1, 2. a) ¿Jasa jel tʼilan oj jnatik, sok jas yuj? b) ¿Jasa oj kiltik ja bʼa artikulo it?

JA MERAN nochumanik bʼa Kristo tʼilani oj jnatik spaklajel lek ja jasa wa x-alji kabʼtiki sok kʼotel snajel ja jastalni mero sbʼeji (Prov. 3:21-23; 8:4, 5). Ta mi kʼa jkʼulantik, ja Satanás soka sluʼumkʼinali masni xiwela sbʼaj oj sjom ja jastal wa xpensaraʼantik (Efes. 5:6; Col. 2:8). Meran, bʼa oj kʼot jnatik ja smeranil jun jasunuk, tʼilani oj jnatik ja jastik junuk ekʼeli. Ja yuj, ja Proverbios 18:13 wa xyala «yajni ay maʼ wa sjakʼa sbʼaj jun loʼil bʼa mito smaklunejuk, wan skʼulajel jun jasunuk bʼa mi snaʼa sok oj yi kʼixwel».

² Ja bʼa artikulo it, oj kiltik jastik junuk wa xya wokolanukotik bʼa oj chʼak jnatik yibʼanal sok kʼotel snajel ja jastalni mero sbʼeji. Oj jpaklaytik jitsan rasonik bʼa Biblia sok sjejelik bʼa oj skoltayotik yiljel ja jastik wa x-aljikabʼtiki.

3. ¿Jas yuj jel tʼilan oj katik makunuk ja rason wa xtaʼatik ja bʼa Proverbios 14:15? (Kʼela ja dibujo bʼa skʼeʼulabʼil ja artikulo).

³ Ja bʼa jtyempotik, jitsan ja jas wa x-alji kabʼtiki. Ja bʼa sitioʼik  bʼa Internet, ja telebisyon sok tuk jastik junuk bʼa jel jas wa xcholo. Chomajkil, jitsan ixuk winik jel wa xjul sbʼaje correoʼik, mensajeʼik sok notisyaʼik bʼa yamigoʼe sok bʼa ixuk winik bʼa wa skʼanawe ja jasa lek bʼa yeʼnle. Pe cha ayni ixuk winik bʼa tuk ja jasa wa spensaraʼane bʼa wa spukuwe jastik junuk mi meranuk sok wanxa xjelxiye ja jastik ekʼeli. Ja yuj, tʼilani oj jtalnay jbʼajtik sok yiljel lek ja jasa wa xkʼumantik ma wa xkabʼtik. ¿Jas rason bʼa Biblia oj bʼobʼ skoltayotik? Ja Proverbios 14:15 wa xyala: «Ja maʼ mi snaʼa kʼinali wa skʼuʼan bʼa jujune ja yaljeliki, pe ja maʼ wa snaʼa kʼinali wa spensaraʼan jujune ja xeteʼik wa xyayiʼi».

4. a) ¿Jastal wa skoltayotik ja Filipenses 4:8, 9 bʼa stsajel ja jasa oj jkʼumuktiki? b) ¿Jas yuj jel tʼilan oj kiltik jastik junuk bʼa meran? (Cha kʼela ja rekwagro «Ja jastik wa skoltayotik bʼa snajel ja jastik wan ekʼeli»).

⁴ Bʼa oj jtsatik lek ja jas oj jkʼuluktik ja bʼa jsakʼaniltik, tʼilani oj jip jkʼujoltik bʼa jastik meran. Ja yuj, la jtsatik jaʼankʼujol lek ja jasa oj jkʼumuktik (kʼuman ja Filipenses 4:8, 9). Mok jchʼaytik tyempo skʼeljel notisyaʼik bʼa Internet bʼa mi jel lek sjipjel jkʼujoltik ma skʼumajel correoʼik ma mensajeʼik bʼa kechan yabʼalil wa x-abʼxi. Pe mastoni jel tʼilan mi oj jkʼeltik ja jastik junuk wa xyawe och ja matik wa xkʼumaniye malo sbʼaja xchonabʼil ja Dyosi. Ja yeʼnle jani wa skʼanawe ayopijuk ja skʼuʼajel yiʼoje ja yaʼtijumik Dyosi sok sjomjel ja smeranili. Spetsanil ja jastik junuk it wa xbʼobʼ yiʼotik stsajel jastik mi lekuk. Mokni kaltik mi oj sjom ja jpensartik sok ja jkʼujoltik (1 Tim. 6:20, 21).

5. ¿Jas yaljelik bʼa mi meranuk yabʼye ja israʼelenyoʼik, sok jastal jomjiyeyuj?

⁵ Skʼuʼajel notisyaʼik mi meranuk wani xbʼobʼ yijan wokolik bʼa oj jnatik malaya. Jun sjejel, la jpensaraʼuktik ja jasa ekʼ yajni ja Moisés sjeka ja 12 tsʼelsatinumik bʼa oj waj yil-e ja Luʼum Kʼapubʼali. Lajune bʼa yeʼnle kumxiye sok yaljelik mi lekuk (Núm. 13:25-33). Jelxiye soka jastal mero ekʼi, soka smaloʼili, ja israʼelenyoʼik el sganaʼe (Núm. 14:1-4). ¿Jas yuj? Bʼobʼta spensaraʼane: «Ta yibʼanale ja tsʼelsatinume wa xyalawe ja jaw, bʼobʼta meraniʼa». Ja yuj mini skʼuʼane ja jasa yalawe ja Josué soka Caleb, winike bʼa wa xbʼobʼ sjip skʼujole (Núm. 14:6-10). Jaʼukto maʼ oj yil-e bʼajtan ta meran ja jasa aljiyabʼye sok sjipjel skʼujole bʼa Jyoba, mini bibo wajye yuj skʼuʼajel ja jasa mi lek aljiyabʼye.

6. ¿Jas yuj mini cham oj kabʼtik ja abʼalik oj aljuk sbʼaja xchonabʼil ja Dyosi?

⁶ Jelni tʼilan oj jtalnay jbʼajtik lek ja yajni wa xkabʼtik notisyaʼik bʼa mi xtulwani sbʼaja xchonabʼil ja Jyoba. Mokni chʼay jkʼujoltik ja Satanás jani wajel skʼujol slejelyi smul ja yaʼtijumik Dyos bʼa toj aye (Apoc. 12:10). Ja yuj, ja Jesús ya jul jkʼujoltik ja jkontratik ojni yal-e jastik junuk mi meranuk bʼa keʼntik (Mat. 5:11). Ta wa xkaʼ jul jkʼujoltik sbʼaja jas yala, mini cham oj kabʼtik ja yajni xkabʼtik abʼalik sbʼaja xchonabʼil ja Dyosi.

7. ¿Jasa tʼilan oj jobʼ jbʼajtik bʼajtanto oj jektik jun correo ma jun mensaje?

⁷ ¿Wan maʼ xkʼulantik gusto sjekjelyi correo ma mensajeʼik ja kamigotik ma ja matik wa xnaʼatik sbʼaje? Yajni wa xkilatik jun notisya bʼa jel xpaywani ma jun loʼil wa xkabʼtik, ¿keʼntikto maʼ bʼajtan wa xkʼanatik spukjel ekʼ? Bʼajtanto oj jektik jun mensaje ma correo, tʼilani la jobʼ jbʼajtik: «¿Meran maʼ lek ja jas oj jeki? ¿Wan maʼ xchʼak jnaʼ yibʼanal ja jas ekʼeli?». Ta mikʼa xnaʼatik lek, ojni katik ekʼ yile jastik mi meranuk ja jmoj-aljeltiki. Ja yuj masni lek la jkustik sok mok jektik.

8. a) ¿Jasa skʼuluneje ja jkontratik bʼa jujuntik lugar? b) ¿Jastal oj bʼobʼ jkoltaytike ta mi xtalnay jbʼajtik?

 ⁸ Wegoxta sjekjel correoʼik ma mensajeʼik wa xjekjikitik wani xyiʼajan pilan jasunuk bʼa xiwela sbʼaj. Bʼa jujuntik lugar, ja aʼtel wa xkʼulantik mini xkʼanji ma ayni timubʼal. Bʼobʼta tini tiw ja jkontratik wa spukuwe jastik junuk mi meranuk bʼa jachuk oj xiwkotik ma mi oj jip jkʼujoltik ja jmoj-aljeltiki. La jpensaraʼuktik ja jasa ekʼ ayxa jujuntik jabʼil ja bʼa Unión Soviética. Ja policía, bʼa naʼubʼal sbʼaj jastal KGB, spuku abʼalik sbʼaja jmoj-aljeltik jel naʼubʼal sbʼaje bʼa xchʼay kʼujolane ja yaʼtijumik ja Jyoba. * Jitsan jelni skʼuʼane ja jaw, sok tristeni yabʼjel ja yaʼawekan ja xchonabʼil ja Dyosi. Jitsan kumxiyeto, pe tuk mixani skʼulane, pes chʼayni ja skʼuʼajel ajyiyujile (1 Tim. 1:19). ¿Jas oj bʼobʼ jkʼuluktik bʼa mi oj ekʼ jbʼajtik ja jaw? Mokni jektik yajkʼachil ekʼele notisyaʼik bʼa mi lekuk ma mi wa xnaʼatik bʼa eljana. Bibo la ajyukotik sok mok chʼak jkʼuʼuktik ja jas wa xkabʼtiki. La jkʼeltik lek bʼajtan ja jasa ti chʼikani.

9. ¿Jas pilan jasunuk wa xya wokolanukotik bʼa snajel ja smeranili?

⁹ Pilan jas wa xya wokolanukotik bʼa snajel ja smeranili jani yuja jujuntik ja jasa wa x-aljikabʼtik mi naka meranuk ma mi wa xchʼak yal-e yibʼanal. La katik jul kʼujoltik ja jasa mi tsʼikanuk wa x-aljikabʼtik wani xbʼobʼ sloʼlayotik. ¿Jasa oj jkʼuluktik bʼa mi oj ekʼ jbʼajtik ja jaw? (Efes. 4:14).

10. a) ¿Jas yuj ja israʼelenyoʼik tʼusanxta skʼana oj kʼe tiroʼanuke yeʼnleʼita? b) ¿Jastal lek mixa ajyi ja kʼakʼanel?

¹⁰ La kiltik ja jasa ekʼ bʼa Israel ja bʼa styempo ja Josué (Jos. 22:9-34). Ja israʼelenyoʼik tini ajyiye kulan ja bʼa jun skʼaxil ja bʼa yok jaʼ Jordán sok yabʼye ja matik teye bʼa pilan skʼaxil (ja kʼoleʼik bʼa Rubén sok ja Gad, sok ja snalan ja kʼole bʼa Manasés) skʼulane jun niwan altar mojan ja bʼa jaʼ jaw. Ja jasa yabʼye meraniʼa, pe mini tsʼikanuk ja jasa aljiyabʼyeʼi. Yuja jaw, ja matik teye ja bʼa pilan skʼaxil yalawe ja smoj-aljeliki skʼokoweyi ja smandar ja Jyoba, ja yuj xchapa sbʼaje bʼa oj tiroʼanukesok (kʼuman ja Josué 22:9-12). Pe bʼajtanto oj waj tiroʼanukesok sjekawe  jujuntik winik bʼa wa sjipa skʼujole bʼa oj yabʼye jastal mero ay. Ja yeʼnle yabʼye mini skʼulane jun altar bʼa skʼapjel majtanalik. Jani bʼa oj yawe jul skʼujole ja yintil jumasaʼ cha wajye yaʼtijumik toj bʼa Jyoba. Yaʼaweni maʼ tsʼakatal ja israʼelenyoʼik ja bʼa pilan skʼaxil ja bʼa yok jaʼ Jordán yuja snaʼawe lek ja jastal mero ay ja jastik junuki sok yuja mi smilawe ja smoj-aljeliki.

11. a) ¿Jas yuj kʼulajiyi bʼa mi stojoluk ja Mefibóset? b) ¿Jasa sbʼejni oj skʼuluk ajyi ja David?

¹¹ Cha jachuk ja keʼntiki wani xbʼobʼ kitik wokol yuj jun jasunuk mi stojoluk yuj smul jun jasunuk mi meranuk lek ma bʼa mi tsʼikanuk kabʼunejtik stojol. La kiltik ja jasa ekʼ sbʼaj ja mandaranum David soka Mefibóset. Ja David sjeʼayi lekil skʼujol ja Mefibóset sok ya kumxukyi ja sluʼum bʼa statawelo Saúl (2 Sam. 9:6, 7). Pe tʼusan tsaʼan yabʼ jun jasunuk mi lek bʼa Mefibóset. Yuja mi spaklay ja jasa ekʼeli chʼak sjapyi ja sluʼumi (2 Sam. 16:1-4). Yajni loʼilanisok, tini yila mini lek ja jasa skʼulani sok ya kumxukyi jujuntik ja bʼa sluʼumi (2 Sam. 19:24-29). Ja David mini oj skʼuluk ajyi ja it lekukxta spila tyempo bʼa oj chʼak snaʼ ja jasa ekʼeli bʼajtanto ay jas oj skʼuluk.

12, 13. a) ¿Jasa skʼulan ja Jesús yajni yalawe jastik mi meranuk sbʼaja yeʼn? b) ¿Jas oj bʼobʼ jkʼuluktik ta ay kʼa ma wa sleʼa jmultik bʼa jun jasunuk mi meranuk?

¹² ¿Jasa oj jkʼuluktik ta lokjitik abʼal bʼa jun jasunuk mi meranuk? Jani jaw ja jasa ekʼ sbʼaj ja Jesús sok ja Juan ja maʼ wa xyaʼa yijel jaʼi (kʼuman ja Mateo 11:18, 19 *). ¿Jasa skʼulan ja Jesús? Jaʼukto maʼ oj spil styempo sok ja yip bʼa oj skoltay sbʼaj, stsatsankʼujolan ja ixuk winik bʼa ja oj waj skʼujol ja bʼa smeranili, ja bʼa jasa skʼulani soka jasa sjeʼa. Jastalni yala ja yeʼn, «ja biboʼili wa sjeʼa tojni lek yuja jastik wa skʼulani».

¹³ Ja il wa xtaʼatik jun jasunuk jel chaʼanyabʼalil. Bʼobʼta ayni ekʼele ja ixuk winik oj skʼenayotik ma oj yale jastik junuk mi stojoluk bʼa oj sjom ja jastal wa xnaji jbʼajtiki. ¿Ay maʼ jas oj bʼobʼ jkʼuluktik? Ta ay kʼa maʼ wa spuku jun jasunuk mi meranuk bʼa keʼntik, la jetik soka jsakʼaniltik bʼa jachuk mi oj skʼuʼuk ja tuki. Jastalni wa sjeʼa ja sjejel ja Jesús, ta wa xkiʼajtik jun jsakʼaniltik jastal yaʼtijumik Dyos bʼa toj, ojni jetik mi meranuk ja jasa wa x-alji jbʼajtik bʼa mini meranuki ma ja jastik mi jel smeraniluk.

14, 15. ¿Jas yuj mini sbʼejuk oj jip jkʼujoltik bʼa keʼntikta?

¹⁴ Kilatikta jelni wokol snajel jastik junuk bʼa meran ekʼi. Sok pilan jasunuk wa xya wokolanukotik bʼa kʼotel snajel ja smeranili jani yuja mulanumotiki. La jpensaraʼuktik jitsanxa jabʼil wanotik yaʼteltajel toj ja Jyoba sok yijxa ja jpensartiki sok wa xpensaraʼantik lek ja jastik junuki. Bʼobʼta ja tuki jelni oj skis-otike yuja jaw. ¿Wan maʼ xbʼobʼ pax jastal jun trampa ja it?

¹⁵ Waniʼa, jani ta jel xjipa jkʼujoltik bʼa keʼntikta. Ja jastal wa xkabʼ ayotiki sok ja jasa wa xpensarantiki ojni bʼobʼ sjom-otik. Bʼobʼta ojni jkʼuʼuktik wa xkabʼtik stojol jun jasunuk anima mi wa xchʼak jnatik ja jastik mero ekʼeli. Pe ja jaw jelni xiwela sbʼaj. Ja Biblia wa xya jul jkʼujoltik ja rason it: «Moka jipa kʼujol ja bʼa jas waxa naʼa» (Prov. 3:5, 6; 28:26).

16. Ja bʼa sjejel it, ¿jasa ekʼ bʼa jun restaurante, sok jasa wego spensaraʼan ja Tomás?

¹⁶ ¿Jastal wa xbʼobʼ ekʼuk ja it? La jpensaraʼuktik  ja sjejel it. Jun ansyano bʼa jelxa yiʼoj snajel sbʼiʼil Tomás tey bʼa jun restaurante. Junta chʼaykʼujol, kan jakan yajni yila jun ansyano, sbʼiʼil Juan, wan waʼel sok jun ixuk bʼa mi jaʼuk ja xcheʼumi. Xchawanile wane tsenel sok wane yajel ekʼ jun rato bʼa gustoʼil. Ja Tomás wa x-ekʼ bʼa spensar ja Juan wan sloʼlajel ja xcheʼumi sok wa sjobʼo sbʼaj: «¿Oj maʼ skʼuts-e ja snupanele? ¿Jas maʼ oj ekʼ sbʼaj ja yuntikile?». Jelni wa xcham skʼujol, pes yujni mixa jaʼuk ja sbʼajtanil ekʼele wa xyila ja it bʼa tristeni yabʼjel. Bʼobʼta jitsan bʼa keʼntik jachni oj kabʼtik jastal ja jmoj-aljeltik jaw.

17. a) ¿Jasun kʼot yabʼ ja Tomás? b) ¿Jasa wa xnebʼatik ja bʼa sjejel it?

¹⁷ Pe majlay tʼan, ¿wan maʼ xchʼak snaʼ ja Tomás bʼa oj kʼot spensaraʼuk ja jaw? Ja bʼa akwal jaw, skʼuman bʼa telepono ja Juan. Yabʼ ja ixuk maʼ wan loʼilsok jani ja smoj-alijeli, bʼa jitsanxa jabʼil mi xyila. Yuja yeʼn wan ulatanel jach mi albʼeluk ja bʼa chonabʼi, xchapawe bʼa oj waʼuke lajan, sok ja xcheʼum ja Juan mini bʼobʼyuj. Ja Tomás jelni xlikiki yabʼ waji. Ja slekili, mini maʼ yalunej yabʼ ja jasa yila. ¿Jasa wa xnebʼatik sbʼaja it? Anima jitsanxa jabʼil wantik yaʼteltajel ja Jyoba, jelni tʼilan oj chʼak jnatik ja smeranili bʼajtanto oj jpensaraʼuktik chikan jasunuk.

18. ¿Jastal oj bʼobʼ sjom ja jastal wa xpensaraʼantik bʼa jun jmoj-aljeltik yajni mi lek wa xkilatik?

¹⁸ Ta mi lek wa xkiʼaj jbʼajtiksok jun jmoj-aljeltik, masni wokol snajel ja smeranil bʼa jun jasunuk ti chʼikan ja yeʼn. Wajel jkʼujoltik ja jastal mi lek xkila jbʼajtiksok ojni bʼobʼ yiʼotik bʼa spensarajel tuk jasunuk. Sok bʼobʼta wego oj kʼe jkʼuʼuktik chikan jas wa x-aljikabʼtik bʼa mi lekuk sbʼaja yeʼn. Ja it wa sjeʼakitik snoljelyile koraja ja jmoj-aljeltiki wani xbʼobʼ yiʼotik bʼa spensarajel jastik junuk mi jach mero ekʼel (1 Tim. 6:4, 5). Bʼa mi oj ekʼuk ja jaw, mokni katikan ja ilkʼujol soka tajkeli ayi yech ja bʼa jkʼujoltiki. La katik jul jkʼujoltik jelni tʼilan oj jyajtaytik ja jmoj-aljeltiki sok yajele perdon sok spetsanil jkʼujoltik (kʼuman ja Colosenses 3:12-14).

19, 20. a) ¿Jastik rasonik bʼa Biblia wa xbʼobʼ skoltayotik spaklajel lek ja jastik junuki? b) ¿Jasa oj kiltik ja bʼa artikulo jakumi?

¹⁹ Ja bʼa artikulo it, kilatik oxe jasunuk yuja mini pasiluk snajel yibʼanal ja jastik ti chʼikan bʼa jun jasunuk sok snajel ja smeranili: tʼusan mi yibʼanaluk ja jasa wa x-alji kabʼtiki mi tsʼikanuk, jitsan jastik junuk mi naka meranuk sok yuja mulanumotiki. ¿Jasa oj bʼobʼ skoltayotik? Kilatikta jelni tʼilan oj jnochtik jitsan rasonik bʼa Biblia. June ja bʼa teksto jaw wa xyala yajni june wa sjakʼa jun jasunuk bʼa mito smaklunejuk yibʼanal ja jastik mero ekʼeli, wan skʼulajel jun jasunuk bʼa mi wa snaʼa sok oj yiʼ kʼixwel (Prov. 18:13). Pilan rason wa xya jul jkʼujoltik jani mok jkʼuʼuktik spetsanil ja jasa wa xkabʼtik ta mi wa xnaʼatik ta smeranil ja jastik junuki (Prov. 14:15). Bʼa xchʼakulabʼil, chikan janekʼxa jabʼil wanotik yaʼteltajel ja Jyoba, mokni jip jkʼujoltik ja bʼa jasa wa xnaʼatiki (Prov. 3:5, 6). Ja rasonik bʼa Biblia wa stalnayotik yajni wa skoltayotik yajel makunuk jastik meran sok spaklajel ja jastik junuki bʼa oj kʼot jpensaraʼuktik ja jastal mero ay ja jastik junuki sok bʼa oj jtsatik lek jasa oj jkʼuluktik.

²⁰ Pe wantoni skʼana spaklajel jun wokol. Jani ja yaljel jun jasunuk soka jas ita wa xkilatik. Ja bʼa artikulo jakumi, oj kiltik oxe jasunuk oj bʼobʼ yiʼotik skʼulajel ja jaw sok jasa oj jkʼuluktik bʼa mi oj kokotik skʼulajel.