn otọ ọne ẹmhọn nan fo ọkuẹsẹ ọle re inian ria eria? Akizẹbue, Tom da re foni rẹ tie iJohn. John da taman ọlẹn ghe, obhio ọle ọne okhuo khin. Ghe ọ ki wo ree nin ele veva miẹn egbe. Ọle da yọle ghe, ranmhude ọne obhio ọle gbera khian ije ebhebhe, ele da mhanmhanlẹn nin ele tuabe miẹn egbe bhi eji a da khiẹn ebale. Ọ da yẹ taman ọlẹn ghe, emhin eso zẹle nin okhuo ọle bha da sabọ rẹkhan ọlẹn. Ọnan da wo re udu ọsi Tom sotọ. Akhuẹnmhẹn Osẹnobulua ghe ọle bha sẹ taman ẹbho ebi ọle ha ria bhi ọkhọle. Be imhan ha miẹn luẹ bhi ọne ijiẹmhin nan? Aharẹmiẹn ghe ọ ki wo bue nin mhan da ga iJehova ha vade, ọ sẹyẹ khẹke nin mhan dọnmhegbe ha lẹn otọ ẹmhọn, beji mhan ha da sabọ lẹn ebe gbale la khẹke nin mhan lu.

18. Be bhọ ha sabọ sunu sade mhan rẹ ẹmhọn nin mhan bi ibhio mhan ko mhọnlẹn gbanọ ọbhi ẹkẹ?

¹⁸ Emhin ọbhebhe yẹ ribhọ nọn re ọle nọghọ nanrẹ ha guanọ otọ ẹmhọn fo ọkuẹsẹ mhan talọ ọbhọ. Sade mhan bi obhio mhan bhi ẹkẹ agbotu ko mhọn ẹmhọn, ọnan dẹ yẹ sabọ re ọle nọghọ mhan rẹ guanọ otọ ẹmhọn fo ọkuẹsẹ mhan talọ ọbhọ. Ahamiẹn ẹmhọn nin mhan bi obhio mhan bhi agbotu ko mhọnlẹn mhan ria eria nyan ẹghe rebhe, mhan ki wo ha baba ọle. Bhiriọ, ọria ha wo tẹmhọn ọlẹn man mhan, mhan sabọ rẹ wo re osukpa rẹọbhọ. Be imhan rẹ ọnan ta? Ahamiẹn mhan re ẹmhọn nin mhan bi ibhio mhan ko mhọnlẹn gbanọ ọbhi ẹkẹ, mhan ida ha dọnmhegbe rẹ lẹn otọ ebi mhan họn rẹji ele fo ọkuẹsẹ mhan rẹọbhọ. (1 Tim. 6:4, 5) Bhiriọ, ọbha khẹke nin mhan ha re ẹmhọn gbanọ ọbhi ẹkẹ. Beji Jehova guanọ nin mhan ha lu, bha ji mhan dọnmegbe hoẹmhọn ibhio mhan yẹ ha re ọkhọle rebhe rẹ rẹhunmhan ele.—Tie Colossians 3:12-14.

19, 20. (a) Adia nela bhi ẹkẹ iBaibo ha sabọ rẹkpa mhan rẹ ha guanọ otọ ẹmhọn nọnsẹn? (b) Be imhan ha tẹmhọnlẹn bhi uhọnmhọn-ọta nin mhan ki da zilo nyan?

¹⁹ Emhin ne re ọle nọghọ nanrẹ lẹn otọ ẹmhọn, bi nanrẹ lẹn ebe gbale nan lu hi, ọta ohoghe ne ki wo vuọn ije rebhe, ọta ne iyi ẹmhọanta fo, bi ranmhude ọbha gba nin mhan fo. Be ha rẹkpa mhan khọn ọne ọnọghọ nan? Ọkhẹke nin mhan lẹn adia ne ribhi Baibo yẹ ha lu rẹkhan ele. Ọkpa bhi ene adia da yọle: “Emhin uhiuki nọn nin ọria rẹ talọ bhi ẹmhọn ọkuẹsẹ ọle lẹn otọ ọle. Iregbe-bhi-unun yẹ khọnan.” (Prov. 18:13) Adia obhebhe hi; nin mhan hẹi wo ha re osukpa rẹọbhi emhin rebhe. (Prov. 14:15) Sẹyẹ, adia ọbhebhe bhi Baibo da ji mhan lẹn ghe, ọbha khẹke nin mhan wo mun udu nyan ilẹn-otọ-emhin nọnsẹmhan, aharẹmiẹn mhan ki wo bue bhi oga nọnsi Jehova. (Prov. 3:5, 6) Ahamiẹn mhan dọnmhegbe rẹ lẹn otọ emhin fo mhan kuẹ zẹ ebi mhan ha lu, ọle adia ne ribhi Baibo ha da sabọ rẹkpa mhan.

²⁰ Ebe ẹlo daghe ọkpa, ọle ẹbho eso rẹ bhohiẹn. Ọnọghọ ọbhebhe ọnan yẹ khin. Bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle egbe, mhan dẹ tẹmhọn okhẹnan nin ọne ọnọghọ nan sire. Mhan dẹ yẹ zilo nyan ebi mhan ha rẹ rẹban ene okhẹnan yẹ.